JurnalKedudukan Mazhab

Syariah Jil. 16, BilSyafi‘i Dalam

1 (2008), Amalan Pembahagian
163-183 Pusaka Vol
Shariah Journal, Dan16
Wasiat
No.1 Islam Di163-183
(2008), Malaysia

KEDUDUKAN MAZHAB SYAFI‘I DALAM AMALAN

PEMBAHAGIAN PUSAKA DAN WASIAT ISLAM DI MALAYSIA*

Jasni Sulong∗∗

ABSTRACT

Mazhab Syafi‘i is a school of law which dominated Malaysia since

the coming of Islam in Malay Archipelago. The teaching of Syafi‘i’s
school of law was disseminated by the scholars through teachings,
writings, judgments, personal opinions and even promulgated it in
the statute of law. This situation led the teaching of the school was
absorbed by the Muslims in most part of the country especially in
their religious practice. Focusing in the law of inheritance and
bequeath, the teaching of the Syafi‘i’s doctrine in this field was
spreading exclusively and it was reflected from many cases and
fatwas’. The practice was very firm among the people till any rule
was based on Syafi‘i’s teaching. The kathi refused to refer to any
other school of law even though there is more wisdom such as in
the case there is solely an heir of dhu arham. Thus, this paper is
intend to discuss of further development in the acceptance of
Syafi‘i’s school in Malaysia as well as the practice of talfiq wa
takhayyur (eclectic choice) of madhhab. The intention is to portray
the real situation in getting the reference in the administration of
Islamic law in Malaysia nowadays with special reference to the
applications of Syafi‘i’s school of law in inheritance and wills.

Keywords: Syafi‘i’s school, inheritance, bequest, Malaysia

∗∗
Lecturer at Department Islamic Studies, School of Humanities, University Sains
Malaysia, jasni@usm.my.
∗
Kertas kerja ini telah dibentangkan dalam Seminar Hukum Islam Semasa 5 Peringkat
Kebangsaan pada 22-23 Ogos 2007 di Universiti Malaya, Kuala Lumpur

163

BAB 10.pmd 163 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

PENDAHULUAN

Pengaruh Mazhab Syafi‘i dalam pentadbiran undang-undang Islam di Tanah

Melayu adalah merupakan hubungan yang berkait erat dengan sejarah kedatangan
dan penyebaran Islam ke Kepulauan Melayu. Ia telah berkembang dan
mendominasi Kepulauan Melayu khususnya setelah kemunculan Kesultanan
Acheh tahun 1511.1 Dominasi ini menjadikan Mazhab Syafi‘i adalah mazhab
utama di rantau Melayu dan menjadi aliran fekah pilihan di wilayah Asia Tenggara.
Kedudukan ini adalah berpunca daripada peranan alim-ulama daripada aliran
Mazhab Syafi‘i dan tulisan-tulisan mereka yang berkembang luas dalam kalangan
masyarakat. Lantarannya, Mazhab Syafi‘i menjadi rujukan utama masyarakat.
Penerimaan masyarakat meliputi semua perkara khususnya berhubung undang-
undang diri orang Islam termasuklah dalam perkara pusaka dan wasiat. Ia turut
mempengaruhi bentuk pentadbiran undang-undang Islam di rantau ini di mana
rujukan kehakiman dan penguatkuasaan undang-undang adalah berdasarkan
Mazhab Syafi‘i.2

Fiqh Syafi‘i dalam Perkara Pusaka

Dalam hal pusaka, terdapat pandangan Mazhab Syafi‘i yang diputuskan

bersendirian dan terdapat juga pandangan yang bersamaan dengan pandangan
imam mazhab yang lain. Kes-kes di mana Mazhab Syafi‘i adalah sependapat
dengan jumhur imam mazhab ialah dalam kes ibu mendapat satu pertiga daripada
baki (al-gharrawayn) iaitu ibu dan bapa sentiasa dalam keadaan dua nisbah
satu (2:1) melainkan dinyatakan sebaliknya sebagaimana firman Allah SWT dalam
ayat 11 Surah an-Nisa’:

