Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου
"Των θυρών κεκλεισμένων εισήλθες Χριστέ..."
Ο γάλλος υπαρξιστής φιλόσοφος Jean-Paul Sartre (1905-1980) είναι γνωστό πως υπήρξε αριστερός αγωνιστής που πάλεψε ουσιαστικά στους κοιτώνες του κομμουνιστικού κόμματος. Ένθερμος υποστηρικτής του μαρξισμού διατύπωσε μια ανθρωπολογική πολιτικο-φιλοσοφική θεώρηση ταιριαστή στην εποχή και στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου. Τα αξιώματα της φιλοσοφίας του Sartre θα μπορούσαμε να πούμε ότι υποδεικνύουν τις εξής κατευθύνσεις: α) Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας. Οι πράξεις καθορίζουν και διαμορφώνουν την ουσία η οποία έπεται. Σύμφωνα με το γάλλο φιλόσοφο μόνο μετά θάνατον μπορεί κάνεις να κρίνει και να αποκρυσταλλώσει τελική γνώμη για το ποιόν του ατόμου. β) Η έννοια της επιλογής. Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος, όπως υποστήριζε και ο ίδιος ο φιλόσοφος. Επομένως έχει την επιλογή της καλής ή της κακής πίστης, επιλογή που είναι αναπόφευκτη ακριβώς εξαιτίας αυτής της καταδίκης. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του ακόμα και για την απραξία του, ακριβώς γιατί και αυτή είναι επιλογή. γ) Η σχέση με τον άλλον.Το «είναι για τον άλλον»(l’etre pour l’autrui). Επομένως το μανιφέστο του Sartre είναι ότι «ο Υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός», όπως ακριβώς το διατύπωσε σε σχετική διάλεξή του, μοναδική απόπειρα εκλαϊκευσης της φιλοσοφίας του.
Από το πλούσιο έργο του Sartre εστιάζουμε στο «Κεκλεισμένων των θυρών» (Huis Clos), όπου η έννοια του Άλλου έρχεται δυναμικά στο προσκήνιο.
Το «Κεκλεισμένων των θυρών» έναι ένα θεατρικό έργο συμβολικό σε μία πράξη που περιλαμβάνει πέντε σκηνές. Ολοκληρώθηκε τη χρονιά του 1943 και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις 27 Μαϊου του 1944 στο θέατρο του Vieux- Colombier στο Παρίσι (συμπληρώνονται φέτος 80 χρόνια). Είναι το πιο πολυπαιγμένο θεατρικό έργο του συγγραφέα και σταθμός του υπαρξιστικού θεάτρου. Το σκηνικό διαδραματίζεται σ’ένα κλειστό χώρο κοινό και για τα τρία πρόσωπα του έργου. Οι τρεις αυτοί χαρακτήρες συναντιούνται μετά το θάνατό τους σ’ένα κλειστό δωμάτιο που ανήκει, σε ένα τύπου ξενοδοχείο της Κόλασης. Δεν γνωρίζονται προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα και δεν διαθέτουν καν κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα. Πρόκειται για τον Garcin, δημοσιογράφο,την Inès υπάλληλο ταχυδρομείου και την Εstelle πλούσια κοσμική. Ο Sartre μας περιγράφει εδώ την κόλασή του με απλό και λιτό τρόπο, αφοπλιστικά ειλικρινή θα έλεγε κανείς: «η κόλαση είναι οι άλλοι.». Αυτή η φράση κόστισε στον ίδιο ...κάμποσες κατηγορίες, ενώ μας εξηγεί απλώς ότι η ζωή «υφίσταται, γίνεται αντιληπτή» διαμέσου των άλλων. Οι τρεις πρωταγωνιστές φιλονικούν καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου για να καταφέρουν να ξεφύγουν από τις καταστάσεις τους, αλλά η Κόλαση τελειώνει με το να προηγείται δραματικά πλέον έναντι όλων.
Στο «Κεκλεισμένων των θυρών» παρατηρείται η σχέση του ατόμου με τον άλλον σε όλο της το μεγαλείο. Είμαστε οι καθρέφτες των άλλων και γινόμαστε οι καθρέφτες τους. Ο άλλος μας ξεγυμνώνει και μας φέρνει αντιμέτωπους με την αλήθεια του εαυτού μας. Προσδιοριζόμαστε ως οντότητες μέσω του βλέμματος του άλλου. Ό,τι πράττουμε έχει αντίκτυπο στους άλλους. Η ελευθερία μας σταματά εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου, όπως όλοι ξέρουμε πια - τουλάχιστον θεωρητικά. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι «η κόλαση είναι οι άλλοι» ακριβώς γιατί μας φέρνουν αντιμέτωπους με τον ίδιο μας τον εαυτό.
Νομίζω πως με το έργο αυτό ο Sartre θέλει να μας υποψιάσει για την σημασία των κεκλεισμένων θυρών... Τα καίρια και τα ουσιαστικά, αυτά που αφορούν στην ύπαρξη, συντελούνται Huis Clos! Η αντιμετώπιση του εαυτού δεν μπορεί να είναι υπόθεση εξωστρέφειας, η οποία διασκεδάζει τις εντυπώσεις... Η γυμνή αλήθεια προϋποθέτει κλειστές θύρες... Κάτι σαν τον Αναστημένο Ιησού, ο οποίος «των θυρών κεκλεισμένων εισήλθε» προς τους μαθητές του. Κι ακόμα σκέφτομαι πως η έννοια της απόλυτης ευθύνης, αλλά και της «καταδίκης» της ελευθερίας, που τονίζει ο Sartre είναι μεγάλα ζητήματα και στον Χριστιανισμό.
