Kiberurush sahifasining manbasini koʻrish

[[Fayl:Cyber_Security_at_MoD_MOD_45156131.jpg|thumb|300x300px| Buyuk Britaniyaning harbiy ramzi tasvirlangan kompyuter klaviaturasining tugmalari (tugmachalari) [[Klaviatura turlari|, Buyuk Britaniya foydasiga kiber urush uchun allegoriya]] .]]
[[Fayl:Computer_Binary_Depiction_of_the_MoD_Badge_MOD_45156098.jpg|thumb|300x300px| ''Kibernetik urushning'' " [[Angliya|Ingliz]] [[Oʻrgimchak|oʻrgimchak]] ".]]
'''Kiberurush''' ({{Lang-en|cyberwarfare}}) – kiberfazodagi kiberurush, shu jumladan [[Internet|Internetdagi]] [[kompyuter]] qarama – qarshiligi, [[axborot urushi]] turlaridan biri.

Bu birinchi navbatda, davlat idoralari, moliya va biznes markazlarining [[Kompyuter|kompyuter tizimlari]] va internet tarmogʻiga ulanishini beqarorlashtirish, kundalik hayotda internetga tayanadigan mamlakatlar va davlatlar hayotida tartibsizlik va uni keltirib chiqarishga qaratilgan urush. Davlatlararo munosabatla, siyosiy qarama-qarshiliklar koʻpincha Internetda ''kiberurush'' va uning tarkibiy qismlari shaklida davom etadi. Bulardan [[vandalizm]],[[Propaganda|tashviqot]], kiberjosuslik, kompyuter tizimlari va [[Server|serverlariga]] toʻgʻridan-toʻgʻri hujumlar kiberurushning asosiy tarkibiy qismlari.

== Tarixi ==
AQSh hukumati xavfsizlik boʻyicha ekspert Richard Klark oʻzining „Cyberwar“ kitobida yozganidek ({{Lang-en|CyberWarfare}})<ref name="Clarke">Clarke, Richard A. ''Cyber War'', HarperCollins (2010)</ref> ([[2010|2010-yil]] may oyida chiqarilgan) " ''kiberurush – bu bir davlatning boshqa davlatning kompyuterlari yoki tarmoqlariga zarar yetkazishi yoki yoʻq qilish maqsadlariga erishish uchun kirishi'' ". Britaniyaning The Economist jurnali kibermakonni " ''quruqlik, dengiz, havo va kosmosdan keyingi urushning beshinchi maydoni'' " deb taʼriflaydi.

Kiberurush sohasidagi ilk qadamlar 2000-yillarning boshlarida qoʻyilgan. Keyinchalik quyidagi tashkilotlar oʻz faoliyatini boshlagan:

* 2005-yil: [[Агентство сетевой и информационной безопасности Европейского Союза|Yevropa Ittifoqi Tarmoq va axborot xavfsizligi agentligi]]<ref>{{Veb manbasi |url=http://www.enisa.europa.eu/ |sarlavha=European Union Agency for Network and Information Security |qaralgan sana=2015-05-12 |arxivsana=2015-05-12 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20150512080149/http://www.enisa.europa.eu/}}</ref>
* 2010-yil: AQSh kiber qoʻmondonligi<ref>{{Veb manbasi |url=http://www.cnet.com/news/nsa-chief-may-lose-us-cyber-command-role/ |sarlavha=NSA chief may lose US Cyber Command role |qaralgan sana=2015-05-12 |arxivsana=2015-05-18 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20150518073245/http://www.cnet.com/news/nsa-chief-may-lose-us-cyber-command-role/}}</ref> .
* 2014-yil: Axborot operatsiyalari qoʻshinlari

== Xususiyatlari ==
[[Fayl:Monitoring_a_simulated_test_at_Central_Control_Facility_at_Eglin_Air_Force_Base_(080416-F-5297K-101).jpg|left|thumb|300x300px| [[Amerika Qoʻshma Shtatlari havo kuchlari|AQSh havo kuchlari]] kiber jangchi jamoasi]]
Kompyuter texnologiyalarining keng tarqalishi bilan koʻplab fuqarolar, korxonalar va davlat idoralari kundalik hayotida [[Internet|internetga]] qaram boʻlib qoldi. Boshqa davlatning kompyuter tizimlariga hujum qilish uchun internetdan foydalanish uning iqtisodiyotiga katta zarar yetkazishi va mamlakatning kundalik hayotida buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Oʻtmishdagi kiberhujumlardan farqli oʻlaroq, hozirda kiberurush mamlakat milliy xavfsizligiga tahdid solmoqda.

