Ślōnske aufsztandy
|
|
Ślabikŏrzowe abecadło Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim. |
| Ślōnske aufsztandy | |
Skupina propolskich insurgyntōw | |
| Czas | Piyrszy: siyrpiyń 1919 Drugi: siyrpiyń 1920 Trzici: mŏj–lipiyń 1921 |
| Plac | Gōrny Ślōnsk |
| Prziczyna | spiyrka ô Gōrny Ślōnsk pōmiyndzy Polskōm a Niymcami |
| Wynik | zmiana decyzyje aliantōw ô ciōngu polsko-niymieckij granice |
| Zajty boju | |
|---|---|
| Kōmandyry | |
| Siyły | |
|
| |
| Straty | |
|
| |
Ślōnske aufsztandy (niym. Aufstände in Oberschlesien, pol. Powstania śląskie) to je miano dlŏ trzech zbrojnych kōnfliktōw, co do nich dochodziyło ôd 1919 do 1921 roku we Gōrnym Ślōnsku pōmiyndzy propolskimi insurgyntami a czōnkami niymieckich paramilityr ôrganizacyji ze sparciym ôd regyrōnku Weimarskij Republiki.
Piyrszy (siyrpiyń 1919) i drugi (siyrpiyń 1920) aufsztand sie dzioły we ôkresie rychtowań do gōrnoślōnskigo absztimōngu, co zgodnie ze umŏwōm wersalskōm mioł usōndzić do jakigo krŏju bydzie przinŏleżoł Gōrny Ślōnsk, za to trzicie (mŏj–lipiyń 1921) sie zaczło już po absztimōngu skirz tego, iże polskŏ ludność Ślōnska bōła niyradŏ ze ônego wynikōw. Za rezultat bōło ôpracowane nowe kōmprōmisowe rozwiōnzanie dlŏ spiyrki ô granicã niymiecko-polskõ ôd Ligi Nacyji (ôbejzdrzij: kōnwyncyjŏ gynewskŏ ô Gōrnym Ślōnsku).
Aufsztandy to je jedyn ze zwrotnych pōnktōw we terŏźnyj gyszichcie Ślōnska i durch sōm fest przedmiotym kōntrowersyji. Sporne ôcyny sytuacyje a pōnkty widzyniŏ wpisujōm sie we szyrszy kōntekst spiyrki ô tożsamość Ślōnzŏkōw i relacyje Gōrnego Ślōnska ze Polskōm[1][2].
Zadek
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Dymografijŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Srogŏ tajla Ślōnska przinŏleżoła do Niymiec ôd 1742 roku (ôwdy Krōlestwo Prus, ôbejzdrzij umŏwa berlińskŏ). We 1815 roku, po kōngresie wiedziyńskim, bōła zreôgranizowanŏ pruskŏ administracyjŏ państwowŏ i utworzōnŏ bōła Prowincyjŏ Ślōnsk, potajlowanŏ przōdzi na sztyry, a ôd 1820 roku na trzi regyncyje (Regierungsbezirk): wrocławskõ, lignickõ (Dolny Ślōnsk) i ôpolskõ (Gōrny Ślōnsk). Ôd pōłowy 19. stoleciŏ we Gōrnym Ślōnsku bōło moc polskich nacyjnych działŏczy (Józef Lompa, Karol Miarka a inksi).
Podle wykŏzu wszeôbecnego ze 1910 roku polskŏ gŏdka bōła rodnōm gŏdkōm dlŏ 53% ludności ôpolskij regyncyje (przi zarachowowaniu tm. „wasserpolnisch” – ślōnskij gŏdki), dlŏ 40% rodnŏ bōła niymieckŏ, dlŏ 2,5% czeskŏ, dlŏ 4% wrŏz polskŏ i niymieckŏ, a dlŏ 0,5% bōły to inksze gŏdki. We miastach a na zŏchōd ôd Ôdry dōminowali ludzie gŏdajōncy po niymiecku, a we dziedzinkach na weschōd ôd Ôdry po polsku[3].
