ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
Με το νέο βιβλίο του ο Φίλιπ Ροθ επιβεβαιώνει ότι είναι ο κορυφαίος εν ζωή πεζογράφος των ΗΠΑ
ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ
Υπάρχουν δύο κατηγορίες θαυμαστών του Φίλιπ Ροθ (ενώ σήμερα πλέον ουδείς σχεδόν, στις ΗΠΑ τουλάχιστον, αμφισβητεί τη μεγάλη του αξία): εκείνοι που θεωρούν κορυφαία τα εκτενή του μυθιστορήματα, στα οποία ανήκουν Το ανθρώπινο στίγμα, Το αμερικανικό ειδύλλιο ή Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής, και όσοι προτιμούν τα τελευταία σύντομα σχετικά βιβλία του, όπως τα Ο καθένας και Το ζώο που ψυχορραγεί. Στα τελευταία μπορούμε τώρα να προσθέσουμε και το πιο πρόσφατο με τίτλο Indignation (Αγανάκτηση). Ανήκω στη δεύτερη κατηγορία και μάλιστα σε εκείνους που κάποια από τα παλαιότερα μυθιστορήματα του συγγραφέα (το Βυζί λ.χ. ή το Σύνδρομο του Πορτνόι) τα έβρισκαν αδιάφορα - για να μην πω ενοχλητικά. Οχι επειδή ο Ροθ ακόμη και σε αυτά δεν ήταν ο χαρισματικός αφηγητής που γνωρίζουμε αλλά γιατί οι εμμονές του συχνά τον παρέσυραν σε μιαν εξτραβαγκάντσα, η οποία αργότερα μεταμορφώθηκε σε κάτι εξαιρετικά σημαντικό: απέκτησε δραματικό και κάποτε τραγικό χαρακτήρα. Ο συγγραφέας μετά τα εξήντα του αποφάσισε να μπει «στα βαθιά».
Πόσο βαθιά; Ως τον πυθμένα, θα λέγαμε. Αυτό όμως ταιριάζει σε έναν ποιητή. Για τον πεζογράφο το ερώτημα θα έπρεπε ίσως να είναι: Πόσο μακριά; Ο Ροθ απαντά: Ως τα άκρα, δηλαδή ως τη σκοτεινή ζώνη του θανάτου, όπου βρίσκεται εδώ και μία δεκαετία και ο ίδιος στέλνοντας από εκεί τις ανταποκρίσεις του.
Η ταραχή που προκαλεί το τελευταίο του βιβλίο είναι παρόμοια με εκείνη που σε καταλαμβάνει όταν διαβάζεις το ζοφερό και λακωνικό εκείνο Ο καθένας, όπου μας αφηγείται τη ζωή ενός ανθρώπου μέσα από τις αρρώστιες του, ως το χειρουργείο, ως την τελευταία εγχείρηση όπου παθαίνει καρδιακή προσβολή και πεθαίνει. Ο καθένας είναι όλοι - δεν έχει όνομα, όπως συμβαίνει και με τον πρωταγωνιστή του Μπέκετ στον Ακατονόμαστο.
Η σχέση του Ροθ με τον Μπέκετ γίνεται όλο και πιο φανερή στα πρόσφατα βιβλία του και αυτήν εντοπίζει στο νέο βιβλίο του η αμερικανική κριτική. Η αίσθηση της ειρωνείας που διέτρεχε το έργο του από παλιά, τώρα είναι άρρηκτα δεμένη με την αίσθηση του τραγικού (όπως και στα μυθιστορήματα και στα θεατρικά έργα του ιδιοφυούς Ιρλανδού). Ο θάνατος είναι ένα αστείο - αλλά τραγικό - όπου το ειρωνικό χαμόγελο καταλήγει σε μορφασμό και καγχασμό.
