Kontent qismiga oʻtish

Ignaz Semmelweis

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ignaz Semmelweis

Dr. Ignaz Semmelweis, 1860-yil 42 yoshida
Tavalludi
Semmelweis Ignác Fülöp

1-iyul 1818-yil
Buda, Vengriya qirolligi
Vafoti 13-avgust 1865-yil(1865-08-13)
(47 yoshda)
Oberdöbling, Avstriya Imperiyasi (Hozirda Vena, Avstriya)
Fuqaroligi Vengriya qirolligi
Taʼlimi Vena universiteti
Budapesht universiteti
Kasbi Shifokor Akusher
Millati Venger
Turmush oʻrtogʻi
Mária Weidenhofer (turm. 1857)
[1]
Bolalari 5

Ignaz Philipp Semmelweis (nemischa: Ignaz Filipp Zemmelveys ; [ˈɪɡnaːts ˈzɛml̩vaɪs]) — Venger akusheri, professor, tugʻruq paytida isitma sabablarini aniqlagani uchun „onalarning qutqaruvchisi“ laqabini olgan. Aseptika asoschilaridan biri, qoʻl va tibbiyot jihozlarini xlorli suv bilan yuvish amaliyotini tibbiyotga kiritgan[2][3][4]. U tarixga taniqli jarroh ginekolog sifatida kirgan, Vengriyada birinchi tuxumdon operatsiyasini va kesarcha kesish amaliyotini amalga oshirgan[5][6].

Markaziy Vena shifoxonasi ishlagan tugʻruq vaqtidagi ayollar oʻlimini 0,85 % gacha kamaytirgan, bu vaqtgacha butun Yevropada tugʻruqdan keyingi kasalxona isitma epidemiyasi bemorlarning 60 % va ularning bolalarining hayotiga zomin boʻlgan. Semmelweisning kashfiyoti oʻsha paytdagi tibbiyotda keng tarqalgan qarashlarni darhol rad etgan, koʻpchilik hamkasblar uning kashfiyotini amalga oshirishni qatʼiyan rad etishdi va rasmiylar uni faqat oʻz pozitsiyalariga tahdid sifatida koʻrishdi[7][8][9].

Ilmiy hamjamiyatning qarshiliklari tufayli Semmelweis asabiy tushkunlikka tushib, depressiyani oʻzida rivojlantirgan. 1865-yilda qirq yetti yoshli Semmelweis, uning roziligisiz, aldanib, psixiatriya shifoxonasiga yotqizilgan va u yerda klinika xodimlari tomonidan kaltaklanganidan soʻng vafot etgan[10].

Bir necha oʻn yillar oʻtgach, Semmelweisning kashfiyotlari va uning aseptik ishlov berishni amaliy qoʻllash usuli keng eʼtirof etilgan, olimning nomi tarixga kirgan, bir qancha taʼlim muassasalari va tibbiyotdagi xizmatlari uchun mukofotlar uning nomi bilan ataldi[11][12].

Hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ignazning ota-onasi — Tereziya Myuller va Jozef Semmelweis, 1873-yilgi rasmlar

Oila va yoshlik yillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ignaz Semmelweis 1818-yil 1-iyulda Taban shahrida katolik oilasida tugʻilgan. Jozef (1778—1846) va Tereziya (1789—1844, sobiq Muller) Semmelweisning oʻn nafar farzandining beshinchisi boʻlgan[13]. Uning otasi Eisenstadtda tugʻilgan, onasi esa Schwabenlik boʻlgan.

Taʼlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lenart Landau tomonidan chizilganSemmelweisning bolalikdagi portreti, 1830-yil

1837-yilda Ignaz Semmelweis katolik gimnaziyasini imtiyozli diplom bilan tugatgan va otasining maslahati bilan Vena universitetining huquq fakultetiga oʻqishga kirgan. Bir necha hafta oʻtgach unga bu soha yoqmasligini tushungan[14]. Doʻsti tufayli u professor Christian Joseph Berres bilan anatomiya darsiga boradi va oʻz talabalari uchun koʻrgazmali autopsiyani amalga oshirganidan hamda inson tanasining tuzilishidan shunchalik hayratda qoladiki darhol fakultet va mutaxasislikni oʻzgartirishga qaror qilgan. Venada tibbiyot oliyogida birinchi kursini tugatgandan soʻng, u Vengriyaga qaytib keladi va ikki yil Pest universiteti qoshidagi tibbiyot fakultetida oʻqiydi. 1841-yilda Vena universitetida oʻqishni davom ettirgan[15], uning tibbiyot fakulteti oʻsha paytda Yevropadagi eng nufuzlisi hisoblangan[16][8][7].

Tibbiy qarashlarning shakllanishiga va Semmelweisning shifokor sifatida rivojlanishiga uchta olim hal qiluvchi taʼsir koʻrsatgan: patanatom Carl von Rokitansky, dermatolog Ferdinand Ritter von Hebra va terapevt Joseph Škoda. Fan sifatida patologik anatomiyaning asosiy asoschilaridan biri boʻlgan fon Rokitanskiy Semmelweisga oʻlikxonada ishlash va tugʻruq vaqtidagi isitmadan vafot etganlarning hammasini autopsiya qilish imkoniyatini bergan[17]. Von Hebra Semmelweisdan atigi ikki yosh katta edi va oʻzi oʻtmishda Škoda va von Rokitanskiy bilan tahsil olgan, keyinchalik u taniqli dermatolog boʻlib, oʻzining patoanatomik maktabiga asos solgan. Hebra Semmelweisning umr boʻyi eng yaqin doʻsti boʻlgan, u yillar oʻtib oʻgʻlining choʻqintirgan otasiga aylangan. 1844-yil 1-iyulda Ignaz Markaziy Vena shifoxonasiga malaka oshiruvchi sifatida kirgan[9]. 1844-yil avgustda u akusherlik diplomini olgan, 1845-yil noyabrda esa jarrohlik diplomini egasiga aylangan[18][19].

