Alp Er Tunga
| Makale serilerinden |
|
|
Alp Er Tunga veya Alp Er Tonğa (Altay Türkçesi: İlb Er Tonga),[1] efsanevi bir Türk hakanıdır. Alp" (alp, yiğit, kahraman, bahadır),[2] Er" (er, erkek, adam)[3] ve tonğa" (babür/bebür)[4] anlamındadır. Zaman zaman Saka Hanı olarak bahsedilir.[5]
Adı ve Tarihsel Konumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Tunga sözcüğü aslında leopar cinsinden yırtıcı bir hayvanın adıdır. Bir yiğitlik simgesi olarak alplara isim diye verilir. Uzun saçlı olmak Tunga’yı çağrıştırdığı için alplar saç uzatırlar. Ayrıca cengaverler yırtıcı hayvanların özellikle de aslan, kaplan, pars, tunga gibi hayvanların postlarını giyerler. Bu postlar savaşçılığın sembolüdür. Alpar Tunga Han, yanında iki tane tunga (leopar) ile resmedilir, sırtında da bir post vardır, postun dişleri başının üzerinden görünür. Tüm Türk dünyasında olduğu kadar İran ve Ortadoğu halklarının pek çoğu tarafından tanınır. Selçukluların 33 atasından biri olarak sayılır. Yeraltındaki 100 sütunlu demir sarayında yaşar. Alpar sıfatıyla anılır. İran mitolojisinde adı Afrasyab olarak geçer.
Yaşamıyla ilgili bilgiler efsanelere dayanan Alp Er Tunga'nın, Turancılarca Türklerin eski atalarının soyundan geldiği öne sürülür. Ayrıca, Divân-ı Lügati't-Türk'te ve Kutadgu Bilig[6]'de, İran destanı Şehnâme' nin kahramanlarından Efrasiyab (Afrasyab)'la aynı kişi olduğu belirtilir. Şehname'ye göre İran - Turan savaşları sırasında Zaloğlu Rüstem ile giriştiği mücadele sırasında pusuya düşürülüp öldürülmüştür. Öldürülmesiyle ilgili Alp Er Tunga Sagusu, Divân-ı Lügati't-Türk'ün çeşitli yerlerinde örnek metin olarak verildiği söylenmektedir.
Çeşitli kaynaklarda Alp Er Tunga
[değiştir | kaynağı değiştir]Orhun Yazıtlarında "Alp Er" ve "Tunga" isimleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Alp Er ismi, Altay Dağlarından bulunan eski runik Türk yazıtlarında da bahsedilmiştir.[7] Orhun Yazıtlarında (i, kuzey. 7, ii, doğu. 31), Kül Tigin 714 yılında Oğuzlara karşı beşinci defa yaptığı seferi başarı ile kazanınca hitabeye şöyle yazdırmıştır:
"tunga tigin yoghinda kiri ölürtimiz."[8]
Divânu Lügati't-Türk'te Alp Er Tunga
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaşgarlı Mahmud'un kızı olduğunu belirttikten sonra; "Çünkü Kaz'ın babası olan "تنكا الب ار Tonğa Alp Er" Afrasyap (Efrasiyab) demektir; "مءرڤ Merv" şehrini yapan zattır" sözleriyle Efrasiyab ve Alp Er Tunga'nın aynı kişiler olduğunu bildirir.[9]
Kutadgu Bilig'de Alp Er Tunga
[değiştir | kaynağı değiştir]Yusuf Has Hacib'in Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a armağan olarak sunduğu Kutadgu Bilig adlı eserinde dünya hükümdarları içinde en adaletli olanların Türk hükümdarları olduğunu ve onların içinde adı meşhur olanın Taciklerin (İranlıların) Efrasiyab dedikleri Alp Er Tonga olduğunu belirtir.[10]
Ayrıca Efrasiyab'dan şu sözlerle bahseder: "Kent: Şeher. Bu kelmeden alınaraq Qaşqar üçün "Ordu Kend" derlər. Hanın oturduğu şeher demekdir. Çünkü Afrasiyab (Efrasiyab), havası gözel olduğu üçün burada otururdu."
| Alp Er Tunga Ağıtları (Orta Türkçe) | (Günümüz Türkçesi) |
|---|---|
| Alp Er Tunga öldü mü?
Isız ajun kaldı mu? Ödlek öçin aldı mu? Emdi yürek yırtılur. |
Alp Er Tunga öldü mü?
Dünya ıssız kaldı mı? Felek öcünü aldı mı? Şimdi yürek yırtılır. |
| Ödlek yırag közetti.
Oğrun tuzağ uzattı. Begler begin azıttı. Kaçsa kah kurtulur? |
Felek yarar gözetti.
Gizli tuzak uzattı. Beylerbeyini kaptı. Kaçsa nasıl kurtulur? |
| Begler atın urgurup.
Kadgu anı turgurup. Mengzi yüzi sargarup. Korkum angar türtülür. |
Beğler atlarını yordular.
Kaygı onları durdurdu. Benizleri yüzleri sarardı. Safran sürülmüş gibi oldular. |
| Uluşıp eren börleyü.
Yırtıp yaka urlayu. Sıkrıp üni yırlayu. Sığtap közi örtülür. |
Erler kurt gibi uludular.
Hıçkırıp yaka yırttılar. Kısık seslerle haykırdılar. Ağlamaktan gözleri kapandı. |
| Könglüm için ötedi.
