xon

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

xon

Etimologiyasi

XON 'kichikroq davlatning mutlaq hukmdori',

' shoh'. Xalh podsholar, x o n l a r, beklarning jabr—zulmini koʻrgan .. (Parda Tursun). Qadimgi tur — kiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu soʻz asli qan tarzida talaffuz qilingan (ПДП, 411), keyinroq xan tarzida ham talaffuz qilina boshlagan. DSda qan va xan shakllari qayd etilgan boʻlsa (417, 636), Devonda faqat xan shakli uchraydi (III, 172), qirgʻiz tilida esa asosiy shakl kan boʻlib (КРС, 338), xan soʻzidan kan soʻ-ziga havola berilgan (КРС, 829). Demak, bu soʻz dastlab qan tarzida talaffuz qilingan, keyinchalik soʻz bosh— lanishidagi q undoshi x undoshiga almashgan; oʻzbek ti — lida a unlisi â unlisiga almashgan: qan > xan > xan. Yuqoridagi manbalarda bu soʻz turkiy deb qaralgan,L.Z.Budagov lugʻatida esa asli moʻgʻilcha qaan soʻzining qisqargan shakli deb izohlangan (ССТТН, I, 527).
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.
1 tar. Turkiy va moʻgʻul xalqlari hukmdorlari unvoni. ◆ Koʻqon xoni. Xon yearo-yi. m | Mulla Fazliddin:

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

◆ Toshkent xoni Mahmudxon ham bizga qarshi qoʻshin tortib kelmoqda emish. P. Qodirov, „Yulduzli tunlar“ .

Xon koʻtarmoq Xon qilib belgilamoq. Musulmonqul.. oʻzini mingboshi elon qilib, aqlsiz bir goʻdakni [◆ Xudoyorni] xon koʻtarib, el yelkasiga mindi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Shu yerning oʻzida unga "Said Jalolxoni sohibqiron" deb nom berildi va xon koʻtaril-di. A. Qahhor, „Bashorat“ .

2 tar. Xonlik qilgan, xon lavozimida-gi shaxs ismiga qoʻshilib, unvon ifodalaydi. ◆ Bahodirxon — ◆ Xivada, Xudoyorxon — ◆ Qoʻqonda xonlik qilgan.

3 Erkak va ayollar ismiga qoʻshilib, hur-matni ifodalaydi, maye., ◆ Oqilxon, Karima-xon.

Uzi xon, koʻlankasi maydon yoki oʻziga xon, oʻziga bek Nima xohlasa, shuni qiladi, koʻng-li istaganini qila oladi maʼnosidagi ibora. ◆ -Xotinlari ham "kimsan — oqsoqol-ning xotinimiz", deb kekkayib, oʻzlariga xon, oʻzlariga bek boʻlib, rosa zugʻumini oʻtkazi-shadi-da, — dedi Yusvali togʻa. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

Antonimlari

ХОН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

xon
1 ист. хан, правитель; // ханский; ◆ Qoʻqon xoni кокандский хан; ◆ xon saroyi ханский дворец; ◆ xon atlas лучший сорт атласа местного производства; ◆ xon koʻtarmoq провозглашать ханом, возводить на ханский престол; ◆ xon xondan qoʻrqar, xon - xotinidan посл. хан хана боится, [а тот] хан - своей жены боится; ◆ xon xonga yigʻlar, xon kelib - xotiniga посл. хан хану плачется, а тот - своей жене; ◆ xon bor yerda qon bor погов. где хан - там кровь;
2 уст. титул (присоединяемый к именам собственным мужским);
3 присоединяется к мужским и женским именам, придавая оттенок уважения, напр. Маћбубахон, Каримахон, Журахон и т. п.; ◆ 

• oʻzi xon, koʻlankasi maydon или ◆  oʻzi(ga) xon, oʻzi(ga) bek (он) сам царь и бог, никто ему не указ (что хочет, то и делает).