Ignazning sevimli oʻqituvchisi professor Jakob Kolletschka boʻlgan, u ham fon Rokitanskiyning shogirdi edi. 1846-yil 1-iyulda Semmelweis akusherlik kafedrasi mudiri, professor Johann Klein[16][7] bilan aspirantura yordamchisi sifatida ishlash uchun ikki yillik shartnoma imzolagan.

Semmelweis usuli

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vena markaziy kasalxonasining 1 va 2-boʻlimlarida oʻlim grafigi, 1833—1858-yillar. Qizil toʻrtburchak — Semmelweis ishlagan davrni va uning amaliyotini joriy qilishdan keyingi holat.
Vena markaziy kasalxonasining 1-boʻlimida tugʻruqdan keyingi oʻlim grafigi, 1841—1849-yillar. Qizil vertikal chiziq Semmelweis qoʻllarni xlorli suv bilan yuvish amaliyotini joriy qilgan paytdan keyingi holat.
1 va 2-boʻlimlarda oʻrtacha yillik oʻlimning qiyosiy tahlili, 1841—1846-yillar
Vena va Dublin markaziy kasalxonalarida tugʻruqdan keyingi kasalxona isitma epidemiyasidan oʻlimlar holati 1784—1849-yillar

Markaziy Vena shifoxonasiga 1763-yilda imperator Maria Theresa buyrugʻi bilan qurilgan va oʻsha vaqtdagi eng yirik shifoxonalardan biri hisoblangan.

Vena akusherlik maktabining asoschisi hisoblangan Johann Lucas Boër bir qator ayblovlardan soʻng ishdan boʻshatilgan va Johann Klein 1823-yil boshida Markaziy akusherlik boʻlimida professor va akusherlik kafedrasi mudiri lavozimiga tayinlangan[14]. 1823-yildan boshlab tibbiyot talabalari va shifokorlari anatomiya boʻlimiga kirish imkoniga ega boʻldilar va Autopsiyalarga, shu jumladan tugʻruq paytida vafot etgan ayollarning jasadlarini autopsiya qilishga jalb qilinganlar. Ular, shuningdek, tugʻruq paytida oʻlgan ayollarni vaginal tekshiruvdan oʻtkazganlar, shundan soʻng ular tugʻruqxonani tekshirish uchun akusherlik boʻlimiga borishgan. 1833-yil yanvar oyidan boshlab, bemorlarning koʻpligi tufayli, akusherlik boʻlimini ikkita klinikaga boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qilingan[12] va 1840-yilda Klein barcha talabalarni ikki guruhga ajratgan: shifokor sifatida oʻqigan erkaklar 1-klinikaga qabul qilingan. 2-klinikaga akusherlik boʻyicha oʻqitilgan ayollar qabul qilingan[20]. Oʻsha paytda shifoxona yiliga olti mingdan sakkiz minggacha homilador ayollarni qabul qilgan[14]. Kleinning oʻzi birinchi klinikaning bevosita rahbari boʻlgan, ikkinchisiga esa Zalsburgdan taklif etilgan professor Frans Bartsch tayinlangan[14].

1846-yil 1-iyulda Ignaz Semmelweis Markaziy Vena kasalxonasi 1-klinikasining birinchi yordamchisi (katta rezident) etib tayinlangan[21]. Ishining dastlabki kunlarida u tugʻruq paytida ayollarning isitmadan oʻlim darajasining yuqoriligidan hayratda qolgan. Aynan bu vaqtga kelib Klein klinikasida bu koʻrsatkich Yevropadagi boshqa tugʻruqxonalardagidan yuqori boʻlgan. Kasalxona isitma epidemiyasi ayollar va yangi tugʻilgan chaqaloqlarning deyarli 20 foizini (baʼzi yillarda — 30 foizdan ortigʻini) oʻlimga sabab boʻlgan, Bartsch rahbarlik qiladigan 2-klinikada oʻlim kamdan-kam hollarda 4 foizdan oshgan. Bundan tashqari, 2-klinikada tugʻruqdan keyingi isitma epidemiyasi qaysidur bemorda sodir boʻlgan boʻlsa, unda ularga alohida palatalarga joylashtirrilgan[20]. Bu haqiqat oddiy venaliklar orasida ham maʼlum boʻlgan homilador ayollar 1-klinikaga tushmaslik uchun har qanday holatda ham harakat qilishgan[14].