Στο Indignation η αφήγηση - πλην του καταληκτικού κεφαλαίου - είναι σε πρώτο πρόσωπο. Μιλάει ο 19χρονος Μάρκος Μέσνερ, γιος χασάπη από το Νιου Τζέρσεϊ, αμερικανός νέος της πρώτης δεκαετίας του Μεταπολέμου. Ηρεμος, υπάκουος και άριστος μαθητής, ο οποίος εν τούτοις υποφέρει από τον ασφυκτικό προστατευτισμό και τις παράλογες ανησυχίες του πατέρα του για το τι μπορεί να του συμβεί αν κάνει περίεργες παρέες, αν μπλέξει, αν εκτεθεί στον όποιο κίνδυνο. Ετσι, όταν μπαίνει σε κάποιο κολέγιο του Οχάιο, οι πατρικές ανησυχίες πέφτουν πάνω του να τον συντρίψουν μαζί με το σύστημα της κατασταλτικής εκπαίδευσης που εφαρμόζεται στην επαρχιακή Αμερική του 1950. Η ατελής μύησή του στη σεξουαλική ζωή τον εμπλέκει σε μια παράλογη ιστορία. (Θεωρείται υπαίτιος που η κοπέλα με την οποία σχετιζόταν κατέληξε σε νευρολογική κλινική.) Η σύγκρουσή του με τον κοσμήτορα του κολεγίου είναι αναπόφευκτη. Το σύστημα επιχειρεί να τον συντρίψει και τότε τον πνίγει η αδικία και τον καταλαμβάνει η αγανάκτηση. Το τίμημα που θα πληρώσει είναι να τον στρατολογήσουν και να τον στείλουν στον πόλεμο της Κορέας. Εκεί τραυματίζεται βαριά και πεθαίνει στο νοσοκομείο στα 20 χρόνια του επιβεβαιώνοντας τους φόβους και τις παρανοϊκές σχεδόν εικασίες του χασάπη πατέρα του.
Ο Ροθ δεν μας το λέει καθαρά αλλά αντιλαμβανόμαστε ότι την ιστορία ο νεαρός Μέσνερ την αφηγείται μετά τον θάνατό του. Και ενώ τα γεγονότα περιγράφονται ρεαλιστικά, έχουμε την αίσθηση ότι δεν είναι παρά μια τραγική ανταπόκριση από τον κάτω κόσμο και ένας μεταθανάτιος λυγμός γεμάτος οργή για την αδικία, τον παραλογισμό του θανάτου, την αθλιότητα μιας ζωής που σε έχει ισοπεδώσει προτού καν προλάβεις να τη γευθείς.
Ποιος είναι ο λόγος που ο Μάρκος Μέσνερ πληρώνει με τη ζωή του όχι επειδή θεωρήθηκε ένοχος για οτιδήποτε αλλά για κάτι που στην πραγματικότητα δεν συνέβη; Γιατί πεθαίνει τόσο μικρός, τόσο αθώος και ανυπεράσπιστος, προτού αρχίσει να αισθάνεται, προτού γευθεί έστω και μία από τις απλούστερες των γήινων απολαύσεων; Ποια μοίρα τελικά του αφαιρεί τη ζωή και κατ' επέκταση ποια πληγή κληρονομούμε και ποιο στίγμα μάς συνοδεύει;
Απαντήσεις δεν υπάρχουν γιατί καμία εξήγηση δεν μπορεί να δοθεί σε ένα ερώτημα παλιό όσο και ο κόσμος. Οι αρχαίοι που έβλεπαν τον κόσμο σαν κλειστό σύστημα όπου το καθετί ήταν δυνατόν να ερμηνευθεί με κάτι άλλο διέθεταν τις δικές τους απαντήσεις που είχαν γενική ισχύ και λειτουργούσαν ως αξιώματα. Ο θάνατος λοιπόν είναι το κακόν γιατί, σύμφωνα με τη Σαπφώ, έτσι αποφάσισαν οι θεοί. Στον δικό μας κόσμο όμως αυτό δεν ισχύει. Ετσι η αντίδραση έναντι του θανάτου - ιδιαίτερα αν ο τελευταίος έρχεται πρόωρα - είναι η αγανάκτηση ή πιο εμφατικά η α-γα-νά-κτη-ση, σύμφωνα με τον ήρωα του συγγραφέα, που την εκφράζει με τη συγκοπτόμενη κραυγή που του πνίγει το στήθος, και τον παρακολουθεί ως το νοσοκομείο, ως τον τάφο και πέραν του τάφου.
