Uzuklar hukmdori (film trilogiyasi)

Uzuklar hukmdori
Uzuklar hukmdori filmlarida logotip sifatida ishlatilgan
Rejissyor(lar)	Peter Jackson
Prodyuser(lar)	Barrie M. Osborne Peter Jackson Fran Walsh Tim Sanders
Ssenariynavis(lar)	Fran Walsh Philippa Boyens Peter Jackson Stephen Sinclair
Rollarda	Elijah Wood Ian McKellen Liv Tyler Viggo Mortensen Sean Astin Cate Blanchett John Rhys-Davies Christopher Lee Billy Boyd Dominic Monaghan Orlando Bloom Hugo Weaving Andy Serkis Sean Bean
Bastakor(lar)	Howard Shore
Kinematografiya	Andrew Lesnie
Muharrir(lar)	John Gilbert Michael Horton Jamie Selkirk
Studiya(lar)	New Line Cinema WingNut Films
Distribyutor	New Line Cinema
Chiqarilgan sanasi	2001-2003
Davomiyligi	Jami (3 film): 558 minut (teatrlashtirilgan) 683 minut (kengaytirilgan)
Mamlakatlar	Yangi Zelandiya AQSh
Til	inglizcha
Byudjeti	Jami (3 ta filmlar) $281 milliard
Daromadi	Jami (3 ta filmlar) $2.988 milliard

Uzuklar hukmdori – britaniyalik yozuvchi John Ronald Reuel Tolkiennning Uzuklar hukmdori romani asosida rejissyor Peter Jackson tomonidan suratga olingan epik fantastik, sarguzasht film trilogiya. Film Uzuklar ittifoqi (2001), Ikki qalʼa (2002) va Qirolning qaytishi (2003) kabi qismlardan iborat. New Line Cinema tomonidan WingNut Films bilan hamkorlikda ishlab chiqarilgan va namoyish etilgan. Filmlarda Elijah Wood, Ian McKellen, Liv Tyler, Viggo Mortensen, Sean Astin, Cate Blanchett, John Rhys-Davies, Christopher Lee, Billy Boyd, Dominic Monaghan, Orlando Bloom, Hugo Weaving, Andy Serkis va Sean Bean kabi aktyor hamda aktirasalar ishtirok etgan.

Oʻrta Yerning xayoliy olamida boʻlib oʻtadigan filmlar hobbit Frodo Baggins va Uzuklar ittifoqining Yagona uzuk va uning yaratuvchisi qora lord Sauronning yoʻq qilinishi haqida hikoya qiladi. Film davomida Uzuklar ittifoqi ajraladi va Frodo sodiq hamrohi Sam hamda xoin Gollum bilan yoʻlda davom etadi. Ayni paytda, surgunda yurgan Gondor taxtining vorisi Aragorn, elf Legolas, gnom Gimli, Merry, Pippin, Boromir va sehrgar Gandalf Oʻrta Yerning erkin xalqlarini Sauron va uning kuchlariga qarshi birlashatiradilar. Sauronning eʼtiborini chalgʻitib, Frodoga yordam berish uchun uzuk hukmdorlarini urushga boshlaydi.

Uchta film bir vaqtda Peter Jacksonning vatani Yangi Zelandiyada 1999-yil 11-oktabrdan 2000-yil 22-dekabrgacha, asosiy sahnalar 2001—2003-yillarda suratga olingan. Film 281 million AQSh dollari byudjeti bilan amalga oshirilgan eng qimmat va eng mashhur kinoloyihalardan biri edi (2023-yil holatiga koʻra 514 million dollarga teng). Seriyadagi birinchi filmning premyerasi 2001-yil 10-dekabrda Londondagi Odeon Lester maydonida boʻlib oʻtdi. Ikkinchi filmning premyerasi 2002-yil 5-dekabrda Nyu-York shahridagi Ziegfeld teatrida boʻlib oʻtdi. Uchinchi filmning premyerasi 2003-yil 1-dekabrda Vellingtondagi Embassy teatrida boʻlib oʻtdi. Har bir filmning kengaytirilgan nashri kinoteatrlarda chiqqanidan bir yil oʻtib barcha koʻrishi uchun ommaviy tarzda taqdim etildi.

Uzuklar hukmdori koʻpchilik tomonidan eng yaxshi va eng taʼsirli film seriyalaridan biri sifatida qabul qilinadi. Film katta moliyaviy muvaffaqiyatga erishdi va butun dunyo boʻylab 2,9 milliard dollardan ortiq daromad keltirgan holda barcha davrlarning eng yuqori daromad keltirgan filmlari qatoriga kirdi. Uzoq vaqt davomida muhokama mavzusiga aylandi. Serial koʻplab maqtovlarga sazovor boʻlib, jami 30 nominatsiyadan 17 tasida Oskar mukofotini qoʻlga kiritdi, jumladan, Qirolning qaytishi filmi Eng yaxshi film uchun Oscar mukofoti nominatsiyasini qoʻlga kiritdi. 2021-yilda Uzuklar ittifoqi filmi „madaniy, tarixiy va estetik jihatdan ahamiyatli“ boʻlgani uchun AQSh Milliy filmlar reestrida saqlash uchun Kongress kutubxonasi tomonidan tanlab olingan.

Filmlar

Uzuklar ittifoqi

Oʻrta Yerning ikkinchi asrida, elflar, gnomlar va insonlar hukmdorlariga Qudrat uzuklari beriladi. Ulardan bexabar holda, qora lord Sauron Oʻrta dunyoni ishgʻol qilish va yaratilgan boshqa uzuklar ustidan hukmronlikni qoʻlga kiritish maqsadida Doom togʻida qudratining katta qismi jamlangan „Yagona uzuk“ni yasaydi. Insonlar va elflardan iborat soʻnggi ittifoq Mordorda Sauronning qoʻshini bilan jang qilishadi. Gondorlik Isildur Sauronning barmogʻini uzuk bilan birga uzib tashlaydi, shu bilan Sauron yengiladi va ruh shakliga qaytariladi. Sauronning ilk magʻlubiyati bilan Oʻrta dunyoda uchinchi asr boshlanadi. Uzukning taʼsiri Isildurni buzadi, u uzukni oʻzi uchun oladi va keyinchalik orklar tomonidan oʻldiriladi. Uzuk daryoda 2500 yil davomida qolib ketadi. Keyinchalik uni Gollum topadi va toʻrt yarim asrdan koʻproq vaqt davomida egalik qiladi. Yagona uzukni Gollumdan uning tarixidan bexabar Bilbo Baggins ismli hobbit oladi.

Oltmish yil oʻtgach, Bilbo oʻzining 111 yoshini Shireda nishonlaydi va eski doʻsti, sehrgar Gandalf Grey bilan uchrashadi. Bilbo soʻnggi sarguzasht uchun Shireni tark etadi va u oʻz merosini, shu jumladan Yagona uzukni jiyani Frodoga qoldiradi. Gandalf uzukni tekshiradi, uning asl mohiyatini aniqlaydi va Gollum Sauron orklari tomonidan qoʻlga olingani va qiynoqqa solinganini bilib, soʻroq paytida ikkita soʻzni bilib oladi: „Shire“ va „Baggins“. Gandalf qaytib keladi va Frodoni Shireni tark etishi haqida ogohlantiradi. Frodo oʻzining doʻsti, bogʻbon Samwise Gamgee bilan Gandalf hamrohligida yoʻlga chiqadi. Gandalf sehrgar Saruman bilan uchrashish uchun Izengardga boradi va Frodoni topish uchun toʻqqizta oʻlmagan Nazgul xizmatkorlarini yuborgan Sauron bilan uning xiyonati va ittifoqini bilib oladi.

Frodo va Samga hobbitlar Merry va Pippin qoʻshiladi. Ular Breega borishi kerak edi. Yoʻlda ular Nazgullardan qochishadi. Ular Breedagi Pony mehmonxonasida Gandalf bilan uchrashishlari kerak edi. Biroq, Saruman tomonidan asirga olingan Gandalf kelmaydi. Keyin hobbitlarga oʻzini Strider deb tanishtirgan Aragorn yordam beradi va ularni Rivendellga kuzatib borishga vaʼda beradi. Biroq ular Weathertop tepaligida Nazgul tomonidan pistirmaga tushib qolishadi va ularning yetakchisi Jodugar Qirol Frodoni Morgul tigʻi bilan pichoqlaydi. Biroz vaqtdan soʻng elf Arven Frodoni qutqaradi. U daryo oqimida toshqin suvlarini chaqiradi va Nazgul oqizdirib yuboradi. U Frodo va sheriklarini Rivendellga olib boradi, u yerda elflar tomonidan davolanadi. Frodo Isengarddan katta burgutda qochib ketgan Gandalf bilan uchrashadi. Oʻsha kechada Aragorn Arven bilan yana uchrashadi va ular bir-birlariga boʻlgan sevgilarini oshkor qiladi.

Sarumanning xiyonati, endi uning Sauron bilan birgalikda tahdid qilishi haqida Gandalfdan eshitgan Arvenning otasi lord Elrond uzukni Rivendellda saqlashga qaror qiladi. Keyinchalik u Frodo va Gandalf ishtirokida elflar, insonlar va gnomlar kengashini uyushtirib, uzukni Doom togʻidagi olovda yoʻq qilish kerak deb qaror qiladi. Frodo uzukni olish uchun koʻngilli boʻlib, Gandalf, Sam, Merry, Pippin, Elf Legolas, gnom Gimli, Gondorlik Boromir va Isildurning vorisi hamda Gondorning qonuniy qiroli Aragorn hamrohligida yoʻlga hozirlik koʻradi. Ayni vaqtda Rivendellda yashovchi Bilbo Frodoga Sting qilichini va mitrildan yasalgan zanjirli koʻylakni beradi.