Epidemiya sabablari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻsha davrdagi Yevropa shifokorlarining koʻpchiligi gumoralizm va diskraziya gʻoyalariga tayangan. Bachadon sohasidagi yalligʻlanish ayoldagi ajralmaning notoʻgʻri yoʻnalishda oqishi yoki homiladorlik oylarida toʻplangan hayz qonidan kelib chiqadi degan nazariyalar ham mavjud boʻlgan. Yana bir nazariyaga koʻra, tugʻruq vaqtidagi isitma infeksiyalangan sperma tufayli yuzaga keladi deb hisoblashgan. Kasallikning sabablarini aniqlay olmagan koʻplab shifokorlar uni kurashish mumkin boʻlmagan kasallik deb hisoblashgan. Oʻlim darajasi boʻyicha tugʻruq isitmasi chechak va vaboni ortda qoldirgan: masalan, faqat Prussiyaning oʻzida 60-yil ichida 363 624 ayol kasalxona istima epidemiyasidan vafot etgan. Praga va Parijdagi eng yirik kasalxonalarda bolalar isitmasi epidemiyasi yillar davomida yuqoriligicha qolgan. Angliyada vaziyat boshqacha boʻlgan: shtatdagi eng yirik kasalxonalarning hujjatlariga koʻra, uch asr davomida ayollarning 1,29 % dan koʻprogʻi kasalxona isitmasidan vafot etgan. Britaniyalik shifokorlar asboblarni, xodimlarning qoʻllarini va kiyimlarini, barcha shifoxona binolarini ideal tarzda tozalash va bemorlarni izolyatsiya qilish zarur deb hisoblashgan. Qitʼadagi hamkasblaridan farqli oʻlaroq, ular maʼlum bir yuqumli kasallik tibbiyot xodimlari orqali tarqaladi va kasallik kasal ayollardan sogʻlomlarga oʻtadi, degan nazariyaga amal qilishgan. Biroq, ular tugʻruqdan keyingi isitmaning haqiqiy sabablari haqida hech qanday tasavvurga ega emasdilar, chunki bu chechak yoki bezgak kabi mustaqil kasallik hisobangan. Hatto Shotlandiya akusherlik jarrohi Alexander Gordon, bu yechimga yaqinroq kelgan va Aberdindagi tugʻruq isitmasi bilan muvaffaqiyatli kurashgan[14][17]. Ammo Gordon ham patogenni aniqlay olmagan.

Semmelweis tugʻilish isitmasi sirini hal qilish bilan mashgʻul boʻlgan. Biograflar bu lahzaga 1850-yillarda olimda paydo boʻlgan depressiyaga tashlangan birinchi qadamlar deb qarashadi[7]. U 1 va 2-klinikaga yotqizilgan bemorlar toʻgʻrisidagi barcha maʼlumotlarni yigʻib, batafsil jadval tuzib, soʻnggi olti yil ichida birinchi boʻlimda 2000 ga yaqin, ikkinchi boʻlimda esa 700 nafar ayol vafot etganini aniqlagan. 1-klinikadagi sharoitlarni 2-klinikaga oʻxhsatishga harakat qilgan va u yerda qoʻllaniladigan texnikani eng kichik qismlarigacha nusxalashni boshlagan: ayollarga orqa tomonida emas, balki yon tomonida yotgan holda tugʻishlariga ruxsat bergan. Semmelweis, shuningdek, palatalarni shamollatish ustidan nazoratni kuchaytirgan va dori-darmonlarni tarqatish usulini oʻzgartirgan. Lekin bu urinishlarning barchasi besamar ketgan[22][20][9].

Tugʻruq vaqtidagi isitma muammosini hal qilish yoʻlidagi birinchi muvaffaqiyat uning epidemiologik emas, balki endemik ekanligini anglatgan. Semmelweis 300 yildan ortiq vaqt davomida bir nechta mamlakatlardan olingan materiallarni tahlil qilib, aniq xulosaga keldiki, kasallik faqat tugʻruqxonalarda va eng materialistik, ilmiy yondashuv qoʻllaniladigan joylardan (shu jumladan anatomik boʻlim va talabalar autopsiya qilganda) paydo boʻlgan[14].

Oʻsha paytda keng tarqalgan tugʻruqdagi isitma tugʻruq paytida ayolda hissiy shokdan kelib chiqadi degan nazariyani sinab koʻrmoqchi boʻlgan Semmelweis har kuni qoʻngʻiroq bilan palatalarni aylanib chiqadigan ruhoniyni taklif qilgan. Palatalarda yotgan ayollar dahshatga tushishdi, ammo bu oʻlimga hech qanday taʼsir koʻrsatmagan[20].

Semmelweis tomonidan tuzilgan jadval natijalarini koʻrib, Iosif Škoda1 va 2-klinikalar oʻrtasidagi oʻlim darajasidagi farqni taʼkidlab sababni aniqlash uchun komissiya yigʻishni taklif qilgan. Faqat 1847-yil mart oyida, 1-klinikada oʻlim darajasi 2-klinikaga qaraganda toʻrt baravar yuqori boʻlganida, komissiya yigʻilgan. Uning qarori bilan 1-klinikada oʻlim sababi akusherlik talabalarining malakasiz harakatlari deb topilib, ularning barchasini ishdan chetlashtirish toʻgʻrisida buyruq berilgan. Semmelweis oxirgi boʻlib ishdan boʻshatilgan[14][20].

Vena markaziy kasalxonasida oʻlim koʻrsatkichi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1847-yil mart oyining oxirida kasalxona faoliyati toʻxtatilgan. Semmelweis va ikki hamkasbi dam olish va tugʻruqdan keyingi isitmaning halokatli epidemiyasi haqidagi fikrlardan chalgʻitish uchun Venetsiyaga ketishgan. Safar yosh shifokorning koʻnglini koʻtargan va Semmelweis Venaga qaytib kelgan. Qaytgandan soʻng, u yoʻqligida yaqin doʻsti va ustozi Jakob Kolletschka vafot etganini bilgan[23]. Bu oʻlim Semmelweis uchun shaxsiy yoʻqotish edi. Maʼlum boʻlishicha, tugʻruq vaqtidagi isitmadan vafot etgan ayol jasadini oʻrganish chogʻida yordamchi talabalardan biri Kolechkaga skalpel bilan jarohat yetkazgan. Bir necha kundan keyin professor sepsisdan vafot etgan[24][25]. Kasallik tarixini va autopsiya protokolini oʻrganar ekan, Semmelweis patoanatomik holat tugʻruqdan keyingi isitmadan vafot etgan ayollar va chaqaloqlarga xos boʻlgan holatga oʻxshashligini aniqlagan: autopsiya protokolida flebit, limfangit, piemiya va koʻplab metastazlar koʻrsatilgan. Kollechkaning oʻlimi tushunish uchun hal qiluvchi turtki boʻlib xizmat qilgan: tugʻruqdan keyingi isitma shifokorlar qoʻlidan bachadon va qinning yaralariga tushib, toʻgʻridan-toʻgʻri qonga tushadigan jasad zarralari tufayli yuzaga kelgan. Semmelweis endi tugʻruq isitmasi kasaldan sogʻlomga oʻtishi mumkin boʻlgan infeksiya ekanligiga ishonch hosil qilgan[7][26]. Biroq, bu kashfiyot tugʻruqdan keyingi isitma faqat ayollarga taʼsir qiladigan mustaqil kasallik ekanligi haqidagi umumiy qabul qilingan qarashlarga bevosita zid boʻlgan[9][27][14].

