Yenisey Yazıtları

Yenisey havzası

Yenisey Yazıtları, Rusya'da Hakasya, Tuva ve Altay Özerk Cumhuriyetleri içinden geçen Yenisey Nehri boyunca bugüne kadar bulunmuş olan toplam 158 adet Türkçe yazıt kurgan (mezar) ve kaya taşlarından oluşmaktadır. Yazıtlar Orhun Alfabesi diye bildiğimiz Türkçe Damgalar ile yazılmıştır.

Günümüzde Hakasya, Tıva, Dağlı Altay cumhuriyetleri bölgesinden, Krasnoyarsk ilinden, Lena akarsuyu boyundan, Yenisey, Abakan, Kemçik, Kem, Oya, Elegest akarsuları boyundaki kurganlarda bulunmaktadır.

Yenisey Yazıtları'nın Yenisey bölgesinde yaşayan değişik Türk boylarına ait oldukları kabul edilmektedir. Bu yazıtların Göktürk Kitabeleri'nden önce oluşturulduğu kabul edilir. Genellikle mezar taşı olarak dikilen bu yazıtların bazıları birkaç kelimelik, çoğu 5-10 satırlıktır. Bu yazıtlar yalın abartısız bir dille yazılmıştır. Çoğunlukla yazı sahibinin bu dünyaya doymadan ayrıldığını samimi bir dille anlattığı görülür.

Orhun Yazıtları'ndaki yüksek heyecan ve lirizmden uzaktır. Kullanılan yazı Orhun Yazıtları'ndaki kadar gelişmemiştir. Mezarların dikiliş tarihleri tam olarak belli değildir.

Yenisey yazıtları içerik olarak kısadır, esas olarak gömülülerin adlarını, yaşlarını ve yaşam boyu aktivitelerini açıklar ve içerik doğrudan yılı işaret eden bir açıklama olmaması gelenekseldir ve oluşturma yılını anlamak son derece zordur. Ancak, kelime özellikleri veya klan işareti Tamga aracılığıyla tahmin etmek mümkün olabilir.

Yenisey abidelerinden ilk bulunanı Uybat III abidesidir. Bu abideyi Polonya'nın Danzig şehrinden doğa bilimci Daniel Kotlib Messershmitt bulmuştur.

Yenisey boylarındaki yazıtlar

Yenisey yazıtı anıtları: Е-1 Öök-Tarlak yazıtı, Е-2 Öök-Arjaan yazıtı, Е-37 Tuba yazıtı

Yazıtlar ilk bulunduğu akarsu, köy veya yöre adı ile adlandırılmış ve akademik türde E-1, E-50, e-150 şeklinde sayılarla belirtilmiştir. Misal olarak: Uyuk-Tarlak (Е-1), Barık I (Е-5), Barık II (Е-6), Elegest (Е-10), Begre (Е-11), Uybat I (Е-30) vb. Yenisey bölgesinde 184 yazıt bulunmuştur. Tıva yazıtları ve Hakasya yazıtları arasındadır.