1
Omar Awang (1981), “The Major Arabic Sources which Determined the Structure of
Islamic Thought in the Malay Archipelago Before the Nineteenth Century A.D. In the
Field of Law, Theology and Sufism” dalam Lutpi Ibrahim (ed.), Islamika - Esei-esei
Sempena Abad ke-15 Hijrah. Kuala Lumpur: Sarjana Enterprise, h. 81
2
Rujuk Re Ismail bin Rentah, dec. (1940) 9 MLJ 98; Lihat juga Jamilah Karim Khan, “Isu-
isu Sosiologikal dalam Pembahagian Harta Pusaka dan Harta Sepencarian di Pulau
Pinang dan Kedah” (Kertas Kerja Bengkel Undang-undang Syarak dan Sivil:
Perkembangan, Pelaksanaan dan Kedudukan Wanita Islam di Universiti Sains Malaysia
Pulau Pinang, 23 September 1989, h. 3

164

BAB 10.pmd 164 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

Dan untuk dua orang ibu bapa, bagi masing-masingnya satu

perenam dari harta yang ditinggalkan, jika yang meninggal
itu mempunyai anak; jika orang yang meninggal itu tidak
mempunyai anak dan ia diwarisi oleh ibu bapanya (sahaja),
maka ibunya mendapat satu pertiga; jika yang meninggal
itu mempunyai beberapa saudaranya, maka ibunya mendapat
satu perenam.

Manakala dalam kes pusaka datuk bersama saudara, Mazhab Syafi‘i

sependapat dengan Mazhab Maliki dan Hanbali bahawa datuk sama-sama
mewarisi bersama-sama saudara.
Manakala pandangan Mazhab Syafi‘i yang segandingan dengan Mazhab Maliki
ialah dalam perkara musytarakah iaitu saudara seibu sebapa yang menerima
‘asabah diberikan hak untuk mempusakai bersama saudara seibu yang menerima
fardu. Mengikut pembahagian biasa, saudara seibu sebapa sepatutnya tidak akan
mendapat pusaka kerana harta pusaka telah habis dibahagikan oleh waris fardu.3
Bagaimanapun, demi kebajikan waris terdekat, waris seibu sebapa diputuskan
turut mewarisi. Pandangan Mazhab Syafi‘i dan Mazhab Maliki yang paling
menonjol ialah berhubung hak pusaka waris dhu arham,4 iaitu waris yang diselangi
dengan si mati oleh waris wanita menjadi “waris fasad” dan tidak layak mewarisi.
Waris-waris ini juga dikenali waris melalui susur keturunan wanita sama ada
waris cabang ke atas atau ke bawah. Dalam kes ini, segala lebihan harta pusaka
akan diserahkan kepada baitulmal.5
Baitulmal adalah lembaga atau institusi yang berfungsi sebagai penjaga amanah
perbendaharaan awam bagi orang Islam yang bertujuan untuk memelihara
kemaslahatan umum. Menurut Mazhab Syafi‘i, baitulmal akan mewarisi pusaka
berdasarkan jihat al-Islam iaitu apabila tiada ahli waris yang berhak menerimanya,
atau ahli waris telah menerima bahagian masing-masing tetapi masih terdapat
baki harta pusaka, atau harta si mati tidak dituntut oleh sesiapa ataupun keadaan
di mana tiada ahli waris langsung.6 Pandangan ini adalah bersumberkan suatu
hadith yang berbunyi:

3
Wahbah al-Zuhayli (1997), al-Fiqh al-Islami wa Adillatuh. Beirut: Dar al-Fikr, j. 10, h.
7772.
4
Wahbah al-Zuhayli (1997), op.cit., h. 7737.
5
Abd. Rashid Hj. Dail dan Hailani Muji Tahir (1988), “Sumber Kewangan dan Pengurusan
Baitulmal”, dalam Mohd. Riduan bin Awang (ed.), Undang-undang dan Pentadbiran
Harta Pusaka Orang-orang Islam di Malaysia. Selangor: al-Rahmaniah, h. 200, 210-
211
6
Wahbah al-Zuhayli, op.cit., j. 10, h. 7706; Syaykh Husayn Yusuf Ghazal (1996), al-
Mirath ‘ala al-Madhahib al-Arba’ah. Beirut: Dar al-Fikr, h. 14.
165

BAB 10.pmd 165 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

Sesiapa yang meninggalkan harta maka (harta itu menjadi

pusaka) warisnya, dan aku adalah waris baginya (jika tiada
waris-waris lain), waris yang paling layak.