Semmelweis uzoq vaqtdan beri anatomik boʻlimda ishlagandan soʻng, shifokorlar va talabalarning qoʻllaridan sovun bilan yuvilganidan keyin ham saqlanib qolgan chirigan hid paydo boʻlganini payqagan. Klein klinikasida tugʻruqdagi har bir ayol bir necha marta shifokor va 10 tagacha talabalar tomonidan tekshirilgan, ularning koʻplari ilgari oʻlikxonada ishlagan boʻlishgan[27]. Oʻz gipotezasini tasdiqlash uchun 1847-yil may oyining oxirida Semmelweis kasalxona xodimlariga homilador ayollar va tugʻruqdagi ayollarni tekshirishdan oldin qoʻllarini oqartiruvchi xlor eritmasida yaxshilab yuvishni, shu jumladan tirnoq ostidagi joylarni choʻtka bilan yuvishni buyurgan. U buyurgan protsedura kamida 15 daqiqa davom etishi kerak edi[24][20]. Bundan tashqari, har bir tugʻruq vaqtidagi ayolning karavoti ustiga u bilan birga ishlagan shifokorlar va talabalarning ism-shariflari yozilgan taxtacha osib qoʻyilgan — shu tariqa bemorning oʻlimiga sababchi boʻlganlar darhol aniqlangan. Shifokorlarga tugʻruqdagi ayollarni anatomik boʻlimda autopsiya qilganidan bir kun oʻtgach tekshirishga ruxsat berilgan[14]. Ushbu chora-tadbirlar tufayli tugʻruq paytida ayollar oʻlimi 18,27 foizdan 1,27 foizga kamaygan. Biroq, barcha xodimlar oʻzgarishlarni mamnuniyat bilan qabul qilishmagan — koʻpchilik bunday qoʻl yuvish uzoq vaqt talab qilishidan, xlor qoʻllarning terisini tirnash xususiyati va shikastlashidan shikoyat qilishgan[12][14].

1847-yil 20-martda doktor Franz Breit, Tübingen universitetining akusherlik boʻlimi mudiri lavozimiga tayinlangan va Semmelweis Vena markaziy kasalxonasining tugʻruqxonasida uning oʻrniga tayinlangan. 1-klinikada oʻlimning sezilarli darajada pasayishi Breit uning rahbari etib tayinlanganidan soʻng darhol kuzatilgan, chunki autopsiya oʻtkazmagan va shunga koʻra uning talabalari oʻlikxonaga bormagan shu sababdan qoʻllarida jasad zarralarini olib yurishmagan. Semmelweis klinikaga boshliq etib tayinlangandan soʻng, oʻlim koʻrsatkichi yana koʻtarila boshlagan — Semmelweis oʻlikxonadan qaytib, tugʻruqdagi ayollarni tekshirar edi[12][9].

1848-yil mart oyida Vena shahrida Gabsburglarga qarshi qoʻzgʻolon boshlangan, Semmelweis koʻpincha ish joyida boʻlmagan lekin u qoʻzgʻalonda faol ishtirok etmagan[28][29]. Ushbu oy davomida tugʻruqdagi 276 ayolning hech birida tugʻruq paytida isitma paydo boʻlmagan. Bu holat 1848-yil avgustida sodir boʻlgan. 1847-yil noyabr oyida 1-klinikada oʻlimning oshishi bachadonning medullar karsinomasi bilan kasallangan bemorning keyinchalik kasalxonaga yotqizilganligi bilan bogʻliq edi. Shifokorlar palatada yurishdan oldin qoʻllarini xlor eritmasi bilan yuvgani, bemorlarni koʻrish oraligʻida esa oddiygina sovun bilan qoʻllarini yuvgani uchun palatada u bilan birga yotgan 12 nafar ayoldan 11 nafari tugʻruq isitmasidan vafot etgan. Shunga oʻxshash holat bemor tizza gangrenasi bilan kasalxonaga yotqizilganida sodir boʻlgan[12][20]. Bu epizodlar Semmelweisga nafaqat murda zarralari, balki chirigan toʻqimalarning har qanday zaharlari ham sepsisga olib kelishi mumkinligini tushunishga imkon bergan[14].