Agar „Uzuklar ittifoqi“ aʼzolari Rohan boʻshligʻi orqali yoʻlga chiqsa, ularni Sarumanning josuslari kuzatishi mumkin edi. Buning oʻrniga ular Karadras togʻ dovonidan oʻtishdi, lekin Saruman boʻronni chaqirib, ularni Moriya konlari boʻylab sayohat qilishga majbur qiladi. U yerda suv qoʻriqchisi kirish eshigini toʻsib qoʻyadi va ularning Moriya konlari boʻylab oʻtishdan boshqa tanlovi qolmaydi. Moriya gnomlari oʻlik holda topilgandan soʻng, Uzuklar ittifoqiga orklar va gʻor trolli hujum qiladi. Ular trollardan qochishga muvaffaq boʻladi, lekin Balrog bilan toʻqnash kelishadi. Boshqalar qochib ketayotganda, Gandalf Balrogni toʻxtatib, uni katta jarliklarga tashlaydi, lekin Balrog Gandalfni oʻzi bilan birga zulmatga tortib ketadi. Gandalfdan ajralgan Uzuklar ittifoqi Elf malikasi Galadriel tomonidan boshqariladigan Lothlórienga yetib boradi, u Frodoga faqat u topshiriqni bajarishi mumkinligini va Uzuklar ittifoqidan biri uzukni olishga harakat qilishini alohida taʼkidlaydi. U, shuningdek, unga Sauron Oʻrta Yerni, shu jumladan Shireni qul qilib olishga muvaffaq boʻlgan kelajak haqidagi tasavvurni koʻrsatadi. Ayni paytda Saruman Isengardda Uruk-xay qoʻshinini yaratadi.

Uzuklar ittifoqi daryo boʻylab Part Galenga boradi. Frodo adashib ketadi va Boromirga duch keladi, u Galadriel xonim ogohlantirganidek, uzukni olishga harakat qiladi. Keyinchalik Uruk-xay askarlari hobbitlarni oʻgʻirlab ketishga urinib, Uzuklar ittifoqiga pistirma qoʻyishadi. Boromir uzukning sehridan xalos boʻlib, Merry va Pippinni himoya qiladi, ammo Uruk-Xay qoʻmondoni Lurts Boromirni oʻldiradi. Aragorn kelib, Lurtzni oʻldiradi va u Boromirga Gondor xalqiga yaqinlashib kelayotgan toʻqnashuvda yordam berishga vaʼda beradi. Uzuk doʻstlarini buzadi deb qoʻrqib, Frodo yolgʻiz Mordorga sayohat qilishga qaror qiladi, lekin Gandalfga unga gʻamxoʻrlik qilish haqidagi vaʼdasini eslab, Samga kelishga ruxsat beradi. Aragorn, Legolas, Gimli Merry va Pipinni qutqarish uchun yoʻlga chiqishganida, Frodo va Sam Emin Muil dovonidan tushib, Mordorga yoʻl olishdi.

Ikki qalʼa

Gandalfning Moriyada Balrog bilan kurashayotgani haqida dahshatli tush koʻrayotgan Frodo Baggins va Samwise Gamgee Mordor yaqinida joylashgan Emyn Muilda uygʻonishadi va bu yerda adashib qolishganligini anglashadi. Keyinchalik, ular „Yagona uzuk“ning sobiq egasi boʻlmish Gollum tomonidan kuzatilib borishayotganligini payqashadi. Ular Gollumni qoʻlga olishadi. Frodo unga shafqat qiladi hamda unga ularga yoʻl koʻrsatishiga izn beradi, Samwisega esa Mordorga kirib borish uchun Gollumning yordami kerakligini taʼkidlaydi.

Aragorn, Legolas va Gimli oʻzlarining hamrohlari Merry va Pippinni qutqarish uchun Uruk-xay guruhini quvib, Rohan shohligiga kirishadi. Uruk-xay bir guruh Rohirrim otliqlari tomonidan pistirmaga tushgan vaqt, Merry va Pippin Fangorn oʻrmoniga qochishga muvaffaq boʻladi. Aragorn Rohirrim otliqlari bilan uchrashadi. Rohirrim rahbari Eomer u va uning odamlari Saruman hamda uning xizmatkori Grima Wormtongue nazorati ostida boʻlgan Rohan qiroli Teoden tomonidan surgun qilinganligini tushuntiradi. Eomerning fikricha, Merry va Pippin pistirma paytida oʻldirilgan. Eomer guruhdan ikkita ot qoldiradi. Fangornda Aragorn, Legolas va Gimli Gandalfga duch keladi, u Balrogga qarshi jangidan soʻng Oʻrta Yerni qutqarish uchun Oq Gandalf sifatida qayta tiriltirlgan edi.

Gandalf uchlikni Rohanning poytaxti Edorasga olib boradi, u yerda Gandalf Teodenni Saruman nazoratidan ozod qiladi. Aragorn Teodenni qochib ketgan Wormtongueni qatl qilishdan toʻxtatdi. Sarumanning Uruk-xay armiyasi bilan Rohanni yoʻq qilish rejalarini bilgan Teoden oʻz fuqarolarini Helm chuqurligidagi Hornburg qal’asiga evakuatsiya qiladi. Gandalf Éomer va uning izdoshlarini topish uchun joʻnab ketadi va ular qirollari uchun kurashadi. Aragorn Teodenning jiyani Eovin bilan doʻstlashadi, u unga oshiq boʻladi. Helm qal’asiga koʻchirilayotgan qochqinlar Sarumanning Warg minib olgan orklari tomonidan hujumga uchraganda, Aragorn qoyadan tushib ketadi. U Teodredning oti Brego tomonidan topiladi va Saruman qoʻshinining qal’a tomon yurishiga guvoh boʻlib, Helm qal’asiga boradi.

Rivendellda Elrond qizi Arvenga Aragorn qaytib kelmasligini aytadi. U agar Oʻrta Yerda qolsa, minglab yillar davomida yashashini eslatadi va u istamay Valinorga joʻnaydi. Elrond bilan Lothlorienlik Galadriel bogʻlanadi, u uni elflar oʻz ittifoqlarini odamlarga yuborish kerakligiga ishontiradi. Elrond Elflar guruhini Helm qal’asiga joʻnatadi.

Fangornda Merry va Pippin Ent ismli daraxt bilan uchrashadilar. Ent Merry va Pippin ittifoqchi ekaniga ishonib ularni Daraxtlar Kengashiga olib keladi, u yerda entlar kelayotgan urushda qatnashmaslikka qaror qilishadi. Pippin soqolli daraxtdan ularni Isengard tomon olib borishni soʻraydi, u yerda ular Sarumanning urush harakatlari natijasida oʻrmonlarning kesilishiga guvoh boʻlishadi. Gʻazablangan Entlar Isengard qal’asi tomon hujum qiladi.

Aragorn Helm qal’asiga yetib, Teodenni Saruman qoʻshini yaqinlashayotgani haqida ogohlantiradi. Teoden qoʻshini kam sonli boʻlishiga qaramay jangga tayyorlanadi. Saruman qoʻshini qal’aga hujum qilishidan sal oldin, Lothlorien Elflar guruhi Rohan aholisiga yordam berish uchun keladi. Uruk-xay portlovchi moddalar bilan tashqi devorni yorib oʻtadi va keyingi hujum paytida Elflar qoʻmondoni Xaldirni oʻldiradi. Himoyachilar qoʻriqxonaga chekinishdi, u yerda Aragorn Teodenni Uruk-xayga qarshi ochiq jangda qatnashishga koʻndiradi. Tongda, Gandalf va Eomer Rohirrim bilan birga yetib kelishadi va jang taqdirini oʻzgartiradilar. Omon qolgan Uruk-xay Fangorn oʻrmoniga qochib ketadi va daraxtlar tomonidan oʻldiriladi.

Gollum Frodo va Samni oʻlik botqoqlardan Qora darvozaga olib boradi, lekin ularga Mordorga boshqa yoʻl bilan kirishni tavsiya qiladi. Frodo va Sam marhum Boromirning ukasi Faramir boshchiligidagi Itilien guruhi tomonidan qoʻlga olinadi. Frodo Faramirga Gollumni Itilien tomonidan ushlashga yordam beradi. Yagona uzukni oʻrgangan Faramir uzukni otasi Denetorga olib kelish uchun asirlarini Gondorga olib boradi. Qamal qilingan Osgiliat shahridan oʻtib, Frodo Faramirga uzukning asl mohiyatini tushuntirishga harakat qiladi va Sam Boromirni uning kuchidan aqldan ozganini tushuntiradi. Keyinchalik Nazgul Frodoni qoʻlga olishiga sal qoladi. Frodoning qatʼiyatidan taʼsirlangan Faramir ularni ozod qiladi.

Qirolning qaytishi

Ikki hobbit – Sméagol va uning jiyani Déagol baliq oviga chiqishganida, Déagol daryo boʻyida Yagona uzuk (inglizcha: One Ring)ni topib oladi. Sméagolning ongi uzuk tomonidan boshqariladi va bu uzuk taʼsirida jiyanini oʻldiradi. U uzuk tomonidan tanasi va ongi Gollum mavjudotiga aylantirilguniga qadar qirovli togʻda hayot kechiradi.