Yazıt seri numarası ve bulunduğu yer

• E1 （ Uyuk-Tarlak ）(Uyuk Tarlıg) Tıva
• E2 （ Uyuk-Arjan ）Tıva
• E3 （ Uyuk-Turan ）Tıva
• E4 （ Ottuk-Daş I ）Tıva
• E5 （ Barık I ）Tıva
• E6 （ Barık II ）Tıva
• E7 （ Barık III ）Tıva
• E8 （ Barık IV ）Tıva
• E9 （Ulug Kem Kara-sug）Tıva
• E10 （Elegest Yazıtı I ）Tıva
• E11 （ Begre ）Tıva
• E12 （ Aldı-Bel I ）Tıva
• E13 （ Çaa-höl I ）Tıva
• E14 （ Çaa-höl II ）Tıva
• E15 （ Çaa-höl III ）Tıva
• E16 （ Çaa-höl IV ）Tıva
• E17 （ Çaa-höl V ）Tıva
• E18 （ Çaa-höl VI ）Tıva
• E19 （ Çaa-höl VII ）Tıva
• E20 （ Çaa-höl VIII ）Tıva
• E21 （ Çaa-höl IX ）Tıva
• E22 （ Çaa-höl X ）Tıva
• E23 （ Çaa-höl XI ）Tıva
• E24 （ Inscriptions on Khaya-Uju rocks ）
• E25 （ Oznachennoe ）Hakasya
• E28 （ Oçurı Açurı ）
• E27 （ Oya ）Hakasya
• E28 （ Altın-köl ）Hakasya
• E29 （ Altın-Köl ） Hakasya
• E30 （ Uybat I ） Hakasya
• E31 （ Uybat II ）Hakasya
• E32 （ Uybat III ） Hakasya
• E33 （ Uybat-IV ）Hakasya
• E34 （ Uybat-V ）Hakasya
• E35 （ Tuba I ）
• E36 （ Tuba II ）
• E37 （ Tes ）Hakasya
• E38 （ Ak-Yus ）
• E39 （ Kara-yüs ）Hakasya
• E40 （ Taşeba ）Hakasya
• E41 （ Kemçik-Çıgrak ）
• E42 （ Bay-bulun I ）Tıva
• E43 （ Kızıl-Çıraa I ）Tıva
• E44 （ Kızıl-Çıraa II ）Tıva
• E45 （ Kejeelig-Hovu, Köjeelig-Hovu ）Tıva
• E46 （ Tele ）Tıva
• E48 （ Abakan ）Hakasya
• E49 （ Bay-bulun II ）Tıva
• E50 （ Tuva stele «B» inscriptions ）Tıva
• E51 （ Tıva III ）Tıva
• E52 （ Elegest II ）Tıva
• E53 （ Elegest III ）Tıva
• E54 （ Ottuk Daş III ）Tıva
• E55 （ Tuvian stele "G" ）Tıva
• E56 （ Malinovka ）
• E57 （ Suygyn ）
• E58 （ Kezek-Hure ）
• E59 （ Kerbis-baarı ）Tıva
• E60 （ Sargal Aqsy ）
• E61 （ Sulug-adır-aksı, Sançi I）Tıva
• E62 （ Kanımıldık-kobı ）
• E63 （ Ortaa-Hem ）
• E64 （ Ottuk Daş II ）
• E65 （ Kara-bulun I ）Tıva
• E66 （ Kara-bulun II ）Tıva
• E67 （ Kara-bulun III ） Tıva
• E68 （ El-Bajı ）
• E69 （ Çer-Çarık ）
• E70 （ Elegest IV, Eer Hol, İr-Höl ）Tıva
• E71 （ Podkuninskoe ）
• E72 （ Aldı Bel II ）
• E73 （ Yime ）
• E74 （ Samagaltay ）
• E75 （ Küten-Buluk ）
• E76 （ Mirror I ）
• E77 （ Inscription on Chinese mirror ）
• E78 （ Inscription on Chinese copper coin ）
• E79 （ Inscription on Chinese copper coin ）
• E80 （ Bronze Plaque ）
• E81 （ Golden Vessel I ）
• E82 （ Golden Vessel II ）
• E83 （ Uybat VII ）
• E84 （ Mirror III ）
• E85 （ Mirror IV ）
• E86 （ Amulet Signs ）
• E87 （ Text on a Spindle ）
• E88 （ Text on an Amulet ）
• E89 （ Övür-I ）
• E90 （ Övür-I ）
• E91 （ Bedelig ）
• E92 （ Demir-Sug ）Tıva
• E93 （ Yur-Sayur I inscriptions ）
• E98 （ Uybat VI ）Hakasya
• E99 （ Ortaa-Tey ）
• E100 （ Bayan-Qol, Bayan-Kol ）Tıva
• E102 （ Arjan II inscriptions ）
• E103 （ Arjan II inscriptions ）
• E104 （ Oznachennoe II ）Hakasya
• E105 （ A Stele from Kyzyl Museum ）
• E108 （ Uyuk Oorzak I ）Tıva
• E109 （ Uyuk Oorzak II ）Tıva
• E110 （ Uyuk Oorzak III ）Tıva
• E147 （ Yerbek I ）Tıva
• E149 （ Yerbek II ）Tıva
• E152 （ Şançı 3 ）

Literatür

• Klements D. Arheologiçeskiy dnevnik poyezdki v srednyuyu Mongoliyu v 1891 godu. Sbornik trudov Orhonskoy ekspeditsii. Spb. 1895.
• Malok S. Е. Eniseyskaya pismennost Tyurkov, 1952;
• Malov S. Е. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Tekstı i issledovaniya. // M.-L.: 1951. 451 s.
• Batmanov İ. L. Yazık Yeniseyskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti, Frunze, 1959;
• Vasilev D. D. Korpus Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov basseyna Eniseya, JI., 1983;
• Amapjolov А. S., Tyurkskaya runiçeskaya grafika, (ç. 2) (metodiçeskaya razrabotka), 1981.
• Vröndal V. L’оeuvre de Vilhelm Thomsen. Acta Philologica Scandinavica, 1927, str. 289-318.

Dış bağlantılar

• https://www.onturk.net/yenisey-yazitlari 12 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Yenisei inscriptions 28 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Yenisey Yazıtları toplu halde 13 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.