Yitmiş yaşıg kartadı. Kiçmiş ödig irtedi. Tün kün kiçip irtelür. |
Gönlüm içten yandı.
Yetmiş yaş yaşlandı. Geçmiş zaman arandı. Tüm günler geçse de, Yine de aranır. |
Ali Şir Nevai'nin Tarih-i Müluk-i Acem'inde Alp Er Tunga
[değiştir | kaynağı değiştir]Avesta'da "Arjasp" (Arjāsp) şeklinde geçen karakterin Alp Er Tonga olduğunu Ali Şir Nevai'nin Tarih-i Müluk-i Acem (İran Padişahlarının Tarihi) adlı eserinde "Arjasp Binni Efrasiyab kim, Türk Padişahi erdi"[11] şeklinde görülmektedir
Vasili Radloff'un tezi ve eleştiriler
[değiştir | kaynağı değiştir]XIX. yüzyıl sonunda eser vermiş olan Rus şarkiyatçı Radloff, Alp Er Tunga'nın "kahraman bir adam" manasında umumî bir kelime olduğunu belirtmiştir. Bu tez daha sonra eleştirilmiş ve Alp Er Tunga'nın, tarihî şahsiyetin adı olduğu öne sürülmüştür. Bazı kaynaklarda da Efrasiyab'ın Türkçe adı olduğu ileri sürülmüştür.[12]
Mezarı
[değiştir | kaynağı değiştir]Prof. Dr. Necati Demir, 3 Ekim 2021 tarihinde yaptığı bir açıklamada; Alp Er Tunga'nın mezarının Özbekistan'ın Buhara şehrinde olduğunu öne sürmüş ve "Eldeki kaynakların bazıları, mezarın aslında direkt nerede olduğunu söylüyor. Güvenlik açısından bunu söyleyemiyorum ama ben çok da sıkıntı çekmeden gidip mezarın yerini bulabildim." şeklinde beyanat vermiştir. Demir yaptığı açıklamada Alp Er Tunga'nın mezarının yeri ile ilgili olarak 25 yıldır araştırma yaptığını, Özbekistan'a konu ile ilgili olarak araştırmaya gittiğini ve güvenlik açısından mezarın yerini söyleyemese de Özbek Narşahi (y. 899-959) isimli bilginin 942'de yazdığı Efrasiyab isimli kitapta mezarın yerinden bahsettiği, kümbeti Özbekistan Cumhurbaşkanına dosya ile aktardığını belirtmiştir. Hedefinin ise söz konusu alana çok büyük bir türbe ya da mezar yaptırmak olduğunu ifade etmiştir.[13][14][15]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]“Tunga sözcüğü aslında leopar cinsinden yırtıcı bir hayvanın adıdır. Bir yiğitlik simgesi olarak alplara isim diye verilir. Uzun saçlı olmak Tunga’yı çağrıştırdığı için alplar saç uzatırlar. Ayrıca cengâverler yırtıcı hayvanların özellikle de aslan, kaplan, pars, tunga gibi hayvanların postlarını giyerler. Bu postlar savaşçılığın sembolüdür. Alpar Tunga Han, yanında iki tane tunga (leopar) ile resmedilir, sırtında da bir post vardır, postun dişleri başının üzerinden görünür. Tüm Türk Dünyasında olduğu kadar, İran ve Ortadoğu haklarının pek çoğu tarafından tanınır. Selçukluların 33 atasından biri olarak sayılır. Yeraltındaki 100 sütunlu demir sarayında yaşar. Alpar (Alper) sıfatıyla anılır. İran mitolojisinde adı Afrasyab olarak geçer”.[16]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 41: Türklerin ulusal kahraman ve büyük Hakanı
- ^ "TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı". 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2009.
- ^ "TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı". 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2009.
- ^ "TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı". 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2009.
- ^ Clements, William M. The Greenwood Encyclopedia of World Folklore and Folklife: Southeast Asia and India, Central and East Asia, Middle East (İngilizce) (2006 bas.). Greenwood Press. s. 432.
The first examples of this verbal tradition include the Alp ErTunga Legend, which relates how Alp Er Tunga, the Saka Khan who is thought to have lived in the seventh century prevailed against the Iranian armies.
- ^ "Bu Türk beglerinde atı belgülüg tonğa alp er erdi kutı belgülüg" - Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ikbali ayan-beyan olanı Tonğa Alp Er idi. Kutadgu Bilig - Yusuf Has Hacib
- ^ Kyzlasov, 2003sssfa 42.
- ^ Ahmet Zeki Validi Togan, 1932 On Mubarakshah Ghuri sayfa 852.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 149-150.
- ^ Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig I Metin, Hazırlayan: R.R. Arat, Ankara.1991. sayfa 43.
- ^ Ali Şir Nevai. Tarih-i Müluk-i Acem Cilt 14. sayfa 191-195.
- ^ "Alper Tunga Destanı". yasarkiraz.webnode.com.tr. 19 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2022.
- ^ "Alp Er Tunga'nın mezarı hakkında dikkat çeken açıklama". 3 Ekim 2021. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2021.
- ^ ""Alp Er Tunga'nın mezarı bulundu" iddiası gündem yarattı: 'İspat etsin de görelim'". 3 Ekim 2021. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2021.
- ^ "Alp Er Tunga'nın mezarı nasıl bulundu? Ayrıntılar ilk kez TRT Haber'de". 3 Ekim 2021. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2021.
- ^ "Prof.Dr.Ali Osman Özcan - TONGANIN SIRRI". iyigunler.net. 27 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2020.