Γι’ αυτό την ίδια περίοδο της μεγαλύτερης διάδοσης και ανάπτυξης του υπαρξισμού εκδηλώνεται και η διάσπαση του σε δύο βασικά ρεύματα: τον αθεϊστικό και τον χριστιανικό (Μπερντιάγεφ, Σεστώφ, Μαρσέλ κλπ.). Ο χριστιανικός υπαρξισμός από την άλλη από τον οποίο εμπνεύστηκε και ο ίδιος ο Σαρτρ ήταν γνωστός στη Γαλλία, μια φαινομενικά πιο συγκρατημένη εκδοχή από τον αθεϊστικό υπαρξισμό. Αυτό το φιλοσοφικό κίνημα, του οποίου ο κύριος γάλλος εκπρόσωπος Marcel, αλλά και στη Βόρεια Αμερική, ο Jacques Lavigne, χαρακτηρίζεται από μια βαθιά αντίθεση μεταξύ του ανθρώπου και θεού, όπου ο Θεός είναι απόλυτος και υπερβατικός. Ο σκοπός της ζωής είναι να φτάσει ο άνθωπος πιο κοντά στο Θεό και να προσπαθήσει να επιτύχει την τελειότητα με το να γίνει αληθινός Χριστιανός. Εντούτοις, ο αθεϊστικός υπαρξισμός τόνιζε τη χαώδη απόσταση μεταξύ θεού και ανθρώπου, επαναλάμβανε τα θέματα της παραδοσιακής πνευματοκρατίας, με τα συναφή μοτίβα της απολύτρωσης και της σωτηρίας και το αθεϊστικό ρεύμα, βαθύτατα διαποτισμένο από τα θέματα του μηδενός και της τελικής ήττας του θανάτου, που βρήκε την ανώτερη φιλοσοφική έκφρασή του στο «Eίvαι και Χρόνος» του Χάιντεγκερ που εκδόθηκε στη Γερμανία το 1926.
Στα καθ’ ημάς ο καθηγητής Νίκος Νησιώτης υπήρξε ο πρώτος ουσιαστικά κριτικός μελετητής της φιλοσοφίας του υπαρξισμού στη χώρα μας γι’ αυτό και σήμερα διαβάζουμε ξανά το έργο του «Υπαρξισμός και χριστιανική πίστη», όπου υπάρχει εκτενής αναφορά και στον Sartre.
Το «Κεκλεισμένων των θυρών», ως θεατρικό έργο, γνώρισε μεγάλη διάδοση και στην Ελλάδα και ανεβαίνει συχνά – πυκνά σε θεατρικές σκηνές. Έχει διασκευαστεί και για το ραδιόφωνο, όπου είχε παρουσιαστεί σε μετάφραση Γρηγόρη Γρηγορίου.
Νομίζω πως η πρώτη παράσταση του έργου στην Ελλάδα έγινε την καλλιτεχνική περίοδο 1954-1955, δέκα χρόνια από την πρεμιέρα του έργου στο Παρίσι, στο θρυλικό «Υπόγειο» του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν. «Κεκλεισμένων των θυρών» στο «Υπόγειο»! Ο τέλειος συνδυασμός! Η μετάφραση ήταν του Αλέξη Σολομού, η σκηνοθεσία του Κουν, τα σκηνικά του Ν. Νικολάου και ερμήνευαν οι ηθοποιοί: Β. Ζαβιτσιάνου, Α. Πανταζοπούλου, Γ. Λαζάνης, Π. Φυσσούν.
Αυτή την παράσταση είχε δει στο Θέατρο Τέχνης η ποιήτρια Ζωή Καρέλλη, η οποία έγραψε σε κριτική της στο περιοδικό «Νέα Πορεία» [τόμ. 1, τχ. 5-6 (Ιούλιος-Αύγουστος 1955), σ. 235-241] μόνο για τις ιδέες του Σαρτρ και καθόλου για την παράσταση. Θεωρεί πως ο συγγραφέας αυτός δεν συγκινεί και «αδυνατεί να πονέσει, να συμπαθήσει τον άνθρωπο».
Γράφει: «Αισθάνεται κανείς ότι ο Σαρτρ, χάρις στην ψυχρότητά του, που τον κάνει ικανό να τοποθετεί και το πάθος κατάλληλα, απ’ όλα τα αληθινά που μπορεί να πει, διαλέγει εκείνα που του χρειάζονται, για να προκαλέσει κι εκείνη τη διέγερση την οποία προεξοφλεί, που αυτός ετοιμάζει κι όχι τη συγκίνηση που η ίδια η ζωή, η δύναμη του έργου του θα έπρεπε να προκαλέσει... Θα μπορούσε κανείς να πει πως ο Σαρτρ συμπονεί τους ήρωες των «Κεκλεισμένων των θυρών» αν δεν τους άκουγε να φωνάζουν λόγια τόσο κατάλληλα, - προκαλεί ο ίδιος κάτι σαν αποστροφή».
Δεν θα μπορούσε να γίνει δεκτή αυτή «η αποστροφή» του Σαρτρ από την Ζωή Καρέλλη, και μάλιστα εκείνη την εποχή. Σήμερα όμως, φρονώ ότι μας ενδιαφέρει περισσότερο μια «αποστροφή» του Σαρτρ, από μια ψευτοσυγκίνηση, που προκαλείται πολύ εύκολα. Μας ενδιαφέρει περισσότερο η διέγερση που προκαλούν οι αποκρουστικοί τύποι του Σαρτρ, παρά μια «συμπόνοια» για «ήρωες» της ζωής, που συνήθως είναι επίπλαστη και πρόσκαιρη.
«Κεκλεισμένων των θυρών», λοιπόν, στο ...υπόγειο... Του Κουν ή το δικό μας δεν έχει τόση σημασία...