Politycznŏ sytuacyjŏ
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Po przegranyj piyrszyj wojnie światowyj Niymce znŏdły sie we chaosie. Cysŏrz Wilhelm II. abdankowoł a krŏj spustoszyły masowe haje (rewolucyjŏ listopadowŏ, aufsztand ôd Spartakusa, wielgopolski aufsztand, Bajerskŏ Sowieckŏ Republika). Do terynōw wŏżnego ekōnōmicznie Gōrnego Ślōnska mioły rożczynia nowo powstōne krŏje: Polska i Czechosłowacyjŏ. Umŏwa wersalskŏ ze czyrwnia 1919 roku przewidowoła nastympujōnce usōndzynie spiyrki: Czechosłowacyjŏ dostanie tajlã krysu Racibōrz (art. 83), a we ôstanyj tajli ôpolskij regyncyje – krōm krysōw: Grodkōw, Niymodlin, Nysa, a niyblank Prudnik – dojdzie do absztimōngu, coby ludzie sami mogli sie wypedzieć, przi kerym krŏju chcōm być – Polska abo Niymce (art. 88)[4].
Absztimōng we Gōrnym Ślōnsku
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Absztimōng bōł zaplanowany na marzec 1921 roku. Nad ônego wykōnaniym mioła wachować Miyndzysojuszniczŏ Kōmisyjŏ Reskyrujōncŏ i Absztimōngowŏ we Gōrnym Ślōnsku (franc. Commission Interalliée de Gouverment et de Plébiscite de Haute Silésie). Armijŏ niymieckŏ musioła ôpuścić regiōn a bōła zastōmpiōnŏ bez siyły ôd Aliantōw, co bōło we nich 11129 francuskich wojŏkōw, 4676 brytyjskich i 5075 italijańskich[5].
Propolske działŏcze utworzili Polski Absztimōngowy Kōmisariat (Polski Komisariat Plebiscitowy) reskyrowany ôd krześcijōńsko-dymokratycznego politikera Wojciecha Korfantego, za to prōniymiecki Absztimōngowy Kōmisariat dlŏ Niymiec (Plebiszitkomissariat für Deutschland) reskyrowany ôd prŏwnika a byrgera Bytōmia Kurta Urbanka. Rolōm ôbōch ôrganōw bōła politycznŏ agitacyjŏ, a tyż ôrganizacyjŏ przijŏzdōw tm. absztimōngowych ymigrantōw, bo wszyjske ludzie narodzyni we Gōrnym Ślōnsku, niyznŏleżnie ôd ônych terŏźnego placu pōmiyszkaniŏ, mioły możebność welowaniŏ we absztimōngu. Tak kampanije propolskie, jak i prōniymiecke ôpiyrały sie na argumyntach nacyjnych, a tyż ôbywatelsko-ekōnōmicznych: piyrszŏ ôbiecowoła abszlus wyzysku ślōnskich fabrykŏrzy bez „pruskich panōw”, kej drugŏ spōminała ôgōlnie niższy poziōm ekōnōmicznego rozrostu Polski a ônyj trwajōnce zaangażyrowanego we wojnã ze Sowieckōm Rusyjōm[6][7][8].
Wtynczŏs Ferajn Gōrnoślōnzŏkōw (Związek Górnoślązaków–Bund der Oberschlesier) ôd Ewalda Latacza a bratōw Jana i Tomasza Reginkōw, co reprezyntowoł spōmŏgŏczy niyznŏleżnyj ślōnskij nacyje a bez powodzyniŏ prōmowoł utworzynie swobodnego, samostanowiōncego krŏju Gōrnego Ślōnska za neutralny a wielogŏdkowy krŏj, mustrym Szwajcaryje[9].
Piyrszy aufsztand (1919)
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Piyrszy ślōnski aufsztand ze reskyrowaniym ôd Alfonsa Zgrzebnioka zaczło sie nŏgle bez srogich rychtowań 16 siyrpnia 1919 roku skirz heresztowaniŏ prziwōdcōw Polskij Ôrganizacyje Wojskowyj Gōrnego Ślōnska a niyzadowolyniym polskij ludności Gōrnego Ślōnska ze terroru i represyji ôd Niymcōw. Wŏżnym trefiyniym, co mioło wpływ na sztartniyncie aufsztandu, bōła tm. masakra we Myslowicach, co w czasie nij niymiecke funkcjōnariusze ôd Grenzschutz Ost zabiyli 10 ludzi we grubie Myslowice. Aufsztand ôbjōn krysy Pszczyna i Rybnik a tajlã Gōrnoślōnskigo Industryjalnego Regiōnu. Aufsztand stłōmiyli Niymce do 24 siyrpnia 1919 roku. Polski regyrōnek niy wydolōł spōmōc aufsztandu skirz trwajōncyj polsko-sowieckij wojny. Krōm klynski insurgyntōw, skirz aufsztandu niymiecki regyrōnek bōł zmuszōny do ôgłoszyniŏ amnystyje. Jednak na przestrzyństwie rychtowanym do absztimōngu durch bōły niymiecke bojōwki.