Kedudukan baitulmal yang mewarisi di bawah konsep jihat al-Islam ini lebih
tinggi daripada konsep baitulmal sebagai pemegang harta semata-mata. Dalam
hal ini, Imam Syafi‘i menganggap baitulmal juga adalah merupakan badan yang
layak menerima harta pusaka bagi kepentingan umum umat Islam. Ia berlainan
dengan pandangan Mazhab Hanafi dan Hanbali yang menganggap baitulmal hanya
bertindak sebagai pemegang amanah ke atas harta yang tidak bertuan
.7 Bagaimanapun, pada akhir abad ke-4 Hijrah, Imam Syafi‘i telah
merujuk kembali pandangannya dalam pemberian pusaka kepada baitulmal apabila
baitulmal tidak ditadbirkan dengan baik sehingga menyebabkan harta umat Islam
menjadi tidak terurus. Dalam keadaan ini, Imam Syafi‘i berpandangan harta pusaka
hendaklah diwarisi oleh waris dhu arham.
Dalam lain-lain persoalan, Imam Syafi‘i juga mempunyai perbezaan pandangan
dengan mazhab lain seperti dalam kes pembunuh yang dihalang pusaka di mana
Imam Syafi‘i memakai kepada semua pembunuh secara mutlak.8 Sementara
dalam kes pusaka harta orang yang hilang (mafqud), Imam Syafi‘i telah memakai
doktrin istishab apabila menganggap orang yang hilang adalah masih hidup
sehingga ada bukti sebaliknya. Oleh itu, harta orang yang hilang tidak boleh
dibahagikan secara pusaka sehingga suatu tempoh masa tertentu yang diperakukan
oleh mahkamah tentang status sebenar orang hilang tersebut sebagai telah
meninggal dunia.9

Sejarah Penerimaan Mazhab Syafi‘i dalam Pentadbiran

Semasa era pra-kemerdekaan, persoalan Islam untuk hal ehwal diri orang-orang
Islam adalah diiktiraf khususnya di negeri-negeri Melayu. Sebagaimana keputusan
kes Ramah lawan Laton (1927)10 diperakui bahawa Islam is law of the land
di mana masyarakat berpegang dengan hukum Islam yang berteraskan ajaran
Mazhab Syafi‘i. Hakim Inggeris semasa memberikan pengiktirafan bahawa
undang-undang Islam sebagai undang-undang tempatan dan undang-undang negeri

7
Ibn ‘Abidin, Muhammad Amin (1966), Hasyiyah Radd al-Muhtar. Mesir: Matba‘at
Mustafa al-Babi al-Halabi wa Awladuhu, j. 6, h. 766
8
Wahbah al-Zuhayli (1997), op. cit., j. 10, h. 7717.
9
N. J. Coulson (1971), A History of Islamic Law. Edinburgh: University Press, h. 92.
10
6 FMSLR 128; Lihat juga Salleh Buang (1996), Sejarah Undang-undang Malaysia:
Kes dan Material. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, h. 63, 181.

166

BAB 10.pmd 166 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

kepada rakyat, telah memperakui bahawa amalan agama yang diamalkan adalah
selaras dengan Mazhab Syafi‘i. Walaupun persoalan kes ini lebih tertumpu kepada
tuntutan harta sepencarian, sandaran kepada Mazhab Syafi‘i berhubung
peruntukan harta sepencarian meletakkan kedudukan harta pusaka dalam kapasiti
rujukan yang sama sekiranya isu-isu pusaka menjadi persoalan undang-undang.
Keselarasan ini diterima dan dikaitkan berikutan Mazhab Syafi‘i adalah mazhab
rujukan utama dalam masyarakat dan ajarannya terpakai secara umum.
Penerimaan ajaran Mazhab Syafi‘i dalam konteks pentadbiran undang-undang
adalah berpunca daripada peranan para penjawat tertinggi agama di negeri-negeri
Melayu dan juga guru-guru agama. Misalnya, ajaran ini dihidup dan dikembangkan
melalui “Syaykh al-Islam” di Kedah, “Sayyid” di Perak, “Imam” di Terengganu
dan Kelantan, “Mufti” di Johor dan “Qadi” di Pahang dan Selangor. Begitu juga
dalam amalan guru agama masyarakat, mereka menjadikan ajaran dan penulisan
dalam Mazhab Syafi‘i sebagai panduan. Kenyataan ini berikutan banyak
manuskrip Melayu yang tersimpan di pelbagai pusat sumber di negara ini telah
menggunakan kitab-kitab bertulisan tangan yang cenderung kepada Mazhab
Syafi‘i.11 Keadaan ini menjadikan sebarang penyelesaian masalah pembahagian
pusaka termasuklah pembahagian harta pusaka tinggalan raja-raja Melayu ditangani
mengikut acuan hukum syarak yang berlandaskan Mazhab Syafi‘i.12 Sebagai
contoh dalam kes pembahagian pusaka Sultan Perak yang diwartakan dalam
Sultan Idris Estate Enactment 1935,13 Tuanku al-Sultan mengarahkan pusaka
dibahagi berdasarkan hukum faraid kepada dua orang isteri, enam orang anak
lelaki dan tujuh orang anak perempuan baginda.14
Pengaruh pemerintah sangat terserlah dalam memastikan dominasi Mazhab
Syafi‘i dalam hal perkara hukum syarak sehingga pegawai penjajah Inggeris ada
menyatakan bahawa sejak abad ke-14, tafsiran berdasarkan Mazhab Syafi‘i benar-
benar mendominasi Semenanjung Tanah Melayu.15 Sebagai contoh, dalam undang-