Budapeshtdagi faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ignaz Semmelweis, 1858-yil

1849-yil mart oyida 1-klinika bilan shartnoma muddati tugagan va Semmelweis privatdozent lavozimiga ariza berdi, ammo rad etilgan va avvalgi shartnoma uzaytirilmagan[30][7][31]. Bir yildan ortiq vaqt davomida u munosib ish topa olmagan va oʻqishni davom ettirgan[9]. Von Rokitanskiy, Herba va Škoda Semmelweisga yordam berish maqsadida universitet va shifoxona maʼmuriyatiga yoʻllangan bir qancha rasmiy hujjatlar loyihasini tuzib imzolaganlar[27][8]. Yosh olimlar Zemmelveysning kashfiyotiga munosabatni oʻzgartirishga qodir boʻlgan nufuzli guruh edi. Ularning bosimi ostida u hisobot yozgan va 1850-yil 15-mayda Vena Tibbiyot Jamiyatida muvaffaqiyatli nutq soʻzlagan. Oʻsha vaqtga kelib, u oʻz gʻoyalarini yanada chuqurroq ishlab chiqgan va endi tugʻilish isitmasining sababini faqat autopsiya zahari emas balki, bu har qanday chirish organik moddalar sabab boʻlishi mumkinligini tushungan[32].

15-maydagi nutqdan keyingi bahslar iyulgacha davom etgan va yosh shifokor nazariyasi rasmiy amaliyotga qabul qilina boshladi[7][27]. Semmelweisga privatdosent unvoni berilgan va anatomiya boʻlimida ishlash hamda autopsiyalarni amalga oshirish ishlariga jalb qilishgan[30][20]. Besh kundan soʻng, 1850-yil 15-oktabrda Semmelweis oʻz tarafdorlaridan hech birini ogohlantirmasdan, doʻstlari bilan xayrlashmay, Venani tark etib, Budapeshtga yoʻl olgan[12][8][33].

1850-yillarning oxirida Škoda oʻz maʼruzalarida tugʻruq isitmasi sabablarini „gipotermiya, haddan tashqari issiq havo, notoʻgʻri dieta boshqalar“ deb atagan[27][18].

Budapeshtda Semmelweis xususiy shifoxona ochgan va bir vaqtning oʻzida Szent Rókus-kápolnaga bosh akusher lavozimini egallash taklifi bilan ariza yuborgan[8]. Tugʻruqxonadagi vaziyat shunchalik achinarli ediki, shifoxona maʼmuriyati bu taklifni rad eta olmagan: tugʻruqdagi ayollarning uchdan bir qismi tugʻruqdan keyingi isitmadan vafot etar edi. 1851-yil 21-mayda u oʻz lavozimiga oʻtirgan va 1855-yil iyuligacha ishlagan va oʻlim darajasining 0,85 % gacha pasayishiga erishgan[33][12][34]. Qoʻl va asboblarni xlorli suv bilan yuvish amaliyotini joriy qilgandan soʻng, dastlab Semmelweis hech qanday taʼsir koʻrmagan. U palatalardagi infeksiya manbasini tekshirishni boshlagan va xarajatlarni kamaytirish uchun shifoxona eng arzon kir yuvish xizmatlaridan foydalanganligini aniqlagan. Maʼlum boʻlishicha, iflos kirlar ertasi kuni shunchaki yuvilmagan holda qaytarilgan. Semmelweis oʻz mablagʻlari hisobidan yangi choyshab sotib olgan va tugʻish paytida ayollar oʻrtasidagi oʻlim darajasi misli koʻrilmagan darajada 0,39 % gacha kamaygan[23]. Yordamchilardan biri bu ish haqida Vena Tibbiyot haftaligida yozgan[18].

1855-yilda Semmelweis Budapesht universitetida nazariy va amaliy ginekologiya professori unvonini olgan[8], u 1865-yil iyulgacha ishlagan[12]. Ishga kirishgach, u istiqbolli tadqiqotchi va „Venadagi Fanlar akademiyasi tomonidan eʼtirof etilgan taniqli kashfiyot“ muallifi mukofotini olgan[33]. 1856-yilda unga Zurichda ish va professorlik taklif qilingan, biroq Semmelweis uni rad etgan[18]. Bu orada, keyinchalik Semmelweisning asosiy raqiblaridan biriga aylangan Karl Braun Vena markaziy kasalxonasida Kleinning yordamchisi oʻrnini egallagan. 1855-yilda u tugʻruq isitmasi boʻyicha asarini nashr etgan, unda u oʻttiz yetti sahifada ushbu kasallikning oʻttizta ehtimoliy sabablarini tasvirlab bergan[32].

Agozta Kans tomonidan toʻy munosabati bilan ishlangan qoʻsh portret, 1857-yil

1857-yil mart oyida Semmelweis rivojlanib borayotgan savdogar Ignaz Vaydenxoferning qizi 19 yoshli Mária Weidenhofer bilan uchrashadi. Oradan uch oy oʻtgach ular oila qurishadi[24]. Er-xotinning birinchi oʻgʻli Ignaz tugʻilgandan ikki kun oʻtgach, gidrosefaliyadan vafot etadi, ikkinchi qiz Mária Gabriela Antonina goʻdakligida peritonitdan vafot etgan[23][35]. Keyinchalik yana uchta farzand tugʻilgan — Margret Antonina Adel (1861—1928), Bel Antal (1862—1885) va Antoniya Padua Mária (1864—1942)[36][37].