Oradan asrlar oʻtgach, Uzuklar ittifoqi davomida Gandalf Aragorn, Legolas, Gimli va qirol Téodenni Isengardga olib boradi. Ular u yerda Merry va Pippin bilan yangidan birlashadi. Gandalf Sarumanning palantírini qaytarib oladi va jamoa Edoras shahriga Helm qal’asidagi gʻalabani nishonlash uchun qaytadi. Shu kecha, Pippin palantírga koʻz tashlab chiqadi va buni Sauron koʻrib qoladi. Pippinning miyasidagi fikrlarni tinglaganidan soʻng, Gandalf Sauron Gondorning poytaxti Minas Tirit shahriga hujum qilmoqchi deya taxmin qiladi. Keyin, u Pippin bilan birga Gondor boshligʻi Denetorni ogohlantirish uchun yoʻlga otlanadi. Unga hamroh boʻlgan Pippin Denetorga qasamyod qiladi, uning oʻlgan merosxoʻri Boromir uning hayotini saqlab qolgan edi. Gandalfning koʻrsatmasi boʻyicha Pippin Rohandan yordam soʻraydigan mayoqlarni yoqadi.

Yagona uzuk bilan Frodo va Sam Mordor tomon sayohatlarini davom ettiradilar, ularning yoʻlboshchisi Gollum ularga xiyonat qilishni va uzukni oʻzi uchun olishni rejalashtirayotganidan bexabar edi. Uchlik Angmarning jodugar qiroli, toʻqqizta Nazgulning xoʻjayini orklar qoʻshini bilan Gondor tomon yoʻl olganiga guvoh boʻladi. Frodo Samni oziq-ovqat isteʼmoli koʻpligi va uzukning taʼsiri kuchayib borishi natijasida ortga qaytishini aytadi. Keyin Gollum Frodoni aldab, ulkan oʻrgimchak Shelobning uyiga kirishga majbur qiladi. Frodo Shelobdan zoʻrgʻa qochib ketadi va Gollumga duch keladi. Shelob Frodoni topadi, falaj qiladi va oʻrab tashlaydi, lekin Sam qaytib keladi va Shelobni yaralab haydab yuboradi. Orklar Frodoni asirga oladi, lekin orklar oʻzaro kurashayotganda Sam Frodoni qutqarishga muvaffaq boʻladi.

Qirol Teoden oʻz qoʻshinini yigʻayotganda, Elrond Aragornga Arven Oʻrta Yerni tark etishni rad etib, qolganligini aytadi. Elrond qirol Aragornga Elendil qilichi Narsilning parchalaridan tiklangan Andurilni beradi va uni oʻzi merosxoʻr boʻlgan Gondor taxtiga daʼvo qilishga majbur qiladi. Legolas va Gimli bilan birga Aragorn togʻ qoʻriqchilari yoʻllari boʻylab boraddi va agar ular Gondorga yordamga kelishsa, arvohlarni laʼnatdan ozod qilishga vaʼda beradi. Ayni paytda, avvalroq jodugar qirol tomonidan Minas Tiritga qaytarib yuborilgan Faramir ogʻir yaralangan boʻladi. Oʻgʻlining oʻlganiga ishongan Denetor aqldan ozadi. Gandalf bu vaqtda shahar himoyachilarni boshqaradi, lekin orklarning ulkan armiyasi shaharga bostirib kiradi. Denetor oʻzini va Faramirni olovda yoqishga harakat qiladi, ammo Pippin Gandalfni ogohlantiradi va ular Faramirni qutqaradilar.

Jang avjida Teoden Rohirim askarlari bilan yetib keladi va oʻz qoʻshinini orklarga qarshi olib boradi. Keyingi jangdagi dastlabki muvaffaqiyatlarga qaramay, ular Oliphaunt minadigan Haradrim tomonidan yoʻq qilinadi. Jodugar qirol Teodenni yaralaydi. Uning jiyani Evin Merry yordami bilan jodugar qirolni oʻldiradi. Teoden jiyanining qoʻlida vafot etadi. Keyin Aragorn boshchilik qilgan arvohlar qoʻshini yetib keladi va Sauron kuchlarini yengadi. Ularning qasami bajo boʻldi va oʻliklar laʼnatidan ozod qilinadi. Aragorn Sauronni chalgʻitish va Frodo hamda Samga yordam berish uchun Mordorga yurish qilishga qaror qiladi. Sauronning qolgan barcha kuchlari Aragornning qoʻshinini kutib olish uchun yurishadi va hobbitlarga Doom togʻiga etib borishga imkon beradi. Yoʻlda omon qolgan Gollum ularga hujum qiladi, ammo Frodo toqqa kirishga muvaffaq boʻladi. U yerda u uzukning kuchiga boʻysunadi va uni barmogʻiga qoʻyadi, lekin Gollum barmogʻini tishlab, uni qaytarib olishga muvaffaq boʻladi. Frodo va Gollum uzuk uchun kurashayotgan vaqt Golllum lavaga yiqilib tushadi, uzukni oʻzi bilan olib ketadi. Lavada Gollum halok boʻladi, uzuk esa yoʻq qilinadi. Aragorn qoʻshini gʻalaba qozondi. Frodo va Samni Gandalf boshchiligidagi burgutlar qutqarib qoladi.

Aragorn Gondor qiroli tojini egallaydi va Arvenga uylanadi. Ular va boshqalar hobbitlarga taʼzim qilishadi. Hobbitlar uyiga Shirega qaytadilar, u yerda Sam Rozi Kottonga uylanadi. Toʻrt yil oʻtgach, Frodo, amakisi Bilbo, Gandalf va Elflar Oʻrta Yerdan Valinorga joʻnaydi. U Samga Westmarchning Qizil kitobini qoldiradi, bu ularning sarguzashtlari haqida batafsil maʼlumot beradigan kitob edi.

Aktyorlar va suratga olish guruhi

Trilogiya keng qamrovli aktyorlar tarkibi bilan ajralib turadi, jumladan (alifbo tartibida chapdan oʻngga): Sean Astin, Sean Bean, Cate Blanchett, Orlando Bloom, Billy Boyd, Christopher Lee, Viggo Mortensen, Ian McKellen, Dominic Monaghan, John Rhys-Davies, Andy Serkis, Liv Tyler, Karl Urban, Hugo Weaving va Elijah Wood.

Kasting

Jackson Miramax bilan skriptlarni ishlab chiqish paytida kasting boʻyicha ishlarni boshladi. Jackson, Walsh va Boyens kasting boʻyicha taxminiy roʻyxatni tuzdilar, ular orasida Galadriel roli uchun Cate Blanchett va Bilbo roli uchun Ian Holm bor edi. Filippa Boyens Patrick Stewart yoki Ian McKellenning Gandalf roliga toʻgʻri keladimi deb har ikkisi ijrosi aks etgan rasm chizdi, Jacksonga faqat ikkinchisi maʼqul keldi. Ian McKellen Jacksonning Gandalf uchun birinchi tanloviga aylandi. Christopher Lee Jacksonga Gandalf rolini oʻynamoqchi boʻlgani sababli sehrgar libosidagi suratini yubordi, lekin Jackson Li Saruman rolini yaxshiroq oʻynaydi deb qaror qildi.

Miramax Gandalf uchun taniqli aktyor ishktirok etishini xohladi va kastingga Max von Sydow va Paul Scofieldni taklif qildi. Ular hatto Morgan Freemanni ham taklif qilishmoqchi boʻladi. New Line ishni qabul qilib olganida, ular bu rolga Christopher Plummer yoki Sean Conneryni taklif qilishdi (ikkalasi ham rad etishdi).

Kasting paytida Jackson turli qismlar uchun zaxira variantlarini qidirdi, jumladan Galadriel uchun Lucy Lawless va Nicole Kidman, Bilbo roli uchun Anthony Hopkins yoki Sylvester McCoy (oxir-oqibat „Hobbit“ trilogiyasida Radagast rolini ijro etadi), Saruman uchun Paul Scofield, Jeremy Irons, Malcolm McDowell yoki Tim Curry, Gandalf uchun ular Tom Baker, Tom Wilkinson, Sam Neill, Bernard Hill (uning oʻrniga Teoden rolini ijro etgan), Peter O'Toole va boshqa qismlar uchun tinglovdan oʻtgan bir qancha yoshi katta aktyorlarga qarashdi.

Miramax jamoasi va Jackson Daniel Day-Lewisni Aragorn roliga taklif qilishni muhokama qilib, Daniel Day-Lewisga koʻp marta murojaat qilishgan. Jackson Stuart Townsendni ham ushbu rolga taklif qilib koʻradi, ammo uni studiya juda yosh deb hisoblaydi. Ular keyinchalik Viggo Mortensenga murojaat qilishdi, shuningdek, zaxira tanlovi sifatida Russell Crowe (ilgari Boromir uchun kastindan oʻtgan) bilan gaplashdilar.

Patrick McGoohan Denetor roli uchun ularning birinchi tanlov boʻlgan. Bundan tashqari, Donald Sutherland va John Rhys-Davieslarni ham ushbu rolga taklif qilishmoqchi boʻlishgan. Oxir-oqibatda John Noble variantida toʻxtashgan. Billy Connolly keyinchalik „Hobbit: Besh armiya jangi“ filmida Dain rolini ijro etdi.

Aktyorlar va qahramonlar

Quyida filmlarning kengaytirilgan versiyasida koʻrsatilgan personajlarni ovozlashtirgan yoki tasvirlagan aktyor hamda aktrisalar keltirilgan.