Bundan tashqari, koʻplab mamlakatlarning tashkilotlari Internetda josuslik bilan shugʻullanadi: ular maʼlumot toʻplaydi, boshqa mamlakatlarning kompyuter tizimlarini buzadi, qoʻporuvchilik faoliyati va iqtisodiy josuslik bilan shugʻullanadi. Xususan, Xitoy – AQSh, Germaniya va [[Hindiston|Hindistondagi]] veb-saytlarga hujum uyushtirganlikda ayblangan. Biroq Xitoy hukumat idoralarining hujumlarni tashkil etishda ishtiroki borligini rad etadi<ref name="bw">{{Veb manbasi |hammualliflar= |sarlavha=China's Response to BusinessWeek |ish=[[BusinessWeek]] |sana=2008-04-10 |url=http://www.businessweek.com/stories/2008-04-09/chinas-response-to-businessweek |qaralgan sana=2013-02-12 |arxivsana=2012-10-25 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20121025134928/http://www.businessweek.com/stories/2008-04-09/chinas-response-to-businessweek}}</ref> .

Yangi texnologiyalarning rivojlanishi tufayli kiberurush darajasi doimiy ravishda yaxshilanmoqda. Baʼzi shtatlar kiberurushdan himoya qilishga yetarlicha eʼtibor berishni boshladilar – ular himoya tizimlarini tashkil qilish uchun zarur mablagʻlarni ajratmoqda va asosiy vazifasi mamlakatning Internet xavfsizligini yaxshilash va hujumlardan himoya qilish boʻlgan maxsus boʻlinmalarni qoʻllab-quvvatlamoqda.

== Turlari ==
Maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, kibermakondagi harbiy harakatlar ikki toifaga boʻlinadi: josuslik va hujumlar.

=== Hujumlar ===
Mutaxassislar Internetdagi hujumlarning quyidagi turlarini aniqlaganlar:

* Vandalizm – Internet sahifalariga zarar yetkazish, kontentni haqoratli yoki tashviqot tasvirlari bilan almashtirish.
* Propaganda – tashviqot xabarlarini yuborish yoki boshqa Internet sahifalari mazmuniga tashviqotni kiritish.
* Axborot yigʻish – maxfiy maʼlumotlarni toʻplash va/yoki uni boshqa davlat uchun foydali boʻlgan soxta maʼlumotlar bilan almashtirish uchun shaxsiy sahifalar yoki serverlarni buzish.
* [[DoS hujum|Xizmat xatosi]] – veb-saytlar yoki kompyuter tizimlarining ishlashini buzish uchun turli xil kompyuterlardan hujumlar.
* Uskunaning aralashuvi – fuqarolik yoki harbiy texnikaning ishlashini boshqaruvchi kompyuterlarga hujumlar, uning yopilishi yoki ishdan chiqishiga olib keladi.
* Infratuzilma nuqtalariga hujumlar – shaharlar hayotini taʼminlovchi kompyuterlarga, ularning infratuzilmasiga, masalan, telefon tizimlari, suv taʼminoti, elektr energiyasi, yongʻindan himoya qilish, transport va boshqalarga hujumlar.

== Mamlakatlar boʻyicha ==

=== Buyuk Britaniya ===
Christian Science Monitor nashriga koʻra, 2012-yilda [[MI6]] [[al-Qoida]] veb-saytiga buzib kirilib, uy qurilishi bombasini tayyorlash boʻyicha koʻrsatmalarni [[Kapkeyk|keks]] tayyorlash retsepti bilan almashtirgan .