Faoliyatining soʻnggi yillari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1858-yilda Semmelweis uzoq vaqtlik sukunatdan soʻng yettita ochiq maʼruza oʻqigan, keyinchalik ular Vengriya tibbiyot jurnalida bir qator maqolalar sifatida paydo boʻlgan[9]. Ushbu materialga asoslanib, 1861-yilda u „Tugʻruq isitmaning“ etiologiyasi, mohiyati va oldini olish“ kitobini nashr etgan (nemischa: Die Aetiologie, der Begriff und die Prophylaxis des Kindbettfiebers ) va nusxalarini Yevropaning yetakchi shifokorlari va tibbiyot jamoalariga yuborgan. Tibbiyot tarixida birinchi marta u tugʻruqdan keyingi isitma va piemiya etiologiyasini tasvirlab bergan[32]. Semmelweis hamkasblaridan qoʻl va asboblarni dezinfeksiyalash usulining ajoyib natijalari haqida bir nechta xat olgan. Masalan, 1861-yilda finlandiyalik doʻsti unga xat yuborgan, unda u oʻz amaliyotidan Semmelweis nazariyasini tasdiqlovchi faktlarni keltirgan[38]. Shunga qaramay, kitobga salbiy sharhlar ham butun Yevropadan kelgan[18]. Shunday qilib, 19-asrning eng koʻzga koʻringan shifokorlaridan biri, fransuz akusheri Paul Dubois 1858-yilda Semmelweisning tavsiyalari haqida shunday yozgan edi: „Ehtimol, Semmelweis usulida maʼlum afzalliklar bordir, lekin agar siz uni sinchkovlik bilan qoʻllasangiz, unda, masalan, Parijda barcha shifoxona xodimlari yilning koʻp qismida karantinda boʻlishi kerak edi“ deb oʻz fikrlarini bayon etgan[39].

Semmelweisning butun akusherlik jamiyatiga soʻnggi ochiq xati 1862-yilda nashr etilgan[33]. Unda u ayollarning son-sanoqsiz oʻlimi uchun aybni bevosita uning kashfiyotini rad etgan hamkasblariga yuklagan[18].

Kasallik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Semelweisning soʻngi fotosurati, 1864-yil

1862-yildan boshlab Semmelweisning ruhiy salomatligi yomonlasha boshlagan, depressiya kuchayib borgan. Koʻpincha u tugʻruq isitmasidan boshqa hech narsa haqida gapira olmagan[40][33]. Mária Semmelweis erining aqldan ozgan degan fikrga, birinchi marta 1865-yil 13-iyulda borgan. Ertasi kuni u Ignazning azaliy doʻsti, Budapeshtlik shifokor Lajos Markusovskiyga shubhalari haqida gapirib bergan. Uning soʻzlariga koʻra, eri aqldan ozgan odamdek tutgan oʻzini.

21-iyul kuni Semmelweis Pest universiteti professorlarining navbatdagi yigʻilishida ishtirok etgan. Yigʻilish rejasida uning ismi ikki marta, birinchi marta maoshini oshirish haqidagi iltimosi munosabati bilan tilga olingan. Bu murojaat qonuniy va oʻrinli edi, chunki har oʻn yilda professor-oʻqituvchilarning maoshini oshirish odat tusiga kirgan edi. Ikkinchi eslatma kelgusi yil uchun maʼruzalar jadvalini muhokama qilish bilan bogʻliq. Faqat yetti yil oʻtgach, Semmelweisning sobiq yordamchisi Josef Fleischer keyinchalik mashhur boʻlgan voqeani eslatib oʻtgan: Semmelweis oʻqituvchi lavozimiga qabul qilinganligi haqidagi hisobotini oʻqishi kerak boʻlgan paytda, u shimidan gʻijimlangan qogʻozni oldi, uni tekisladi va akusherning qasamini baland ovozda oʻqiy boshladi. Hayratda qolgan hamkasblari uni uyiga olib ketishgan[10].

Oʻlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Budapeshtdagi Semmelweis qabri

Semmelweisning psixiatriya klinikasida boʻlgani haqidagi tibbiy maʼlumot uning ahvoli tez yomonlashganidan dalolat bergan. Yozuvlar shuni koʻrsatdiki, bemor oʻng qoʻlning oʻrta barmogʻining oxirgi falangsida gematomadan tashqari, hech qanday jismoniy muaommolari boʻlmagan lekin, ruhiy holati juda yomon edi. 30-iyul kuni u bogʻda sayr qilib yurganida „toʻsatdan oʻzini yerga tashlab, yechinib, baqira boshlagan“. Ikkinchi avgustga kelib, u doimo bezovta edi, kechasi uxlamagan, nutqi chalkashib ketgan, qadamlari chalkshib ketadigan odat chiqgan.Uning oyoqlarida gangrenalar paydo boʻla boshlagan 7-avgustda gangrena allaqachon barmoqlarda kuzatilgan. 12-avgustga qadar bemorda puls yuqori, tili quruq, chalkashlik, qorachiqlari yorugʻlikka javob reaksiyasi qaytarmagan. 1865-yil 13-avgust kuni kechqurun oʻlim qayd etilgan[10].

1963-yilda qoldiqlarni tekshirishda[10] oʻlimi paytida uzoq davom etgan infeksiya tufayli osteomiyelitni rivojlantirganligi taxmin qilinadi.

1950-yillarning boshidan beri ilmiy jamiyatda Semmelweis qanday kasallikka chalingani va uning erta oʻlimiga bilvosita sabab boʻlgani haqida munozaralar boʻlib oʻtgan. Semmelweisning biograflari va ilmiy merosining tadqiqotchilari kasallikning tabiati haqida turli xil nazariyalarni ilgari surganlar, bu uning xarakteri va gʻalati xatti-harakatining keskin oʻzgarishiga olib kelgan. Baʼzilar Alsgeymer kasalligini ham ilgari surishgan[41].

Semmelweisning jasadi Patologiya instituti oʻlikxonasiga olib borilgan. Autopsiyani Karl fon Rokitanskiy yoki uning yordamchilaridan biri amalga oshirgan. 1977-yilda Sillo-Seidl tomonidan oʻrganib chiqilgan autopsiya protokoli eng ishonchli manba hisoblanadi, garchi unda xatolar topilgan boʻlsa-da va umuman olganda, butun hujjat shoshqaloqlik bilan yoki ehtiyotsizlik bilan yozilgan. Oʻlimdan keyingi tekshiruv koʻplab yoriqlar, yumshoq toʻqimalarning shikastlanishi, plevritni koʻrsatgan. Tashxis va autopsiya natijasi boshqa qoʻl yozuvida yozilgan. Oʻlim sababi sepsis etib belgilangan[10].