Personaj	Uzuklar ittifoqi	Ikki qalʼa	Qirolning qaytishi
Uzuklar ittifoqi
Frodo Baggins	Elijah Wood
Aragorn	Viggo Mortensen
Boromir	Sean Bean
Meriadoc „Merry“ Brandybuck	Dominic Monaghan
Samwise Gamgee	Sean Astin
Gandalf	Ian McKellen
Gimli	John Rhys-Davies
Legolas	Orlando Bloom
Peregrin „Pippin“	Billy Boyd
Shire va Bree
Bilbo Baggins	Ian Holm		Ian Holm
Mrs. Bracegirdle	Lori Dungey
Barliman Butterbur	David Weatherley
Rosie Cotton	Sarah McLeod		Sarah McLeod
Gaffer Gamgee	Norman Forsey		Norman Forsey
Elanor Gamgee			Alexandra Astin
Bree Gate-Keeper	Martyn Sanderson
Farmer Maggot	Cameron Rhodes
Old Noakes	Bill Johnson
Everard Proudfoot	Noel Appleby		Noel Appleby
Proudfoot	Megan Edwards
Otho Sackville	Peter Corrigan
Lobelia Sackville-Baggins	Elizabeth Moody
Ted Sandyman	Brian Sergent
Rivendell va Lothlórien
Arwen	Liv Tyler
Celeborn	Marton Csokas		Marton Csokas
Elrond	Hugo Weaving
Figwit	Bret McKenzie		Bret McKenzie
Galadriel	Cate Blanchett
Haldir	Craig Parker
Rúmil	Jørn Benzon
Izengard va Mordor
Gollum / Sméagol	Andy Serkis
Gorbag			Stephen Ure
Gothmog			Lawrence Makoare----Craig Parker
Gríma Wormtongue		Brad Dourif
Grishnákh		Stephen Ure
Lurtz	Lawrence Makoare
Mauhúr		Robbie Magasiva----Andy Serkis
Sauron ogʻzi			Bruce Spence
Yagona uzuk	Alan Howard		Alan Howard
Saruman	Christopher Lee
Sauron	Sala Baker----Alan Howard		Sala Baker----Alan Howard
Shagrat			Peter Tait
Sharku		Jed Brophy
Snaga		Jed Brophy----Andy Serkis
Uglúk		Nathaniel Lees
Angmar qiroli	Brent McIntyre----Andy Serkis		Lawrence Makoare
Rohan va Gondor
Damrod			Alistair Browning
Denetor		John Noble
Éomer		Karl Urban
Éothain		Sam Comery
Éovin		Miranda Otto
Faramir		David Wenham
Freda		Olivia Tennet
Gamling		Bruce Hopkins
Grimbold			Bruce Phillips
Háma		John Leigh
Haleth		Calum Gittins
Irolas			Ian Hughes
Oʻliklar shohi			Paul Norell
Madril		John Bach
Morwen		Robyn Malcolm
Téoden		Bernard Hill
Téodred		Paris Howe Strewe
Treebeard		John Rhys-Davies
Tarixiy shaxslar
Déagol	Thomas Robins (faqat qoʻl)		Thomas Robins
Elendil	Peter McKenzie
Gil-galad	Mark Ferguson
Isildur	Harry Sinclair		Harry Sinclair

Suratga olish guruhi

Suratga olish guruhi
	Uzuklar ittifoqi	Ikki qalʼa	Qirolning qaytishi	Gollumni izlab
Direktor	Peter Jackson			Andy Serkis
Prodyuserlar	Barrie M. Osborne, Peter Jackson, Fran Walsh va Tim Sanders			Barrie M. Osborne, Peter Jackson, Fran Walsh, Philippa Boyens va Tim Sanders
Ssenariy mualliflari	Fran Walsh, Philippa Boyens, Peter Jackson va Stephen Sinclair			Fran Walsh, Philippa Boyens, Phoebe Gittins va Arty Papageorgiou
Bastakor	Howard Shore
Kinematograf	Andrew Lesnie
Muharrirlar	John Gilbert	Michael Horton	Jamie Selkirk
Ishlab chiqarish dizaynerlari	Dan Hennah va Grant Major
Konseptual dizaynerlar	Alan Lee va John Howe
Kostyum dizaynerlari	Ngila Dickson va Richard Taylor
Vizual effektlar bilan ishlovchi	Jim Rygiel
Ishlab chiqarish kompaniyalari	New Line Cinema va WingNut Films			New Line Cinema, WingNut Films va The Imaginarium
Distribyutor kompaniyalari	New Line Cinema			Warner Bros. Pictures

• UI – faqat Uzuklar iitifoqi filmida ishlagan.
• IQ – faqat Ikki qal’a filmida ishlagan.
• QQ – faqat Qirolning qaytish filmida ishlagan.

Film olishga dastlabki urinishlar

Peter Jackson 2003-yil 1-dekabrda Vellingtondagi Embassy teatrida „Uzuklar hukmdori: Qirolning qaytishi“ filmining premyerasida.

Ilk urinishlar

Tolkienning asarlarini suratga olishga oldingi urinishlar William Snyder, Peter Shaffer va John Boorman tomonidan qilingan. Ushbu urinishlar natijasida bir nechta ishlab chiqarilmagan skriptlar, konseptsiya sanʼati va animatsion qisqa film paydo boʻldi. Filmni olishga harakat qilgan rejissyorlar va prodyuserlar orasida Walt Disney, Al Brodax, Forrest Ackerman, Denis OʻDell va George Lucaslar bor. Keyinchalik Tolkienning asarlarini ekranlashtirish huquqi bir nechta studiyalar qoʻliga oʻtadi. 1976-yilda United Artists „Uzuklar hukmdori“ga („Hobbit“ga boʻlgan huquqlarning bir qismiga) fantastik filmlar uchun huquqlarni berdi.

1977-yilda Rankin va Bass tomonidan „Hobbit“ filmining animatsion filmi maxsus televizion qism sifatida ishlab chiqarilgan va 1978-yilda Ralph Bakshi „Uzuklar hukmdori“ asari birinchi yarmining animatsion filmini yaratgan. Foydali boʻlsa-da, film davomini olishni kafolatlash uchun yetarli pul topmadi va prodyuser Saul Zaentz bilan tortishuv Bakshini loyihadan voz kechishga olib keldi. Keyinchalik Rankin/Bass 1980-yilda „Qirolning qaytishi“ filmining animatsion teledasturini taqdim etdi. Oʻsha paytda yana bir qancha Tolkienest fantastik filmlari, jumladan Jim Henson va Frank Ozning „Qorongʻu kristall“ va Lucasning „Willow“ filmlari ishlab chiqarilgan.

Bakshining filmi chiqqanida, oʻsmir Piter Jackson kitobni oʻqimagan, balki kitob haqida eshitgan va filmni koʻrish uchun borgan: „Menga birinchi qismi yoqdi – unda bir nechta gʻalati ketma-ketliklar bor edi. Hobbitlar, Qora chavandoz bilan yoʻlda dahshatli uchrashuv va bir nechta yaxshi jang sahnalari – lekin keyin, taxminan, yarim yoʻlda, hikoya juda noaniq va chalgʻituvchi boʻldi va men nima boʻlayotganini tushunmadim. Bu menga kitobni oʻqish istagini uygʻotdi – nima boʻlganini bilish uchun!“. Jackson „Uzuklar hukmdori“ asarining yangi nashrini sotib oldi. Keyinchalik u „Hobbit“ hamda Silmarillionni oʻqidi va 1981-yilda Bi-bi-si radiosiga moslashtirilganini tingladi. Jackson asarni ekranga olib chiqishga urinishlarini oʻqib chiqdi. U Rankin va Bass TV maxsus dasturlarini tomosha qilmagan.

Miramaxga murojaat qilish

1995-yilda „The Frighteners“ filmida post-prodyuserlikni tugatayotganda, Jackson va Fran Walsh mashhur bir fantastik film yaratishni muhokama qilishdi, lekin Tolkienga xos boʻlmagan ssenariy haqida oʻylay olmadilar va oxir-oqibat film huquqlarini izlashga qaror qilishdi. Ular Saul Zaentzdan huquqlarni olgan Miramaxdagi Harvey Weinsteinning oldiga borishdi. Jackson Tolkienning asarlarini mashhur qilish uchun bir nechta filmlar kerak boʻlishini bilar edi. U dastlab bitta trilogiyani yaratdi: „Hobbit“ga asoslangan bitta film va agar bu muvaffaqiyatli boʻlsa, „ Uzuklar hukmdori“ ning ikkita filmi suratga olinar eddi. Jackson „Hobbit“ni qayta oʻqiy boshladi, illyustratsiyalar koʻrib chiqdi va kitobdagi konsepsiya yaxshiroq oʻrgandi. Keyinchalik kinoni olishga boʻlgan huquqlar Zaentz va United Artists oʻrtasida boʻlinib ketdi. Harvey Weinstein studiyaning huquqlar ulushini sotib olishga harakat qildi, ammo muvaffaqiyatga erisha olmadi.

„Hobbit“ keyingi prikvelga qoldirilgach, Jackson ikki yoki undan ortiq „Uzuklar hukmdori“ filmini suratga olish gʻoyalarini ishlab chiqdi: „Biz uchta film gʻoyasini ilgari surdik va Miramax bunga tavakkal qilishni istamadi, lekin ikkitasiga kelishib oldik“. U Walsh va Stephen Sinclair bilan ssenariy yozishni, Christian Rivers bilan hikoyalar yozishni va Weinsteinlar bilan kasting gʻoyalarini muhokama qilishni boshladi. Shu bilan birga, Weta Digital kerakli raqamli effektlar uchun dasturiy taʼminotni ishlab chiqishni boshladi. WETA Workshop rekvizitlar va konsepsiya sanʼatini ishlab chiqardi. Sinclair keyinchalik loyihadan voz kechdi, lekin Jcakson uning baʼzi hissalari tayyor skriptlarda, xususan, ikkinchi „Ikki qal’a“ filmida saqlanib qolganini taʼkidlagan.