Drugi aufsztand (1920)
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Drugi ślōnski aufsztand, zaś resyrowany ôd Alfonsa Zgrzebnioka, bōł wymierzōny we niymieckõ dōminacyjõ we administracyjnym regyrōnku prowincyje i ôgōlnie coby zapewnić bezpiyczyństwo ludzi, co gŏdali polskōm gŏdkōm. Aufsztand ôbjōn zasiyngym cołki Industryjalny Regiōn a tajlã krysu Rybnik.
Miyndzysojuszniczŏ Kōmisyjŏ żōndała strzimaniŏ bojōw, nale Zgrzebniokowi podarziło sie dostać dostymp Polŏkōw do tymczasowyj administracyje, likwidacyjõ niymieckij policyje Sipo a udzioł we nowych ôrganach bezpiyczyństwa. Tak cyle aufsztandu ôstały ôsiōngniynte, a Polŏki dostali lepsze warōnki do kampanije przed absztimōngym.
Trzici aufsztand (1920)
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Trzici ślōnski aufsztand ze reskyrowaniym ôd Wojciecha Korfantego, mioł poprawić niykorzistny dlŏ Polŏkōw wynik gōrnoślōnskigo absztimōngu[pozōr 3]. Zaczło sie nocōm ze 2 na 3 mŏja 1921 roku kej Polŏki wysadzili wŏżne mosty pod Ôpolym, Prudnikym, Biołõ, Kandzierzinym, Siołkowicami i Krapkowicami, a bōł to nojsrogszy ze ślōnskich aufsztandōw. We czasie trzicigo aufsztandu doszło do dwōch zgolymych bataliji – we rejōnie Anabergu i pod Ôlzōm. Bōły to nojbarzij krwŏwe batalije we czasie ślōnskich aufsztandōw.
We 1922 roku podpisanŏ bōła kōnwyncyjŏ gynewskŏ ô Gōrnym Ślōnsku, co podle nij teryn prziznany Polsce ôstoł powiynkszōny do kol. ⅓ spornego terytorium. Kōnwyncyjŏ bōła fest korzistnŏ dlŏ Polski, jeźli chodzi ô ôbiekty industryjalne na prziznanyj ônyj terynie. Polsce tedy przipadło 50% werkōw i 76% grub wōnglŏ.
Spamiyńć
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Już we ôkresie miyndzywojynnym branie insurgyntōw za bohaterskich patriotōw, co wojowali ô „powrōt do łōna Piastowskigo Ślōnska” i „wyzwolynie spod niymieckigo jarma”, stoło sie wŏżnym elymyntym narracyje polskigo państwa. Podanie ślōnske aufsztandy widzioła polskŏ kōmunistycznŏ propaganda po drugij wojnie światowyj. Tyż narracyjŏ Trzecij Polskij Republiki ôd 1989 roku je takŏ sama.
Krōm tego, moc Ślōnzŏkōw mŏ aufsztandy barzij za bratobōjczõ wojnã, co we nij ludzie po ôbōch zajtach bōli ino insztrumyntami wielgij polityki. Decyzyje polityczne tedy niy dycki bōły zwiōnzane ze etnicznym pochodzyniym abo używanōm gŏdkōm, ofyn czōnki tyj samyj familije wojowały przeciwko sobie[10][11][12][13].
Miasto Kandzierzin dostoło we 1934 roku miano Heydebreck (a mioło jy do 1945) po Peterze von Heydebreck – kōmandyru jednyj ze niymieckich dywizyji we bataliji pod Anabergym a 4 czyrwnia 1921 roku przekludziōł podarzōnõ kōntratakã na Kandzierzin. Ôstoł ôn tak hōnorowany jeszcze za ônego życiŏ, podanie jak Karl Hoefer, co ôd niego miano dostoła terŏźnŏ hulica Grunwaldzkŏ we Prudniku.
