Apsis (mimarlık)

Almanya'daki Heisterbach manastırının ayakta kalan apsisi

Apsis (Yunan dilinde "kavis", "yay" anlamında), Hristiyanlığın dini mabetleri olan kiliselerin sunak odasını kapsayan, çoğunlukla yarım daire ya da çokgen, çok nadir durumlarda dikdörtgen planlı bir yapı unsurudur. Apsisler antik döneme ait bazilikalarda yaygın olarak da mimari öğe olarak kullanılmıştır. Apsisler, yapının cephesinde dışa doğru göbekli bir yapı olabildiği gibi, bina içlerinde ya da dikdörtgen planlı duvarlarla da sarılı olabilir. Apsislerin çatısı çoğunlukla yarım kubbe biçiminde olur, ancak düz çatılı apsisler de mümkündür. Çoğunlukla kiliselerin yan neflerinden, yan şapellerinden veya apsislerinden açılan küçük apsislere ise, mimarlıkta apsidiyol denir.

Tarihçe ve Biçimler

Pembe işaretli: bir kilisenin apsisi

Pembe işaretli: apsisten açılan küçük apsidiyollar

Apsisler, Yunan ve Roma mimarisinde dini ve sivil mimaride sıkça görülen bir unsurdur. Antik mimaride yapının bir bölümünü vurgulamak için duvar nişleri kullanılırdı. Nişler süs amaçlı ya da heykel veya abideleri dikmek amacıyla kullanılırdı. Roma İmparatorluğu döneminde inşa edilmiş olan bazilikalarda, çoğunlukla apsisin ucunda bir imparator heykeli bulunurdu. Bu nedenle apsisler, antik dönem mimarisindeki nişlerin devamı olarak kabul edilebilir.

Apsisi bir mimari öğe olarak devralan Hristiyan kilise mimarisi, Roma İmparatorluğu döneminde inşa edilen bazilikalardan esinlenmiştir. Milano Hoşgörü Fermanı'nın ilanından sonra (MS 313, Hristiyanlığın Romalılarca devlet dini olarak kabul edilmesi) Hristiyan mimarisi ve yapı tekniği önemli gelişmeler yaşadı. Sunak için yükseltilmiş bir alan olarak bir apsise sahip tarihteki ilk büyük bazilika, Roma'daki Laterano bazilikasıydı (yapımı 319). Birçok kilisede, ayin odasının giriş kapısı veya çan kulesinin karşısındaki doğu ucu, yarım daire planlı bir apsis olarak tasarlanmıştır. Genellikle apsis alanında sunak için yükseltilmiş bir mekan bulunur. Benzeri, niş tarzında daha küçük yapılar, Hristiyanlığa ait olmayan diğer dini yapılarda da görülür. Musevi havralarda Tevrat çoğunlukla bir nişte saklanır. Camilerdeki mihraplar gibi, bu nişler de ibadet yönünü (İslam'da kıbleyi) gösterir. Buna karşın Hristiyan mabetlerinde dini ağıtların söylendiği koro apsisleri ise, çoğunlukla doğuya bakar.

Erken kilise mimarisinden Karolenj dönemine kadar apsis doğrudan kilisenin ana nefine ya da çapraz nefine bitişik olarak tasarlandığı görülse de, daha sonraki mimari yapılarda ikisinin arasında koro yapısının bağımsız bir yapı unsuru olarak ikisinin arasında yerr aldığı görülmektedir. Romanesk ve Gotik mimaride, apsisler uzun kilise planlarında kilise yapısının odak noktasını oluştururdu. Romanesk tarzdaki apsisler çoğunlukla dışarıda belli bir şekilde görülebilmekte ve çoğu zaman çok detaylı olarak işlenmiş olmaktadır.

T planlı uzun nefli bazı kiliselerde T'nin çapraz uçlarında da apsisler görülür (örn. İtalya'daki Santissima Trinità di Saccargia kilisesi). Bizans mimarisine dayanan bu mimari özellik, İtalya'nın Sardinya adasında oldukça yaygındır. İspanya'nın Ávila şehrinde bulunan iki kilisede de üçlü apsisler vardır. Alp Dağlarında bulunan karolenj kiliselerde de üç apsisli kiliselere rastlanılır. Çift apsisler, genellikle iki azizin adına vakfedilen kiliselerdir. Bazen apsis sunak bölmesi yerine giriş portali olarak görev görür. Özellikle Almanca konuşulan bölgelerde Karolenj dönemden beri doğu ve batı yönlü apsisli çift koro bölmeli kiliseler oldukça yaygındır.

Camiye çevrilen kiliselerde apsisler

• 
  İstanbul'daki Manastır Mescidi
• 
  İstanbul'daki Gül Camii
• 
  Kars'taki Kümbet Camii

Apsisli kilise resimleri

• 
  Aziz Petros ve Pavlos Kilisesi, Reichenau Adası/Niederzell-Almanya
• 
  Treffurt (Almanya) merkez kilisesinin apsisleri
• 
  Almanya'da geç romanesk tarzda bir köy kilisesi (Vietlübbe)

Neşriyat

• Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, 1. cilt, Münih 1935, s. 858-880, Leopold Giese'nin Apsis başlıklı makalesi, internet: http://rdk-web.de 23 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., "Apsis" (Alm.).
• Thilo Ulbert: Frühchristliche Basiliken mit Doppelapsiden auf der iberischen Halbinsel. Studien zur Architekturgeschichte und Liturgiegeschichte. Archäologische Forschungen, 5. cilt, Alman Arkeoloji Enstitüsü, Berlin, Gebr. Mann Berlin, 1978 ISBN 978-3-7861-1146-7