New Linega oʻtish

Ssenariylar shakllanar ekan, talab qilinadigan byudjet Miramax imkoniyatlaridan oshib ketishi aniq boʻldi. Weinsteinlar loyihani bitta filmga qisqartirishni taklif qilishdi. Jackson bu taxminan toʻrt soat davom etishi mumkinmi yoki yoʻqligini soʻradi, lekin Miramax ikki soat davom etishini talab qilib, hikoyani sezilarli darajada qisqartirishni taklif qildi, Jackson buni rad etdi. Harvey Weinstein Jacksonni ssenariy muallifi Hossein Amini va rejissyorlar John Madden yoki Quentin Tarantino bilan almashtirish bilan tahdid qildi. Jackson buni bitta film versiyasini suratga olishni tan olish uchun tahdid deb hisobladi.

Harvey Weinstein oxir-oqibat fikrini oʻzgartirdi va loyihani oʻzgartirishga rozi boʻldi, ammo uning ogʻir shartlari loyihani boshqa studiya tomonidan qabul qilinishiga yoʻl qoʻymaslik uchun moʻljallangan edi. Jackson loyihani qabul qilgan New Line bosh direktori Robert Shayedan auditoriya oldi va uni trilogiyaga kengaytirishni soʻradi. Trilogiya muvaffaqiyatli boʻlishi uchun koʻplab istiqbolli sabablarga ega edi, loyiha imzolandi. Yakuniy huquqlar Jackson va Bob Shaye oʻrtasida shartnoma boʻyicha boʻlingan. Dastlab, har bir filmning ishlab chiqarish byudjeti 60 million dollarni tashkil etgan, biroq 2001-yil Kann kinofestivalida „Uzuklar ittifoqi“ filmining 26 daqiqalik prevyusi taqdim etilganidan soʻng, „New Line“ Jacksonning byudjetni oshirish haqidagi iltimosini qabul qildi.

Ishlab chiqarish

Alan Lee, Glazgodagi Worldcon 2005 loyihasi. U vizual dizaynda yordam bergan.

Jackson 1997-yilda Christian Rivers, Fran Walsh va Philippa Boyens bilan serial syujetini yaratish va ssenariy yozishni boshladi hamda oʻz jamoasiga bir vaqtning oʻzida Oʻrta Yerni loyihalashni boshlashni tayinladi. Jackson, Walsh va Boyens har bir filmni oʻz kitobga toʻliq mos keladigan tarzda yozmadilar, buning oʻrniga kitoblarda qanday joylashishidan qatʼiy nazar baʼzi ketma-ketliklar oʻzgartirilgan, baʼzi ketma-ketliklar noldan yaratilgan va baʼzi ketma-ketliklar bir sohadan ikkinchisiga koʻchirilgan uch qismli moslashuv yozishni tanladilar. Hikoya tomoshabinlar uchun aniqroq boʻlishi uchun Jackson Tolkienning hikoya chizigʻini murakkab oʻzaro bogʻlashiga qaraganda hikoyaga koʻproq xronologik yondashdi. Suratga olish jarayonida ssenariylar qisman oʻz qahramonlarini yanada oʻrganishga intilayotgan aktyorlarning hissalari tufayli oʻzgartirilshda davom etdi.

Ssenariyning oldingi versiyalarida Fatty Bolger, Glorfindel, Elladan, Elrohir, Erkenbrand, Imrahil va Forlong kabi qoʻshimcha belgilar mavjud edi. Bir payt Jackson hatto Tom Bombadilni ssenariyga qayta kiritish haqida oʻylagan edi. Gimli butun film davomida haqoratli soʻzlar ishlatar edi, Arven esa Rohandagi Uzuklar ittifoqiga qoʻshiladi va Aragorn bilan Glittering gʻori hovuzida yalangʻoch sahnani koʻrsatar edi.

Jackson Weta Workshopni beshta asosiy dizayn elementi: zirh, qurollar, protez pardozlari, mavjudotlar va miniatyuralar boʻyicha boshqarish uchun uzoq yillik hamkori Richard Taylorni yolladi. New Line iltimosiga koʻra, animatsiya boʻyicha supervayzer Jim Rygiel Weta Digital kompaniyasidan Mark Stetson oʻrnini egalladi. 1997-yilning noyabrida mashhur Tolkien rassomlari Alan Lee va John Howe loyihaga qoʻshilishdi. Shuningdek, Jackson Ted Nasmithning ishiga ham tayangan, u keyinchalik Alan va Johnga qoʻshilish taklifini rad etgan. Jackson xayoliy filmlar emas, balki tarixiy epik uslubdagi real dizaynlarni xohlardi. Jamoasiga namuna sifatida Sheryurak filmini koʻrsatardi.

Piter Jackson fikri ingliz tilida. "It might be clearer if I described it as an historical film. Something very different to Dark Crystal or Labyrinth. Imagine something like Braveheart, but with a little of the visual magic of Legend. […] It should have the historical authority of Braveheart, rather than the meaningless fantasy mumbo-jumbo of Willow.

Dizayner Grant Majorga Lee va Howening dizaynlarini arxitekturaga aylantirish, toʻplamlar modellarini yaratish vazifasi yuklangan. Dan Hennah esa badiiy direktor boʻlib ishlagan, unga joylarni skautlash va toʻplamlar qurilishini tashkil qilish ishlari topshirilgan. Ngila Dickson kostyumlar ishlab chiqarishda Richard Teylor bilan hamkorlik qilgan, Peter King va Peter Owen esa pardoz ishlari bilan shugʻullangan. Ushbu jamoa aʼzolarining aksariyati (va boshqalar) Hobbit filmida ishlagan.

Jackson va kinematograf Andrew Lesnie filmni 65 mm plyonka kabi katta formatda suratga olish yoki 4K variantlarini koʻrib chiqdi, biroq ikkalasini ham Yangi Zelandiya hududida amalga oshirib boʻlmadi. Ular nozik taneli Super 35 mm plyonkada suratga olishga qaror qilishdi va filmlarni qattiq raqamli tasniflashdan oʻtkazishdi.

Barcha uchta filmning asosiy suratga olish ishlari bir vaqtning oʻzida Yangi Zelandiyaning tabiat qoʻriqxonalari va milliy bogʻlaridagi koʻplab joylarda olib borildi. Suratga olish ishlari 1999-yil 11-oktabrdan 2000-yil 22-dekabrgacha boʻlib oʻtdi. Suratga olish ishlari 2001—2004-yillarda har yili oʻtkazildi. Filmlar seriyasi 150 dan ortiq turli joylarda suratga olingan, shuningdek, Vellington va Queenstownda yettita turli boʻlimlar tashkil qilingan. Butun filmni ishlab chiqarish jarayonida Jackson bilan bir qatorda, boshqa birlik rejissyorlar ham qatnashgan. Jumladan, ular orasida John Mahaffie, Geoff Murphy, Fran Walsh, Barrie M. Osborne, Rick Porras va boshqa rejissyor yordamchisi, prodyuser yoki yozuvchilar mavjud edi.

Weta Digital trilogiya uchun zarur boʻlgan ilgʻor raqamli effektlarni yaratish uchun yangi texnologiyalarni ishlab chiqdi, jumladan, jang sahnalari uchun olomonni yaratish maqsadida MASSIVE dasturiy taʼminotini ishlab chiqish va Gʻor Trolli kabi ikki oyoqli mavjudotlarda qoʻllangan harakatni suratga olish sanʼatini rivojlantirish ishlari amalga oshirildi. Jacksonning boʻlajak filmlari bilan harakatni suratga olish texnologiyasi shu qadar kuchaydiki, u „raqamli rang berish“ deb nomlandi, keyinchalik „Uzuklar hukmdori“ filmida CG animatorlaridan ham foydalanildi.

Har bir film dekabrda chiqarilishidan oldin toʻliq bir yillik post-prodyuserdan foydalanish imkoniyatiga ega boʻlardi. Koʻpincha oktyabr-noyabr oylarida suratga olish tugaydi va suratga olish guruhi darhol keyingi film ustida ishlashga kirishardi. Jackson dastlab Jamei Selkirk bilan birdaniga uchta filmni ham suratga olmoqchi edi, ammo bu juda koʻp ish boʻlib ketardi. Keyingi gʻoya John Gilbert, Michael Horton va Selkirkning bir vaqtning oʻzida uchta filmni tahrirlashi edi. Lekin Jackson uchun juda qiyin boʻlgan dastlabki birinchi oydan soʻng, filmlar ketma-ket yillar davomida olinishga qaror qilindi. Ammo Selkirk bunga qarshilik qildi. Kundalik jarayon koʻpincha toʻrt soatgacha davom etardi va „Uzuklar ittifoqi“ chiqqanida, qolgan ikkita filmning (har biri 4 1⁄2 soat) yigʻish qismlari allaqachon tayyorlangan.

Musiqa

Howard Shore filmlar musiqasi bastakori.