Το γλωσσικό ιδίωμα στο οποίο καταφεύγει ο Ροθ είναι η γλώσσα ενός 19χρονου με μεσαίο επίπεδο μόρφωσης. Απέριττη, με τις κοινοτοπίες που συνεπάγεται η ηλικία αλλά χωρίς καμία υπερβολή. Είναι γλώσσα προφορική γιατί ένας 19χρονος, και δη της εποχής, γράφει βέβαια πολύ διαφορετικά, έτσι όμως μιλάει. Ο Ροθ γνωρίζει άριστα ότι καλός αφηγητής σήμερα χωρίς αίσθηση της προφορικότητας δεν μπορεί να υπάρξει. Εν τούτοις η αίσθηση τούτη από μόνη της δεν αρκεί. Επί του προκειμένου μόνον ένας πεζογράφος πρώτης κατηγορίας διαθέτει την ικανότητα να μπει στη σκέψη, στην ψυχολογία και στον νου του εφήβου, στο έκκεντρο σύμπαν του, που η κάθε στιγμή είναι ικανή να το αλλάξει, και να δημιουργήσει στη συνέχεια έναν λόγο απλό αλλά και αντιστικτικό, να μιλήσει για την ύπαρξη και για τα ακραία συναισθήματα χωρίς να ψευτοφιλοσοφεί και χωρίς να σχολιάζει, ταυτοχρόνως όμως η κάθε παρέκβασή του, αντί να ξεστρατίζει την αφήγηση σε άλλα πεδία, να την προωθεί στην επόμενη φάση.
Από δομικής πλευράς το βιβλίο είναι επίσης εξαιρετικά ευρηματικό, παρά τη φαινομενική απλότητά του. Ξεκινά με σύντομες φράσεις και ωστόσο από ένα σημείο και έπειτα η γλώσσα γίνεται πιο περίτεχνη χωρίς να χάνει την απλότητά της. Οταν μάλιστα μαθαίνουμε ότι ο πρωταγωνιστής είναι νεκρός, ξαφνικά η αφήγηση απογειώνεται τραβώντας τον αναγνώστη στο πηγάδι από όπου ανεβαίνει η φωνή του νεαρού Μέσνερ σαν σπαρακτική ηχώ θανάτου.
Τα δόγματα της σκληρής δεκαετίας του '50, ο ασφυκτικός έλεγχος και η καταστολή διαλύονται στη δεκαετία του '60 και στις αρχές της δεκαετίας του '70 που αλλάζοντας την κοινωνία σηματοδοτούν και το τέλος της απολιτικής και συντηρητικής παιδείας στις ΗΠΑ. Ο Ροθ κλείνει έτσι το βιβλίο του με μια Ιστορική σημείωση, όπως την αποκαλεί. Είναι ένας ειρωνικός και πικρός αποχαιρετισμός όχι μόνο στην εποχή αλλά και στα δικά του βιώματα εκείνης της περιόδου. Ο αναγνώστης μπορεί να πει κλείνοντας το Indignation ότι ευτυχώς ο κόσμος από τότε έχει αλλάξει, το ερώτημα όμως κατά πόσον η αλλαγή αυτή έχει αλλάξει και την ανθρώπινη μοίρα παραμένει αναπάντητο.
Το ΒΗΜΑ, 12/10/2008