11
Lihat MS 325, MS 641, MS 1139, MS 1484 mengenai Faraid di Perpustakaan Negara
Malaysia, Kuala Lumpur; Lihat juga MSS 8 Kitab Pusaka di Perpustakaan Akademi
Pengajian Islam Universiti Malaya, Nilam Puri Kelantan, h. 15.
12
Fasal ke-18 Enakmen Kerajaan Negeri Trengganu 1911/1329H memperuntukkan
“Rumah atau kampung kediaman yang diberikan kepada bekas Raja akan menjadi
harta pusakanya dan diwarisi berdasarkan hukum syarak”.
13
Seksyen 12 (i), Chapter 208, the Laws of the Federated Malay States 1935. J. M.
Gullick (1992), Rulers and Residents Influence and Power in the Malay States 1870-
1920. Singapore: Oxford University Press, h. 202, 225.
14
Jadual Kedua, Chapter 208, the Laws of the Federated Malay States 1935.
15
B. J. Brown (1962), “Justice and the Adat Perpateh: Law or Lore?”, dalam K. G.
Tregonning (ed.), Papers on Malayan History. Singapore: Journal South-East asian
History, h. 137.

167

BAB 10.pmd 167 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

undang yang dilaksanakan di Pahang semasa zaman pemerintahan Sultan ‘Abd

al-ghafarMuhaiyud-din Shah dilaporkan hampir keseluruhannya berasal daripada
tafsiran Mazhab Syafi‘i.16 Malah, Pegawai agama tidak boleh memberi keputusan
yang berlainan dengan ideologi mazhab pemerintah. Suatu tindakan tatatertib
boleh dikenakan oleh pemerintah sekiranya seorang penjawat awam memutuskan
pandangan yang berlawanan. Sebagai contoh, Haji Wan Musa bin Haji Abd al-
Samad (b. 1874) daripada Kelantan diarah meletak jawatan apabila memberikan
keputusan yang berlawanan dengan Sultan dalam kes pusaka pada tahun 1916.17
Tidak ketinggalan melaksanakan hukum syarak berteraskan Mazhab Syafi‘i
ini ialah dalam kalangan para pentadbir dan hakim-hakim Inggeris. Mereka
memutuskan kedudukan hukum berdasarkan rujukan kepada para kadi dan juga
buku-buku Mazhab Syafi‘i yang telah diperuntukkan oleh undang-undang. Para
Pegawai Daerah dan hakim Inggeris di Perak sentiasa merujuk kepada kadi
dalam pembahagian pusaka. Dalam kes Teh Rasim lawan Neman (1919)
mahkamah menyatakan:18

... the courts when deciding claims to property in cases of intestacy

and divorce must depend on the kathis for expert opinion on points
of Muhammadan law.

(Mahkamah-mahkamah apabila memutuskan tuntutan ke atas harta dalam

kes berkaitan dengan pusaka dan perceraian hendaklah merujuk pada
Kadi untuk mendapatkan pandangan berhubung hukum syarak)

Tugasan kadi ini telah diterangkan dalam kes Re Haji Pais, decd. (1928) iaitu:19

Kathi to say whether brother (not served) is entitled to a share and

to say what share each of the three (or possibly four) beneficiaries
should have.