Ôstatnim weteranym aufsztandu bōł Wilhelm Meisel, kery umrził we 2009 roku kej mioł 105 lŏt[14].
Dynkmale
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Do ślōnskich aufsztandōw nawiōnzuje moc dynkmalōw we Polsce. Postrzōd nich sōm cum bajszpil:
Pozōr
[edytuj | edytuj zdrzōdło]- ↑ Przekłŏd: Ślōnsk przi Niymcach – sam gwołt, chudoba, niy mŏ ziymie. / Ślōnsk przi Polsce – tam bauerskŏ reforma i dostatek.
- ↑ Przekłŏd: Tak by sie nōm we Polsce bōło! My bauery welujymy na Niymce!
- ↑ We absztimōngu wiynkszość ludzi (59,6%) ôpedziała sie za ôstaniym przi Niymcach.
Przipisy
- ↑ Bernadeta Prandzioch, Powstania w odorze propagandy, wachtyrz.eu, 3 mŏja 2021 [dostymp 2021-11-13] (polski).
- ↑ Arkadiusz Poźniak-Podgórski, Powstania Śląskie Spółka z o. o., czyli jak urwać kurze złote jaja, wachtyrz.eu, 28 listopada 2019 [dostymp 2021-11-13] (polski).
- ↑ Jakub Grudniewski, Rejencja opolska, Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, 2014, ISBN 978-83-64210-14-3 [dostymp 2021-11-14] (polski).
- ↑ The Versailles Treaty June 28, 1919: Part III, avalon.law.yale.edu [dostymp 2021-11-14] (angelski).
- ↑ Maciej Fic, Najbardziej demokratyczna forma wyboru? Uwarunkowania plebiscytu z 20 marca 1921 roku na Górnym Śląsku, „Echa Przeszłości”, rebus.us.edu.pl, 2020, s. 262, DOI: 10.31648/ep.6355, ISSN 1509–9873 [dostymp 2021-11-15] (polski).
- ↑ Śląska propaganda plebiscytowa. Tak polskie i niemieckie plakaty przekonywały Górnoślązaków do głosowania za Polską lub Niemcami, „Dziennik Zachodni”, dziennikzachodni.pl, 6 listopada 2019 [dostymp 2021-11-15] (polski).
- ↑ Kamil Kotas, Walka o głosy. Formy polskiej propagandy plebiscytowej na Górnym Śląsku w latach 1920-1921, wachtyrz.eu, 31 stycznia 2020 [dostymp 2021-11-15] (polski).
- ↑ Władysław Zieliński, Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław: Ossolineum, 1972 (polski).
- ↑ Grzegorz Kulik, Narodowość śląska [w:] Encyklopedia województwa śląskiego (tom I) [online], Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej, ibrbs.pl, ISBN 978-83-64210-14-3 [dostymp 2021-11-15] (polski).
- ↑ Michał Smolorz, Śląskie powstania domowe, „Polityka”, polityka.pl, 24 kwietnia 2011 [dostymp 2021-11-17] (polski).
- ↑ To nie były powstania śląskie, ale wojna domowa - twierdzi europoseł Łukasz Kohut, nowiny.pl, 30 kwietnia 2021 [dostymp 2021-11-17] (polski).
- ↑ Grażyna Kuźnik, III Powstanie Śląskie: Zryw narodowy czy wojna domowa?, polskatimes.pl, 2 mŏja 2009 [dostymp 2021-11-17] (polski).
- ↑ Aleksandra Klich, Józef Krzyk, Powstania śląskie to była wojna domowa, wyborcza.pl, 29 kwietnia 2009 [dostymp 2021-11-17] (polski).
- ↑ Wilhelm Meisel – ostatni powstaniec śląski, „Nowiny Wodzisławskie”, nowiny.pl, 23 kwietnia 2019 [dostymp 2021-11-17] (polski).
Necowe ôdwołania
[edytuj | edytuj zdrzōdło]Ôbejzdrzij ôbrŏzki a multimydia dlŏ tymatu Ślōnske aufsztandy we Wikimedia Commons