Perikardit, plevrit va keyingi sepsis kaltaklashdan kelib chiqqan. Darhaqiqat, Semmelweis kasalxona xodimlari tomonidan kaltaklangan[12][10].

1865-yil 15-avgustda Semmelweis Venadagi markaziy qabristonga dafn qilingan. Xayrlashuv marosimida Vena tibbiyot maktabi aʼzolari, jumladan fon Rokitanskiy, Jozef Spats, aka-uka Karl va Gustav Braunlar ishtirok etishgan. Dafn marosimiga venger doʻstlaridan faqat Layosh Markusovskiy kelgan. Budapeshtdan xech kim kelmagan[10]. Semmelweis vafotidan keyin uning ayoli familiyasini vengercha Szemerényiga oʻzgartirgan[35]. 1891-yilda beva ayol Semmelweisning qoldiqlarini oilaviy daxmaga koʻchirgan va 1965-yilda daxmadan olinib olim tugʻilgan uyning hovlisiga qayta dafn qilingan[42].

Gʻoya taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Budapeshtdagi Szent Rókus-kápolna oldida Ignaz Semmelweis haykali. Alaios Strobl, 1904-yil

Semmelweis hayoti davomida ilmiy jamoatchilikning munosabati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1847-yil 1-iyunda Vena markaziy kasalxonasining yordamchi direktori Karl Khaller „Semmelweisning kashfiyoti goʻyo kasalxonani yangi shamol bilan shamollatdi va yorqin kelajakka umid berdi“, deb yozgan va 1849-yilda Semmelweis kashfiyotining qiymati jarrohlik va akusherlik uchun shunchaki beqiyos deya taʼriflagan[43]. Ferdinand Ritter von Hebra Semmelweisning kashfiyoti Edvard Jennerning chechakka qarshi emlashi kabi muhim ekanligiga amin ekanligi aytgan[8].

Gʻoyani amalga oshishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Semmelweisning oʻlimidan soʻng, aseptika va dezinfeksiyani targʻib qilishda sezilarli regressiya kuzatilgan. Vengriyada tugʻruq isitmasi boʻyicha hisobotlar va tadqiqotlar tez-tez nashr etilgan, unda uning ismi umuman tilga olinmagan va taqdim etilgan fikrlar butunlay oldingi taʼlimotga asoslangan edi[44]. Semmelweisning ikkala yordamchisi ham uning akusherlik boʻlimidagi lavozimiga ariza berishgan, ammo uning oʻrniga Yanosh Discher saylangan, uning qoʻl ostida Pest tugʻruqxonasida oʻlim darajasi olti baravar koʻpaygan. Szent Rókus-kápolnada tugʻruqxonani Volla ismli shifokor boshqargan, u ham Semmelweisning gʻoyalarini taʼtbiq qilmagan, tayinlanganidan soʻng, tugʻruqdan keyingi isitma hollari soni keskin oshgan[10]. 1864-yilda Škodatugʻruqxonalarini tashkil etish boʻyicha soʻrovda fon Rokitanskiy va Oppolzer tugʻruq paytida isitma epidemiyasi zararli bugʻlar va havo almashishining yomonligi tufayli yuzaga kelganligini taʼkidladilar va ventilyatsiyani yaxshilash muhimligini talab qilganlar. Ular Semmelweis haqida gapirishmagan va uning raqibi Karl Braun qarashlariga rioya qilganlar[27][45].

Streptococcus pyogenes (sferalar qizil rangga boʻyalgan) ogʻir tug'ruq isitmaasining aksariyat holatlarida asosiy sababchi. U odatda sogʻlom tashuvchilarning tomogʻida va uchraydi.

Shunisi eʼtiborga loyiqki, Karl Braunning yordamchisi Carl Mayrhofer ustozi maslahati bilan 1862-yilda tugʻruq isitmasi sabablarini oʻrganishni boshlagan va asta-sekin Semmelweis deyarli 15 yil oldin qilgan bir xil xulosalarga kelgan. Mikroskopdan foydalanish imkoniyatiga ega boʻlgan Mayrhofer chirigan toʻqimalar qon oqimiga kirsa, sepsisga olib kelishi mumkin boʻlgan eng kichik zarralar „vibrionni“ topgan. 1865-yilga kelib, olim kashfiyotlarining rad etilishiga duch kelgan va koʻp jihatdan Semmelweisning fojiali taqdirini takrorlagan.

Koʻpincha jarrohlik aseptikaning yaratuvchisi deb ataladigan Jozepf Lister oʻz ishining birinchi natijalarini 1858-yilda eʼlon qilgan, 1896-yilgacha u shifokorlarning asboblari va qoʻllarini emas, balki yaralar va toʻqimalarni dezinfeksiya qilishni eng muhim deb hisoblagan[18].

Xotira

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻlimidan bir necha oʻn yillar oʻtgach, Semmelweis aseptika asoschisi sifatida tan olinga, uning tibbiyot rivojiga va tugʻruq isitmasi epidemiyalariga qarshi kurashga qoʻshgan hissasi yuqori baholanadi. Dunyo boʻylab olimga bagʻishlangan koʻplab yodgorliklar mavjud boʻlib, uning hayot hikoyasi pyesalar, romanlar va filmlar uchun asos boʻlgan[46].