Howard Shore trilogiya musiqasini bastalagan, orkestrga rahbarlik qilgan, dirijyorlik va prodyuserlik qilgan. Howard Shore 1999-yilda Uzuklar hukumdori filmlar seriyasi loyihasiga qoʻshildi va Jackson suratga olishni boshlashdan oldin Shire va Frodo mavzusi boʻyicha dastlabki musiqa versiyasini yaratdi. 2000-yil avgust oyida u yana suratga olish maydonchasiga tashrif buyurdi va „Uzuklar ittifoqi“ va „Qirolning qaytishi“ filmlarining montaj qismlarini tomosha qildi. Musiqada Shore turli personajlar, madaniyatlar va joylarni ifodalovchi koʻplab (85 dan 110 gacha) leytmotivlarni oʻz ichiga olgan – bu kino tarixidagi eng katta leytmotivlar katalogi boʻlib, taqqoslash uchun Yulduzlar jangi filmlari seriyasidan ham oshib ketadi. Masalan, hobbitlar va Shire uchun bir nechta leytmotivlar mavjud. Birinchi filmning bir qismi Vellingtonda yozilgan boʻlsa-da, trilogiyaning deyarli barcha musiqasi Watford Town Hall va Abbey Road Studiosda yozilgan. Jackson Londonda har yili olti hafta davomida musiqa haqida maʼlumot berishni rejalashtirgan, ammo Ikki qal’a filmining suratga olish ishlari uning koʻp vaqtini oladi.

Musiqani yozib olish uchun asosan 93 dan 120 tagacha ijrochini oʻz ichiga olgan London Filarmonik orkestri ijro etadi. London Voices, London Oratory School Schola bolalar xori va Ben Del Maestro, Sheila Chandra, Enya, Renée Fleming, James Galway, Annie Lennox vaEmilíana Torrinini kabi koʻplab qoʻshiqchilar oʻz hissalarini qoʻshdilar. Hatto aktyorlar Billy Boyd, Viggo Mortensen, Liv Tyler, Miranda Otto (faqat oxirgi ikkitasi uchun qisqartirilgan) va Piter Jackson (ikkinchi filmdagi bitta ovoz uchun) ham hissa qoʻshgan. Fran Walsh va Philippa Boyens librettistlar boʻlib xizmat qilgan, turli musiqa va qoʻshiqlarga soʻz yozgan, David Salo ularni Tolkien tillariga tarjima qilgan. Uchinchi filmning yakuniy qoʻshigʻi „Into the West“ 2003-yilda saraton kasalligidan vafot etgan yosh rejissyor, Jackson va Walsh bilan birga ishlagan Cameron Duncanga bagʻishlangan edi.

Shore turli xarakter mavzularidan koʻra Qirolning qaytishi uchun asosiy mavzuni yaratdi va uning kuchi hamda hajmining keng jihatlari seriyaning turli nuqtalarida tasvirlangan. Buning ustiga, turli madaniyatlarni ifodalash uchun alohida mavzular tuzilgan. Shore uchinchi film uchun har kuni yozishi kerak boʻlgan musiqa miqdori keskin oshdi va taxminan yetti daqiqaga etdi. Serial uchun yaratilgan musiqa olti yil davomida barcha davrlarning eng yaxshi film saundtreki deb topildi va mos ravishda Shindler roʻyxati (1993), Gladiator (2000), Yulduzlar jangi (1977) va Out of Africadan (1985) oʻtib ketdi.

Saundtreklar

Sarlavha	AQShda chiqarilish sanasi	Uzunligi	Bastakor	Leybl
Uzuklar ittifoqi: Original kinofilm saundtreki	20-noyabr, 2001-yil(2001-11-20)	71:29	Howard Shore	Reprise Records
Ikki qalʼa: Original kinofilm saundtreki	10-dekabr, 2002-yil(2002-12-10)	72:46
Qirolning qaytishi: Original kinofilm saundtreki	25-noyabr, 2003-yil(2003-11-25)	72:05

Qabul qilish jarayoni

Teatr kassasi

Trilogiyaning onlayn reklama treyleri birinchi marta 2000-yil 27-aprelda chiqarilgan boʻlib, u chiqarilgan dastlabki 24 soat ichida 1,7 million koʻrishlarni qayd etib, yuklab olish sonlari boʻyicha yangi rekord oʻrnatdi. Treyler boshqa kesmalar qatorida Sheryurak va Shoushenkdan qochish uchun saundtrekdan tanlab olingan. 2001-yilda 54-Kann kinofestivalida serialdan 24 daqiqalik kadrlar, birinchi navbatda, Moriya ketma-ketligi namoyish etildi va juda yaxshi qabul qilindi. Namoyishda Oʻrta Yerga oʻxshatib ishlangan dekoratsiya ham mavjud edi.

Uzuklar ittifoqi 2001-yil 19-dekabrda namoyish etilgan. U AQShda namoyish etilgan ilk dam olish kunlarida 47,2 million dollar yigʻdi va butun dunyo boʻylab 868 million dollardan ortiq daromad keltirdi. Ikki qalʼa filmining prevyusi, filmning soʻnggi sahnalari suratga olinishidan oldin namoyish etilgan. Keyinroq reklama treyleri chiqdi, unda „Requiem for a Dream“ filmida ishlatilgan musiqa mavjud. Ikki qalʼa filmi 2002-yil 18-dekabrda chiqarildi. U AQShdagi birinchi dam olish kunlarida 62 million dollar yigʻdi va butun dunyo boʻylab 936 million dollardan ortiq daromad bilan oldingi Uzuklar ittifoqi filmidan oshib ketdi. Qirolning qaytishi filmining reklama treyleri 2003-yil 23-sentyabrda „New Line Cinema“ining „Secondhand Lions“ filmidan oldin debyut qilingan. Film 2003-yil 17-dekabrda chiqarilgan, uning AQShdagi birinchi haftalik daromadi 72,6 million dollarni tashkil etgan. Qirolning qaytishi filmi Titanikdan keyin (1997), butun dunyo boʻylab 1,1 milliard dollardan ortiq daromad keltirdi. Ushbu filmlar Yangi Zelandiya kino tarixidagi eng yuqori daromad keltirgan filmlar sirasiga kiradi. Shuningdek, Yangi Zelandiyada suratga olingan Avatardan keyin eng koʻp daromad keltirgan film hisoblanadi.

Har bir film o'z maqolasining „Kassa“ bo'limiga bog'langan.

Film	AQSda namoyish qilinish sanasi	Umumiy daromad			Barcha davrlardagi reytingi				Byudjet	Manba(lar)
		AQSh va Kanada	Boshqa hududlar	Butun dunyoda	AQSh va Kanadada		Butun dunyoda
					Rank	Eng yuqori	Rank	Eng yuqori
Uzuklar ittifoqi	19-dekabr, 2001-yil(2001-12-19)	$316,115,420	$567,292,426	$883,407,846	93	9	73	5	$93 million
Ikki qalʼa	18-dekabr, 2002-yil(2002-12-18)	$342,952,511	$605,992,978	$948,945,489	70	7	64	4	$94 million
Qirolning qaytishi	17-dekabr, 2003-yil(2003-12-17)	$379,427,292	$776,766,888	$1,156,194,180	53	6	27	2	$94 million
Jami		$1 038 495 223	$1 950 052 292	$2 988 547 515					$281 million

Tanqidlar

„Uzuklar hukmdori“ trilogiyasi koʻpchilikning eʼtirofiga sazovor boʻldi va tarixda yaratilgan eng mashhur kino trilogiyalar qatoriga kiradi. Los Angeles Times gazetasidan Kenneth Turan „trilogiyaga oʻxshash film yaqin orada topilmaydi“ deb yozgan boʻlsa, Variety jurnalidan Todd McCarthy filmlarni „juda ambitsiyali va gʻoyat muvaffaqiyatli loyihalaridan biri“ deb taʼriflagan. Amerikaning Wired jurnali tomonidan 2012-yilda oʻtkazilgan soʻrovnomada Uzuklar ittifoqi filmi barcha davrlarning eng buyuk fantastik filmi deb topildi, Ikki qal’a va Qirolning qaytishi filmlari mos ravishda toʻrtinchi va uchinchi oʻrinlarni egalladi. The Independent Uzuklar hukmdori trilogiyasini „barcha davrlarning eng zoʻr 10 film trilogiyasi“ roʻyxatida 2-oʻringa qoʻydi.

Uzuklar hukmdori trilogiyasi Dallas–Fort Worth Film kinotanqidchilari uyushmasining eng yaxshi 10 ta film, barcha davrlarning 100 ta eng yaxshi filmi va James Berardinellining eng yaxshi 100 ta eng yaxshi filmi roʻyxatiga kirdi. 2007-yilda USA Today trilogiyani soʻnggi 25 yil ichida yaratilgan eng mashhur film deb atadi. Entertainment Weekly trilogiyani oʻn yillikning „eng yaxshi filmlar“ roʻyxatiga kiritdi. Paste jurnali uni oʻn yillikning 50 ta eng yaxshi filmi (2000—2009) qatoriga kiritib, 4-oʻringa qoʻydi. Time jurnalining boshqa roʻyxatida serial „Oʻn yillikning eng yaxshi filmlari“ roʻyxatida ikkinchi oʻrinni egalladi. Bundan tashqari, olti personaj va ularning tegishli aktyorlari Empire tomonidan tuzilgan „100 ta eng zoʻr film qahramonlari“ roʻyxatiga kirdi, Viggo Mortensenning Aragornni 15-oʻrinda, Ian McKellenning Gandalf roli 30-oʻrin, Ian Holmning Bilbo Baggins obrazi („Xobbit“ filmidagi xuddi shu qahramon obrazini Martin Freeman ijro etgan) reytingda 61-oʻrin, Andy Serkisning Gollum timsoli 66-oʻrin, Sean Astinning Samwise Gamgee reytingda 77-oʻrinda va Orlando Bloomning Legolas roli reytingda 94-oʻrinda qayd etilgan.