2013-yilning 12-noyabr kuni [[London|Londondagi]] bir qator moliyaviy tashkilotlar banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlarga qarshi ommaviy kiber hujum sodir boʻlgan taqdirda harakatlarni mashq qilish uchun ''Waking Shark 2''<ref>{{Veb manbasi |muallif=Joshi Herrmann |url=http://www.standard.co.uk/lifestyle/london-life/attack-the-city-why-the-banks-are-wargaming-an-assault-from-cyberspace-8936904.html |sarlavha=Attack the City: why the banks are 'war gaming' |nashriyot=[[London Evening Standard]] |sana=2013-11-13 |qaralgan sana=2014-09-30 |arxivsana=2014-10-06 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20141006105957/http://www.standard.co.uk/lifestyle/london-life/attack-the-city-why-the-banks-are-wargaming-an-assault-from-cyberspace-8936904.html}}</ref> oʻyiniga oʻxshashlik asosida ishlab chiqilgan kiberfazoda urush oʻyinlarini oʻtkazdilar. 2013-yilda xuddi shunday „kibermanevrlar“ [[Wall Street|Uoll-stritda]] Quantum Dawn 2<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=2013-10-21 |title=Wall Street banks learn how to survive in staged cyber attack |work=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/article/2013/10/21/net-us-usa-banks-cyberattack-drill-idUSBRE99K06O20131021 |access-date=2019-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924190110/http://www.reuters.com/article/2013/10/21/net-us-usa-banks-cyberattack-drill-idUSBRE99K06O20131021 |archive-date=2015-09-24}}</ref> nomi ostida amalga oshirildi.

2015-yil yanvar oyida Buyuk Britaniya va AQSh kiberxavfsizlik sohasida hamkorlik qilish boʻyicha kelishuvga erishgan edi. BBC xabar berganidek, 16-yanvar kuni AQSh prezidenti [[Barack Obama|Barak Obama]] va Buyuk Britaniya bosh vaziri [[David Cameron|Devid Kemeron]] oʻrtasida boʻlib oʻtgan uchrashuvda ikki davlat rahbarlari kiberjinoyatchilikka qarshi kurash boʻyicha qoʻshma boʻlinmalar yaratish, shuningdek, 2015-yilda bir-biriga nisbatan soxta kiberhujumlar oʻtkazishga kelishib oldilar. .

=== Germaniya ===
2013-yilda [[Germaniya]] 60 kishilik kiber operatsiya boʻlimi mavjudligini eʼlon qildi . Bundan tashqari, Germaniyaning BND razvedka xizmati Milliy kiberxavfsizlik markazida ishlash uchun 130 nafar xodimni yoʻllaganini eʼlon qildi. 2013-yil mart oyida BND rahbari Gerxard Shindler uning boʻlimida har kuni hukumat kompyuter tizimlariga beshtagacha kiberhujum qayd etishini aytdi, ular Xitoydan keladi va oʻgʻirlangan maʼlumotlar kelajakda qurollarga qarshi sabotaj qilish uchun ishlatilishi mumkinligidan xavotir bildirdi. Sobiq NSA pudratchisi [[Edward Snowden|Edvard Snoudenning]] maʼlumotlari eʼlon qilinganidan koʻp oʻtmay, Germaniya ichki ishlar vaziri Xans-Piter Fridrix BNDga kiberkuzatuv imkoniyatlarini jami internet-trafikning 5% dan 20% gacha kengaytirish uchun qoʻshimcha 100 million yevro byudjet ajratilishini eʼlon qildi (Germaniya qonunchiligida ruxsat etilgan maksimal miqdor)<ref>''[https://web.archive.org/web/20131101113952/http://www.inform.kz/eng/article/2567203 Germany to invest 100 million euros on internet surveillance: report], [[Казинформ|Kazinform]]/[[Синьхуа|Xinhua]], 18.06. 2013''</ref> .

=== Isroil ===
Mavjud hisob-kitoblarga koʻra, Isroil armiyasining kibermakonida operatsiyalarni oʻtkazish 8200 boʻlinmasiga yuklangan boʻlib, u oʻz funksiyalari boʻyicha Amerika MXXga oʻxshash va bir necha ming xodimga ega boʻlgan harbiy razvedka tuzilmasining bir qismidir .[[The Daily Telegraph|The Telegraph gazetasining]] 2012-yildagi maʼlumotlariga koʻra, Isroil qurolli kuchlari kelgusi besh yil ichida oʻz kiber kuchlari qudratini oshirish niyatida, buning uchun taxminan 500 million dollar ajratilgan.

Isroillik kiber urush boʻyicha mutaxassis general-mayor Isaak Benning fikricha, Isroilning kiber urushga, jumladan, mudofaa va hujumga tayyorligi ularning rejasi yangi ustunlaridan biridir .