1906-yilda Budapeshtda Ignaz Semmelweisga „Onalar qutqaruvchisi“ (haykaltarosh Alajos Stróbl)ga bagʻishlangan haykal oʻrnatilgan. Yodgorlik uchun mablagʻlar butun dunyo shifokorlari tomonidan xayriya qilingan[15]. 1964-yilda Budapeshtdagi Qirollik Tibbiyot jamiyati kutubxonasi uning sharafiga oʻzgartirilgan[47], 1968-yilda esa uning sobiq uyida Semmelweis tibbiyot tarixi muzeyi ochilgan[48]. 1966—1967-yillarda Vena universiteti hovlisida haykaltarosh Alfred Hrdlicka tomonidan Semmelweisga bagʻishlangan barelef oʻrnatilgan[49]. 1969-yilda Ignaz Filipp Semmelweis nomi Budapesht tibbiyot universitetiga berilgan[15][42].

Semmelweis bir nechta davlatlarning pochta markalarida tasvirlangan: Vengriya (1932, 1954, 1960, 1965 va 1987), Germaniya (1956), Avstriya va GDR (1965), Grenada (1973), Transkei (1992)[28].

2013-yilda UNESCO Semmelweisning tugʻruq vaqtidagi isitma boʻyicha ishini „Jahon xotirasi“ dasturiga kiritgan[50]. Vengriya hukumati tavalludining ikki yuz yilligi munosabati bilan 2018-yilni „onalar qutqaruvchisi“ Ignaz Semmelweisni xotirlash yili deb eʼlon qilgan[42]. Xuddi shu yili Vengriya Milliy banki Semmelweisga bagʻishlangan kolleksiya tangasini chiqargan[21]. 2020-yilda Google bosh sahifasida unga bagʻishlangan Google Doodleni joylashtirgan[51].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ataman, Vatanoğlu-Lutz & Yıldırım 2013, ss. 35–39.
  2. ↑ Noakes, T. D., Borresen, J., Hew-Butler, T., Lambert, M. I., Jordaan E. Semmelweis and the Aetiology of Puerperal Sepsis 160 Years on: An Historical Review (angl.) // Epidemiology and Infection. — Cambridge: Cambridge University Press, 2007. — 18 April (vol. 136, no. 1). — P. 1—9.
  3. ↑ https://www.britannica.com/biography/Ignaz-Semmelweis
  4. ↑ http://real.mtak.hu/25576/1/Semmelweis%20nyomdai%203_05_VEGLEGES.pdf
  5. ↑ https://semmelweis.hu/english/the-university/ignac-semmelweis/
  6. ↑ „arxiv nusxasi“. 2020-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 6-avgust.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 Nuland 1979.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Gaynes 2011.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Ignaz Semmelweis 1983.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 Carter, Abbott, Siebach 1995.
  11. ↑ „Ignaz Semmelweis Award“ (inglizcha). The Committee to Reduce Infection Deaths. 31-may 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2020-yil.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 12,8 T. D. Noakes 2007.
  13. ↑ Simmons 2002.
  14. ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 Пахнер 1963.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Моргошия 2018.
  16. ↑ 16,0 16,1 Theodore G. Obenchain 2016.
  17. ↑ 17,0 17,1 Zoltan, Gortvay 1968.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 Kadar 2019.
  19. ↑ Jay 1999.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 20,7 Lehrer 2006.
  21. ↑ 21,0 21,1 Kadar, Romero, Papp 2019.
  22. ↑ Sherwin B. Nuland 2003.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Hollingham 2008.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 „Спаситель матерей“ (ruscha). Коммерсантъ Наука (30-avgust 2019-yil). 2-noyabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-may 2020-yil.
  25. ↑ Sinclair 1909.
  26. ↑ Winckel 1876.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 Carter K. Codell 1983.
  28. ↑ 28,0 28,1 Ataman 2013.
  29. ↑ Imre Zoltán. „Ignaz Semmelweis, German-Hungarian physician“ (inglizcha). The Britannica (13-may 2020-yil). 5-iyun 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-may 2020-yil.
  30. ↑ 30,0 30,1 Best 2004.
  31. ↑ Carter&Carter 2005.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Carter, K. C. 1985.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 Нуланд 2020.
  34. ↑ Noakes, Borresen, Hew-Butler 2008.
  35. ↑ 35,0 35,1 Dormandy 2003.
  36. ↑ King-thom, Jong-kang 2018.
  37. ↑ Baum 2018.
  38. ↑ Hänninen, Faragó, Monos 2003.
  39. ↑ «Говорят эксперты» 2011.
  40. ↑ „Tragic life of Ignaz Semmelweis - thrown into an asylum after saving lives“ (inglizcha). The Mirror (20-mart 2020-yil). 18-iyun 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2020-yil.
  41. ↑ Кейжу 2016.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 „Ignác Fülöp Semmelweis“. Semmelweis University. 31-may 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-may 2020-yil.
  43. ↑ Wyklicky, Skopec 1983.
  44. ↑ Waller 2004.
  45. ↑ Murphy 1946.
  46. ↑ „Unveiling of Semmelweis statue“ (inglizcha). WHO (25-yanvar 2019-yil). 21-oktabr 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-may 2020-yil.
  47. ↑ Kapronczay, K. 2011.
  48. ↑ „Aktuális események“. Semmelweis Orvostörténeti Múzeum. 4-iyun 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-may 2020-yil.
  49. ↑ Rudiger 2017.
  50. ↑ „Semmelweis' discovery: Documentary heritage submitted by Hungary and recommended for inclusion in the Memory of the World Register in 2013“. UNESCO. 23-yanvar 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-may 2020-yil.
  51. ↑ „Recognising Ignaz Semmelweis and handwashing“ (2020-yil 20-mart). 21-noyabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-iyun 2020-yil.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ignaz_Semmelweis&oldid=5231638" dan olindi