Film	Rotten Tomatoes	Metacritic	CinemaScore
Uzuklar ittifoqi	91% (8.20/10 oʻrtacha reyting) (235 sharhlar)	92/100 (34 sharhlar)	A−
Ikki qalʼa	95% (8.50/10 oʻrtacha reyting) (258 sharhlar)	87/100 (39 sharhlar)	A
Qirolning qaytishi	94% (8.70/10 oʻrtacha reyting) (280 sharhlar)	94/100 (41 sharhlar)	A+

Kinosanoat fikri

Trilogiya ushbu sohada, jumladan rejissyorlar Steven Spielberg, James Cameron va George Lucasning olqishiga sazovor boʻldi. Bir vaqtlar „Uzuklar hukmdori“ filmi uchun ssenariy yozgan John Boorman oʻzining versiyasi yaratilmaganidan xursand ekanligini aytdi, chunki Jacksonning film trilogiyasi „shunchalik keng koʻlam va miqyosda boʻlganki, uni faqat buyuk gotika soborlari qurilishi bilan solishtirish mumkin“ degan boʻlsa, bir paytlar Tolkienga film ssenariysini taqdim etgan va Jacksonning Bad Taste filmida ishtirok etgan Forrest J. Ackerman „hech qachon boshqa filmlar Peter Jackson taqdim etgandek koʻp koʻrilishi mumkin emas edi“ degan. Arthur Rankin Jackson „ajoyib filmlar“ yaratayotganini aytib oʻtgan.

Biroq, baʼzi rejissyorlar tanqidiyroq yondashdi. United Artists jamiyati The Beatles bilan animatsion filmlarni suratga olish gʻoyasini ilgari surgan Heinz Edelmann filmni „yomon ishlangan“ deb hisobladi. Trilogiyaning birinchi yarmi asosida animatsion film suratga olgan Ralph Bakshi filmlarni tomosha qilmagan, biroq Jackson filmi unikining hosilasi ekanligini aytgan. Filmlar chiqishidan oldin u buni „tushunmaganini“, lekin „yaxshi film boʻlishini tilayman“ deb aytgan. Keyinchalik u Saul Zaentzdan film haqida xabar bermagani uchun jamoaga qoʻshish haqida soʻragan va Jacksonning filmini oʻrganishi kerakligini aytgan. Keyinchalik u Jacksonni oʻzini tushunmayapti deb norozilik bildirgan. Ralph Bakshi yana Jacksonni animatsion filmning taʼsirini tan olmagani uchun aybladi. Biroq, u Jacksonning maxsus effektlarini maqtagan va 2015-yilda baʼzi soʻzlari uchun uzr ham soʻragan. Bakshining animatori Mike Ploog va yozuvchi Peter Beagle ham filmni maqtashgan.

Yutuqlar

Asosiy maqola: Uzuklar hukmdori film trilogiyasi olgan mukofotlaar ro'yxati

Ian McKellen Gandalf obrazi uchun koʻplab mukofotlarga sazovor boʻldi, jumladan, 74-Oskar taqdirlash marosimida Eng yaxshi ikkinchi plandagi aktyor nominatsiyasi gʻolibi boʻldi

Uchta film birgalikda jami 30 ta Oskar mukofotiga nomzod boʻlib, shulardan 17 tasida gʻolib boʻlishdi, ikkalasi ham har qanday kino trilogiyasi uchun rekorddir. Uzuklar ittifoqi filmi 74-Oskar taqdirlash marosimida umumiy 13 ta nominatsiyada nomzodlikka qoʻyildi va toʻrttasida gʻoliblikni qoʻlga kiritdi. Ikki qalʼa 75-Oskar taqdirlash marosimida oltita nominatsiya boʻyicha ikkita mukofotni qoʻlga kiritdi. Qirolning qaytishi filmi 76-Oskar taqdirlash marosimida nomzod boʻlgan barcha nominatsiyalar boʻyicha gʻolib boʻlib, „Oskar“ taqdirlash marosimlari tarixida oʻziga xos rekord qayd etdi va 11 ta „Oskar“ mukofotini qoʻlga kiritdi. Ben-Hur (1959) va Titanik filmlari rekordini yangiladi. Qirolning qaytishi filmi Choʻqintirgan ota II (1974) dan keyin „Eng yaxshi film“ nominatsiyasida „Oskar“ni qoʻlga kiritgan ikkinchi davomiy film boʻldi.

Bundan tashqari, suratga olish guruhi aʼzolari Qirolning qaytishi filmida mavjudotlarda teri teksturasini koʻrsatgani uchun texnik yutuqlari uchun Akademiya mukofotini, Stephen Regelous loyihalashdagi ishlari uchun ilmiy va muhandislik mukofotini qoʻlga kiritdilar.

Uzuklar hukmdori film trilogiyasi Oskar mukofotini topshirish marosimida

Kategoriya
	74-Oskar taqdirlash marosimi	75-Oskar taqdirlash marosimi	76-Oskar taqdirlash marosimi
	Uzuklar ittifoqi	Ikki qalʼa	Qirolning qaytishi
Eng yaxshi film	Nominatsiya	Nominatsiya	Yutuq
Rejissyor	Nominatsiya		Yutuq
Ssenariy	Nominatsiya		Yutuq
Ikkinchi plandagi aktyor	Nominatsiya
Badiiy yoʻnalish	Nominatsiya	Nominatsiya	Yutuq
Kinematografiya	Yutuq
Kostyum dizayni	Nominatsiya		Yutuq
Film montaji	Nominatsiya	Nominatsiya	Yutuq
Pardozlash	Yutuq		Yutuq
Original sahna	Yutuq		Yutuq
Original musiqa	Nominatsiya		Yutuq
Ovoz tahriri		Yutuq
Ovoz	Nominatsiya	Nominatsiya	Yutuq
Vizual effektlar	Yutuq	Yutuq	Yutuq

Trilogiyadagi har bir film eng yaxshi dramatik taqdimot uchun Hugo mukofoti, yilning eng yaxshi filmi uchun MTV kino mukofoti va eng yaxshi fantastik film uchun Saturn mukofotiga sazovor boʻldi. Birinchi va uchinchi filmlar ham eng yaxshi film uchun BAFTA mukofotiga sazovor boʻldi. Nyu-York kinotanqidchilari Qirolning qaytishi filmini 2003-yilda tashkilotning oʻsha paytdagi raisi Andrew Johnston tomonidan oʻtkazilgan taqdirlash marosimida „Eng yaxshi film“ mukofoti bilan taqdirladi.

Yozma asar bilan taqqoslash

Asosiy maqola: Piter Jacksonning Uzuklar hukmdori haqidagi talqini

Sharhlovchilar Jacksonning film trilogiyasini Tolkienning asarlari bilan taqqoslab, ikkalasi ham tijorat nuqtai nazaridan juda muvaffaqiyatli boʻlgan boʻlsa-da, ular koʻp jihatdan farq qilishini taʼkidladilar. Tanqidchilar umuman olganda Jacksonning uzoq va murakkab filmni suratga olish qobiliyatiga qoyil qolishdi. Kinematografiyaning goʻzalligi, toʻplamlar va liboslar va Tolkien hikoyasining epik koʻlami barchasi mukammal edi. Biroq, ular Jacksonning psixologik teranlik hisobiga harakat va zoʻravonlikka eʼtibor qaratishi tufayli personajlar va hikoya sezilarli darajada zaiflashganini qayd etishdi. Tolkienning erkin iroda va shaxsiy mas’uliyatga eʼtiborning yoʻqolishi va Frodoning ichki kechinmalari keskin oʻzgartirilganini aytishdi.

Film trilogiyasi romanga sodiqmi yoki yoʻqligiga kelsak, Verlyn Fliegerning filmga moslashish hatto urinib koʻrishga arzimaydi degan fikridan tortib, Wayne G. Hammondning film zoʻravonlik, hayajon va arzon yumor uchun kitobning tavsif hamda hikoya boyligini qurbon qiladi, Christopher Tolkienning Jacksonning talqinini qabul qilib boʻlmaydi degan fikrlar bildirilgan. Shu nuqtai nazardan, Brian Rosebury va Tom Shippey kabi olimlar filmlarni qisman muvaffaqiyatli, romanning baʼzi asosiy mavzularini qamrab olgan deb taʼriflashgan. Yvette Kisorning fikricha, Jackson Tolkienning koʻplab tafsilotlariga sodiq boʻlmagan, ammo xuddi shunday taʼsir va taqdir tuygʻusiga, eukatafboga va oʻzaro bogʻliqlikka erishishga muvaffaq boʻlgan. Dimitra Fimi Jackson oʻzining zamonaviy folklorini yaratish uchun film trilogiyasidagi zombi kabi folklor va kino anʼanalari haqidagi muxlislarning qarashlarini oʻz ichiga olgan holda Tolkienning folklorga moslashish anʼanasini davom ettirganini taʼkidlagan.

Ommaviy axborot vositalari

Dastlabki ikkita film ikki diskli standart nashrdagi DVD disklarida prevyu filmning oldindan koʻrishlarini oʻz ichiga olgan holda chiqarildi. Muvaffaqiyatli yangi tahrirlar, maxsus effektlar va musiqa qoʻshilgan toʻrt diskli kengaytirilgan nashrlar ishlab chiqarildi. Jackson ishlab chiqarishdan oldin LaserDisc va DVD formatlari uchun kengaytirilgan kesish gʻoyasini oʻylab topdi. U sahna uchun PG-13 reytingini olish uchun qisqartirish kerak deb hisoblagan qismlarni olib tashlashga harakat qildi.