2021-yil 9-dekabrda Quddusda Kollektiv hokimiyat mashqlari boʻlib oʻtdi ({{Lang-en|Collective Strength}}), bu global moliyaviy tizimga qaratilgan yirik kiberhujumning simulyatsiyasi<ref name="Collective Strength">{{Veb manbasi |url=https://www.reuters.com/markets/europe/exclusive-imf-10-countries-simulate-cyber-attack-global-financial-system-2021-12-09/ |sarlavha=Exclusive-IMF, 10 countries simulate cyberattack on global financial system |ish=[[Рейтер]] |sana=2021-12-10 |qaralgan sana=2023-03-24 |arxivsana=2023-03-24 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20230324221908/https://www.reuters.com/markets/europe/exclusive-imf-10-countries-simulate-cyber-attack-global-financial-system-2021-12-09/}}</ref> . Isroil Moliya vazirligi AQSh, Buyuk Britaniya, BAA, [[Avstriya]], [[Shveysariya]], Germaniya, [[Italiya]], Niderlandiya va Tailand rasmiylari, shuningdek, [[Xalqaro valyuta jamgʻarmasi|XVF]], [[Jahon banki]] vakillari ishtirok etgan tadbirni „urush oʻyini“ deb atadi. .

=== Eron ===
2010-yil iyun oyida Natanz yadroviy tadqiqot markazi kompyuter tarmogʻiga [[Stuxnet]] [[kompyuter virusi]] kiritilganda Eron kiberhujum qurboni boʻldi<ref name="journals1.scholarsportal.info.myaccess.library.utoronto.ca">{{Citation |title=Stuxnet and the Future of Cyber War |url=http://www.cyberdialogue.ca/wp-content/uploads/2011/03/James-Farwell-and-Rafal-Rohozinski-Stuxnet-and-the-Future-of-Cyber-War.pdf |work= |access-date=January 2013|James P. Farwell, Rafal Rohozinski}} {{Veb manbasi |url=http://www.cyberdialogue.ca/wp-content/uploads/2011/03/James-Farwell-and-Rafal-Rohozinski-Stuxnet-and-the-Future-of-Cyber-War.pdf |sarlavha=Источник |qaralgan sana=2015-04-05 |arxivsana=2015-09-23 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20150923212101/http://www.cyberdialogue.ca/wp-content/uploads/2011/03/James-Farwell-and-Rafal-Rohozinski-Stuxnet-and-the-Future-of-Cyber-War.pdf}}</ref> . Stuxnet 1000 ga yaqin yadro sentrifugalarini ishdan chiqardi, buning natijasida Business Insider maʼlumotlariga koʻra, „Tehronning yadroviy dasturi kamida ikki yil orqaga surildi“<ref name="businessinsider.com">{{Yangiliklar manbasi |title=US General: Iran's Cyber War Machine 'A Force To Be Reckoned With' |work=[[Business Insider]] |url=http://www.businessinsider.com/us-general-irans-cyber-war-machine-a-force-to-be-reckoned-with-2013-1 |access-date=2013-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402222626/https://www.businessinsider.com/us-general-irans-cyber-war-machine-a-force-to-be-reckoned-with-2013-1 |archive-date=2019-04-02}}</ref> . Shundan soʻng, kompyuter qurti zavodning kompyuter tarmogʻidan tashqariga chiqdi va baʼzi manbalarga koʻra, 60 mingdan ortiq kompyuterni yuqtirgan, garchi Eron hukumati bu zararni ahamiyatsiz deb hisoblasa. Hech bir hukumat Stuxnet virusini<ref name="businessinsider.com" /> kiritish uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olmagan boʻlsa-da, baʼzi hisob-kitoblarga koʻra, bu AQSh va Isroil<ref name="sanger2012June">{{Citation |last=Sanger |first=David E. |title=Obama Order Sped Up Wave of Cyberattacks Against Iran |date=1 June 2012 |url=https://www.nytimes.com/2012/06/01/world/middleeast/obama-ordered-wave-of-cyberattacks-against-iran.html |access-date=1 June 2012 |publisher=[[The New York Times]] |author-link=David E. Sanger}} {{Veb manbasi |url=https://www.nytimes.com/2012/06/01/world/middleeast/obama-ordered-wave-of-cyberattacks-against-iran.html |sarlavha=Источник |qaralgan sana=2017-09-30 |arxivsana=2012-06-01 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20120601112345/http://www.nytimes.com/2012/06/01/world/middleeast/obama-ordered-wave-of-cyberattacks-against-iran.html}}</ref> oʻrtasidagi qoʻshma operatsiya edi. Axborot xavfsizligi boʻyicha mutaxassis {{Tarjima qilinmagan 3|Гросс, Майкл Джозеф|Майкл Гросс||Michael Joseph Gross}} 2013-yil oʻrtalarida bu hodisani " ''tarixdagi birinchi maʼlum kiber urush'' " deb atadi .

