Ahıska

Ahıska / Ahaltsihe
ახალციხე
Ahıska / Ahaltsihe; ახალციხე
	; Bayrak ; Mühür
	Ahıska / Ahaltsihe Ahaltsihe'nin Gürcistan'daki konumu
Ülke	Gürcistan
Bölge	Samtshe-Cavaheti
Rakım	1,029 m
Nüfus (2014)
• Toplam	17.903
Zaman dilimi	UTC+04.00
	Resmî site; https://akhaltsikhe.gov.ge/en

Ahıska (Gürcüce: ახალციხე; okunuşu: “ah’altsih’e”), Gürcistan’ın Samtshe-Cavaheti bölgesinin ve Ahıska Belediyesi’in idari merkezi bir kenttir. Tarihsel bir bölge olan Samtshe’nin de merkeziydi.

Etimoloji

Latin harfli Türkçede bugün "Ahıska" olarak yazılan yer adı, “yeni kale” anlamındaki Gürcüce Ahaltsihe'den (ახალციხე) gelir. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Osmanlı idaresi bu yer adını "آخسخه" biçiminde yazmıştır. Söz konusu defterde Gürcüce yer adlarının ya Türkçeye çevrilerek ya da özgün biçimine bağlı kalınarak kaydedildiği görülmektedir. Örneğin Okros-tsihe (ოქროს-ციხე) çevrilerek Altun Kala veya Kala-i Altun (قلعە التون), Mgel-tsihe (მგელ-ციხე) yine Türkçeye çevrilere Kurd Kalası (قورد قلعەسی) şeklinde yazılmışken, sonradan “Şeytan Kalesi” olarak tercüme edilen Kacis-tsihe (ქაჯის-ციხე) Kacsiha / Kacsihe (كاجسخە) biçiminde kaydedilmiştir.^[1] Bu sonuncu örnekten hareketle "آخسخه" kelimesinin Ahasiha / Ahasihe biçiminde okunması gerektiği anlaşılmaktadır.

Bu mufassal defteri yayına hazırlayan Gürcü Türkolog Sergi Cikia, Türkçe bazı kelimelerde (geltirmek – getirmek) olduğu gibi “l” foneminin düşürülmüş ve bundan dolayı Osmanlıca Ahalsihe yerine Ahasihe yazılmış olabileceğini belirtmiştir.^[2] Daha geç tarihte, Muvahhid Zeki'nin 1927 yılında yayımlanan Osmanlıca kitabında da Ahaltsihe'nin adı Ahasiha / Ahasihe (اخسخە) olarak geçer.^[3] Latin harfli Türkçede bu yer adı Ahıska'ya dönüştürülmüştür. Osmanlıca yazılışı da yaygın şekilde Ahısha / Ahisha biçiminde okunmuştur. Oysa, Kacsiha / Kacsihe (كاجسخە) örneği, Gürcüce kale anlamına gelen “tsihe” (ციხე) kelimesinin Osmanlıca yazılışının “siha / sihe” (سخە) diye okunması gerektiğini göstermektedir.

Kırzıoğlu, 482 yılına ait olduğunu ileri sürdüğü ama adını vermediği bir kaynakta bölgenin “Ak-Eska” olarak geçtiğini iddia eder. Buna ek olarak Dede Korkut Kitabının 16. yüzyılda derlenen^[4] Dresden nüshasında geçen "Ak Sıka Kalesi" ifadesini^[5] "Beyaz Kale (Kalesi)" olarak yorumlayan yazar, bu savı üzerinden kelimeyi Türkçeyle ilişkilendirerek Ahıska'nın çok eski bir Türklük bölgesi olduğunu iddia eder. Fakat Ahıska toponiminin etimolojisi, Gürcüce yeni kale anlamına gelen Ahal-Tsikhe (ახალ-ციხე) birleşik kelimesiyle açıklanır.^[6]^[7]^[8]^[9]

Coğrafya

Ahıska kenti, Gürcistan’ın güneybatı kesiminde Ahıska Havzası’nda yer alır. Deniz seviyesinden 1.000 metre yükseklikte, Potshovi Çayı’nın iki yakasına yayılır. Başkent Tiflis’e 214 km uzaklıktadır. Kışları karlı geçen kentte ortalama hava sıcaklığı Ocak ayında -3,8°C, Ağustos ayında 20,5°C'dir. En düşük sıcaklı -32°C ve 39°C olarak gerçekleşmiştir. Kent kaplıcalarıyla da tanınır.