Filmlarning kengaytirilgan qismlari va qoʻshimcha maxsus xususiyatlar har bir film uchun toʻrtta diskli qutiga yozilgan. Cheklangan kollektor nashri ham haykaltaroshlik bilan bezatilgan kitoblar bilan chiqdi. Uzuklar ittifoqi 2002-yil 12-noyabrda 30 daqiqalik qoʻshimcha kadrlarni oʻz ichiga olgan. 2003-yil 18-noyabrda chiqarilgan Ikki qal’ada 44 daqiqalik qoʻshimcha kadrlar mavjud. „Qirolning qaytishi“ filmi 2004-yil 14-dekabrda 51 daqiqa koʻproq suratga olingan. Kengaytirilgan qisqartirishlar kinoteatrlarda ham namoyish etildi. 2003-yil 16-dekabrda filmlar namoyishi („Trilogiya seshanba“ deb nomlangan) uchinchi film namoyishi bilan yakunlanadi. 2006-yilda har bir filmning ikkala versiyasi ham cheklangan nashrda chiqarildi, u har bir film uchun yangi toʻliq metrajli hujjatli filmni oʻz ichiga oladi (lekin avvalgi relizlardagi qoʻshimchalar emas).

Warner Brothers 2010-yil 6-aprelda Blu-rayda trilogiyaning teatr versiyalarining toʻplamini chiqardi. Toʻrt diskli kengaytirilgan toʻplamlar Blu-ray-da 2011-yil 28-iyun kuni qoʻshimcha diskni oʻz ichiga olgan quti toʻplamida chiqarildi. 2014-yilda besh diskli kengaytirilgan Blu-ray kitob nashrlari chiqarildi. 2016-yilda „Uzuklar hukmdori“ va „Xobbit“ trilogiyasining faqat teatrlashtirilgan filmlarini oʻz ichiga olgan olti diskli Blu-ray chiqarildi, shuningdek, kengaytirilgan versiyalarning 30 diskli kitob javoniga oid toʻplami namoyish etilidi.

2020-yilda ikkala trilogiya ham teatrlashtirilgan, ham kengaytirilgan nashrlarini oʻz ichiga olgan Ultra HD Blu-rayda chiqarildi. Oltita film ham ularga yanada izchil rang berish uchun remaster qilingan. Jackson ushbu nashr uchun vizual effektli kadrlar kamchiliklarini olib tashlash va boʻyash orqali takomillashtirilganini, ammo ular yangilangan yoki yaxshilanmaganligini aytdi. Audio remastering ham amalga oshirildi, filmlar yangi Dolby Atmos aralashmasini oldi. 4K va Blu-ray formatidagi oltita filmning ikkala versiyasini oʻz ichiga olgan 31 diskli kollektor toʻplami 2021-yilda birinchi filmning 20 yilligi munosabati bilan chiqarilgan.

2017-yilga kelib Uzuklar hukmdori filmlari ommaviy axborot vositalaridan 2,4 milliard dollardan ortiq daromad olgan.

Film	Sahnalashtirilgan vaqt	Kengaytirilgan nashr uzunligi
Uzuklar ittifoqi	178 daqiqa (2 soat, 58 min)	208 minutes (3 soat, 28 min)
Ikki qalʼa	179 daqiqa (2 soat, 59 min)	223 minutes (3 soat, 43 min)
Qirolning qaytishi	201 daqiqa (3 soat, 21 min)	252 minutes (4 soat, 12 min)
Jami ishlash vaqti	558 daqiqa (9 soat, 18 min)	683 daqiqa (11 soat, 23 min)

Meros

Filmlarning chiqarilishi natijasida Uzuklar hukmdori va Tolkienning boshqa asarlariga qiziqish ortdi hamda uning ommabop madaniyatga taʼsirini sezilarli darajada oshirdi. Filmlarning muvaffaqiyati koʻplab video oʻyinlar va boshqa koʻplab mahsulotlarni yaratilishiga sabab boʻldi.

Boshqa filmlar

Hobbit trilogiyasi

2012-yildan 2014-yilgacha Peter Jackson Wingnut Films studiyasida Hobbit: Kutilmagan sarguzashtlar, Hobbit: Smaug vayronasi va Hobbit: Besh koinotning urushi filmlaridan iborat Hobbit trilogiyasini yaratdi. Trilogiya Uzuklar hukmdori filmlarining muqaddimasi hisoblanadi. Tanqidchilar odatda trilogiyani asl filmlardan past deb hisoblashsa-da, u moliyaviy jihatdan ancha muvaffaqiyatli boʻldi.

Spin-offlar

2024-yilda The War of the Rohirrim nomli anime prequel filmi chiqishi rejalashtirilgan. Unga Kenji Kamiyama rejissyorlik qiladi. Bundan tashqari, Jackson prodyuserlik qilishi rejalashtirilgan ikkita yangi film ishlab chiqilishi kutilmoqda. Ulardan birinchisi, Uzuklar hukmdori: Gollum uchun ov filmi hisoblanadi. 2026-yilda chiqishi moʻljalangan filmga Andy Serkis rejissyorlik qiladi.

Uchrashuv

2020-yilda aktyor Josh Gad „Reunited Apart“ veb-serialining toʻrtinchi epizodi sifatida virtual uchrashuvni namoyish etdi, bu COVID-19 pandemiyasi davrida xayriya mablagʻlarini yigʻish uchun qilingan edi. Unda aktyorlarning katta qismi, jumladan Sean Astin, Sean Bean, Orlando Bloom, Billy Boyd, Bernard Hill, Ian McKellen, Dominic Monaghan, Viggo Mortensen, Miranda Otto, John Rhys-Davies, Andy Serkis, Liv Tyler, Karl Urban va Elijah Wood, shuningdek, rejissyor Peter Jackson, ssenariy muallifi Philippa Boyens va bastakor Howard Shore ishtirok etdi. Xayriya 100 000 dollardan koʻproq pul yigʻdi.

Kino sanoati va turizmga taʼsiri

Air New Zealand 2004-yilda Qirolning qaytishi filmini targʻib qilish uchun Airbus A320ga rasm chizdirdi.

Trilogiyaning muvaffaqiyati natijasida Peter Jackson Steven Spielberg va George Lucas kabi kino sanoatining asosiy qahramoniga aylandi, bu jarayonda u Bryan Singer va Frank Darabont kabi baʼzi kinosanoat mashhurlari bilan doʻstlashdi. Oʻshandan keyin Jackson oʻzining Wingnut Films kinoprodyuserlik kompaniyasiga, shuningdek, Wingnut Interactive video oʻyinlar kompaniyasiga asos solgan. Shuningdek, unga 2005-yilda King Kongni qayta yaratish imkoniyati berildi. Film Uzuklar hukmdori kabi muvaffaqiyatli boʻlmasa-da, tanqidiy va kassa jihatidan muvaffaqiyatiga erishdi. Jackson Yangi Zelandiyaning sevimli oʻgʻli deb atalgan. 2004-yilda Howard Shore Uzuklar hukmdori simfoniyasi bilan gastrol safarida boʻlib, ikki soatlik konsert berdi. Harry Potter filmlari bilan bir qatorda, trilogiya fantastik filmlar janriga qiziqishni yangiladi. Yangi Zelandiyada turizm sanoati sezilarli ravishda rivojlandi.

2002-yilda Vellingtondagi Yangi Zelandiya Te Papa Tongareva muzeyi Uzuklar hukmdori film trilogiyasining koʻchma koʻrgazmasini yaratdi. Koʻrgazma butun dunyo boʻylab Boston, London, Sidney, Singapur va Xyuston shaharlarida namoyish qilingan.

Huquqiy nizolar

Uzuklar hukmdori trilogiyasidan olingan foyda boʻyicha sud ishlari boʻldi. Oʻn olti aktyor (Noel Appleby, Jed Brophy, Mark Ferguson, Ray Henwood, Bruce Hopkins, William Johnson, Nathaniel Lees, Sarah McLeod, Ian Mune, Paul Norell, Craig Parker, Robert Pollock, Martyn Sanderson, Peter Tait va Stephen Ure) oʻzlarining tashqi koʻrinishiga ega mahsulotlardan daromad yoʻqligi uchun sudga murojaat qilishdi. Ish 2008-yilda sudsiz hal qilingan.

Keyingi yili Jacksonning oʻzi studiyani birinchi filmdan olingan foyda uchun sudga berdi va bu 2007-yil oxirigacha Hobbit trilogiyasining olinishini sekinlashtirdi. Tolkien Trust 2008-yil fevral oyida Tolkienning asarlari asosida har qanday filmlardan daromadning 7,5 foizini ishlab olish huquqi boʻyicha asl shartnomasini buzganligi uchun sudga murojaat qildi. Trust 150 million dollar tovon puli soʻradi.

Video oʻyinlar

Filmlarni toʻldirish uchun koʻplab video oʻyinlar chiqarildi. The Two Towers va The Return of the King filmlarning toʻgʻridan-toʻgʻri olingan video oʻyinlar hisoblanadi. Shuningdek, The Third Age va uning Game Boy Advance, Tactics, The Battle for Middle-earth, The Battle for Middle-earth II va uning kengayishi The Rise of the Witch-king, Conquest, Aragornʼs Quest, War in the North, Lego The Lord of the Rings, Guardians of Middle-earth, Middle-earth: Shadow of Mordor va Middle-earth: Shadow of War oʻyinlari ishlab chiqildi.

Adabiyotlar

• Nathan, Ian. Anything You Can Imagine: Peter Jackson and the Making of Middle Earth. HarperCollins, 2018. ISBN 978-0008192501. 

Havolalar

• The Fellowship of the Ring IMDbda
• The Two Towers IMDbda
• The Return of the King IMDbda