Oʻz navbatida, bir qator gʻarb tahlilchilari Eron hukumatini AQSh, Isroil va Fors koʻrfazi mamlakatlariga qarshi kiberhujumlar uyushtirganlikda aybladi. Eron hukumati bu ayblovlarni, jumladan, 2012-yilda Amerika banklariga xakerlik hujumlarida ishtirok etganlik ayblovlarini rad etdi<ref name="businessinsider.com">{{Yangiliklar manbasi |title=US General: Iran's Cyber War Machine 'A Force To Be Reckoned With' |work=[[Business Insider]] |url=http://www.businessinsider.com/us-general-irans-cyber-war-machine-a-force-to-be-reckoned-with-2013-1 |access-date=2013-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402222626/https://www.businessinsider.com/us-general-irans-cyber-war-machine-a-force-to-be-reckoned-with-2013-1 |archive-date=2019-04-02}}</ref> .


== Shuningdek: ==

* [[Axborot urushi]]
* [[Kiberterrorchilik|Kompyuter terrorizmi]]

== Manbalar ==
<references responsive="1"></references>

== Adabiyotlar ==

; rus tilida

* Ovchinskiy V. S., Larina Ye. S. Povedencheskie konflikti – orujie zavtrashnego dnya (rus.) // Nezavisimaya gazeta : gazeta. – 18.11.2014.
* {{Kitob manbasi/Ruscha|title=Кибервойны XXI века.О чём умолчал Эдвард Сноуден}}
* Kiselyov V., Kostenko A. Kibervoyna kak osnova gibridnoy operatsii (rus.) // Armeyskiy sbornik : jurnal. – 2015. – Noyabr (t. 257, № 11). – S. 3—6.
* {{Kitob manbasi/Ruscha|title=Кибервойн@: Пятый театр военных действий|url=https://www.amazon.com/War-Rise-Military-Internet-Complex-ebook/dp/B00HP6T7V0?ie=UTF8&qid=1469168080&ref_=la_B00NGHCC4G_1_1&s=books&sr=1-1}}

; boshqa tillarda

* Bodmer, Kilger, Carpenter, & Jones. Reverse Deception: Organized Cyber Threat Counter-Exploitation. – New York: McGraw-Hill Osborne Media, 2012. – <nowiki>ISBN 0-07-177249-9</nowiki>, <nowiki>ISBN 978-0-07-177249-5</nowiki>.
* Farwell, James F.; Rohozinski. Stuxnet and the future of cyberwar // Survival. – Vol. 53 (1). – doi:10.1080/00396338.2011.555586.
* Matusitz, Jonathan. The Role of Intercultural Communication in Cyberterrorism // Journal of Human Behavior in the Social Environment. – 2014. – Vol. 24. – P. 775—790. – doi:10.1080/10911359.2013.876375.
* Warf, Barney. A new frontier for political geography // Political Geography. – 2014.
* Martin W., Kaemmer E. Cyberspace Situational Understanding for Tactical Army Commanders (angl.) // Military Review : jurnal. – 2016. – July-August. – S. 18—24.

== Havolalar ==

* [http://hi-tech.mail.ru/news/misc/usa_cyberattack.html Qoʻshma Shtatlar kiberurushga tayyorgarlik koʻrishni boshladi] Arxivnaya kopiya // [[Mail.ru|Hi-Tech Mail.ru]], 31/08/2012
* [http://mirnov.ru/rubriki-novostey/obshchestvo/v-rossii-pojavjatsja-kiberneticheskie-voiska.html mirnov.ru sayti Rossiyada kibernetik qoʻshinlar paydo boʻladi.] Arxivnaya kopiya
[[Turkum:Internet]]