Tarihçe

Rabati Kalesi içinde bulunan Aziz Giorgi Kilisesi.

Şehrin Gürcüce adı Ahaltsihe, “ahali (ახალი: yeni) ve “tsihe” (ციხე: kale) kelimelerinden oluşan bir tamlamadır ve “yeni kale” anlamına gelir. 16. yüzyılın ikinci yarısında Ahıska'yı ele geçiren Osmanlılar, kenti “Rabat-i Kale-i Ahısha” ve çevresindeki bölgeyi de liva olarak Çıldır Eyaleti’ne bağlayıp "Ahısha" olarak adlandırmıştır.^[10]

Ahıska, 1953 yılındaki arkeolojik kazılardaki tespitle bir yerleşme olarak Bakır Çağı’nda Potshovi Çayı’nın sağ kıyısında ortaya çıkmıştır. Amirani Tepesi olarak bilinen bu yer daha sonra Lomisa olarak adlandırılmıştır. Daha geç tarihte Rabati Kalesi de bu akarsuyun sağ kayasında inşa edilmiştir. Ahıska, yazılı kaynaklarda ilk kez 12. yüzyılda anılmıştır. Rabati Kalesi, 13-17. yüzyıllarda, Samtshe Prensliği’nin hükümdarları olan Cakeli Hanedanı'nın ikametgâhıydı. Osmanlı Devleti, 1578 yılında Ahıska’yı bu Cakelilerden ele geçirdi. Kale daha sonra birkaç kez el değiştirdi. Osmanlı Devleti 1628 yılında Samtshe Prensliği’nin ortadan kaldırınca Ahıska, “Rabat-i Kale-i Ahısha” adıyla Çıldır Eyaleti’nin de idari merkezi oldu. Bu tarihten önce Çıldır Eyaleti’nin merkezi Çıldır kasabasıydı. Eyaletin merkezi olan kale-kent, 17-18. yüzyıllarda aynı zamanda Osmanlılara satılan kölelerin pazarlama merkeziydi.^[11]^[12]

Ahıska, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Çarlık Rusyası 1810 yılında da kenti almak istemiş, ama başarılı olmamıştır. Osmanlı yazar ve sözlükçü Şemseddin Sami 19. yüzyılın sonlarında, Ahaltsihe kentini Kâmûsü'l-A'lâm adlı kapsamlı ansiklopedisine Ahalçih / Ahalçike (آخالچیخ yahud آخالچیكە) ve Ahasihe (آخسخە) olmak üzere iki ayrı madde olarak girmiş, bu yer adının "yeni kale" anlamına geldiğini belirtmiş, kentin 15.890 (veya 30.000) kişilik nüfusunun Laz, Gürcü ve Türklerden oluştuğunu yazmıştır.^[13]

Ahaltsihe, 1917'de Ekim Devrimi’yle Çarlık yönetimin son bulmasından sonra Ahıska bağımsız Gürcistan’ın bir parçası haline geldi. 1921’de Sovyet Rusya Kızıl Ordu’ya Gürcistan’ı işgal edince, Ahıska de SSCB’nin bir parçası oldu. Kent 1991 yılından itibaren Samtshe-Cavaheti bölgesinin ve Ahıska Belediyesi’nin idari merkezidir.

Ahıska'daki tarihsel yapılardan biri, Rabati Kalesi olarak bilinen Ahıska Kalesi'dir. 9. yüzyıldan kalan ve Lomisa Kalesi adını taşıyan kale, Osmanlılar tarafından yeniden inşa edilmiştir. Yapının ayakta kalan kısımlarının çoğu 17 ve 18. yüzyıldan kalmadır. Bir başka önemli yapı, bu kalenin içinde yer alan Aziz Giorgi Kilise'dir. Ahıska Rabati Kalesi Aziz Giorgi Kilise olarak da bilinen yapı, 9-10. yüzyılda inşa edilmiştir.