16
John E. Kempe dan R. O. Winstedt (1947), A Malay Legal Digest Compiled for ‘Abd
al-Ghafur Muhaiyu’d-din Shah Sultan of Pahang 1592-1614 A.D. with Undated
Additions. Kuala Lumpur: Arkib Negara Malaysia., h. 2.
17
A. H. Johns, “From Coastal Settlement to Islamic School and City: Islamization in
Sumatras, The Malay Peninsula and Java”, Hamdard Islamicus, v. IV no. 4, winter
1981. Pakistan: The Hamdard Faoundation, h. 24.
18
Perak Supreme Court No. 232/1919.
19
Kuala Pilah Distribution Suit No. 32/1928; E. N. Taylor (1970), “The Customary Law
of Rembau”, dalam M.B. Hooker (ed.), Readings in Malay Adat Laws. Singapore:
Singapore University Press, h. 174

168

BAB 10.pmd 168 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

(Kadi berbidangkuasa untuk memutuskan sama ada saudara lelaki berhak

untuk mendapat pusaka dan untuk memutuskan kadar bahagian pusaka
tiga atau empat waris berikut yang sepatutnya dapat)

Gullick menceritakan bahawa William Maxwell pernah menyatakan bahawa

kadi berperanan sebagai pakar rujuk undang-undang Islam di dalam tiga bidang
iaitu pembahagian pusaka, kehartaan dan matrimoni (kekeluargaan).20 Sementara
dari segi pelantikan pula, kesemua kadi yang dilantik oleh pihak Inggeris adalah
dilaporkan bermazhab Syafi‘i dan ini menepati kehendak peruntukan Seksyen 4
Ordinan No. 26.21 Maka, tidak hairanlah aliran Mazhab Syafi‘i berkembang
dengan meluas dalam amalan pentadbiran agama Islam dalam kalangan orang
Melayu.
Dalam bentuk rujukan buku pula, Majlis Perundangan Negeri-negeri Selat
sebagai contoh telah memperuntukkan melalui seksyen 29 (1) Ordinan Pindaan
No. 26 (Mahomedans) 1926 beberapa rujukan kehakiman berhubung undang-
undang Islam antaranya ialah Kitab Minhaj al-Talibin karangan Imam al-Nawawi
daripada Mazhab Syafi‘i di samping rujukan lain seperti terjemahan al-Qur’an
dalam bahasa Inggeris, Mahomedan Law karangan Syed Ameer Ali dan A Digest
of Mahomedan Law karangan Neil B. E. Baillie.22 Pada tahun 1934, Ordinan
Pindaan (No. 35) telah menambah satu lagi rujukan iaitu Anglo-Muhammadan
Law karangan Sir Roland Knyvet Wilson.23 Rujukan kepada maklumat kadi dan
penulisan buku-buku ini adalah bergantung kepada mazhab si mati khususnya
dalam perkara pusaka dan wasiat. Dalam kes Syed Ibrahim bin Omar al-Sagoff
lawan Attorney General (1948),24 mahkamah menyatakan bahawa mahkamah
perlu menggunakan rujukan tertentu sebagaimana peruntukan Ordinan tahun 1880
(Pindaan 1926 dan 1934 ini) ketika ingin mengadili sebarang tuntutan pusaka. Di
negeri-negeri Melayu, beberapa kitab fekah Mazhab Syafi‘i digunakan dengan

20
J. M. Gullick (1991), “William Maxwell and the Study of Malay Society”, JMBRAS, v.
64 Part 2, No. 261, Dec. 1991, h. 8.
21
C. H. Withers Payne (1932), The Laws of Administration of and Succession to Estates
in the Straits Settlements. Singapore: Printers Limited, h. 188; Ahmad Ibrahim (1971),
“The Administration of Muslim Law in South-East Asia”, Malaya Law Review, v. 13
No. 1. Singapore: Faculty of Law, University Of Singapore, h. 128.
22
Seksyen 2, Ordinance No. 26 (Mahomedans) Amendment Ordinance, 1923. CO 274/
17 - Straits Settlements, Act 1923; C. H. Withers Payne (1932), op. cit.., h. 187-188;
Ahmad Ibrahim (1971), op.cit., h. 163; Moshe Yegar (1979), Islam and Islamic
Institutions in British Malaya Policies and Implementation. Jerusalem: The Magnes
Press, The Hebrew University, Jerusalem, h. 138.
23
Seksyen 5. Roland Knyvet Wilson (1912), Anglo-Muhammadan Law: A Digest,
preceded by aHistorical and Descriptif-Introduction of the Special Rules, 4th edition.
London: W. Thacker.
24
[1948] MLJ 155.

169

BAB 10.pmd 169 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

meluas dalam kalangan masyarakat dan ini sangat memperlihatkan penguasaan

Mazhab Syafi‘i dalam amalan masyarakat khususnya pusaka seperti Kitab Fath
al-Wahhab oleh Syaykh Zakariya al-Ansari, Fath al-Qarib oleh Ibn al-Qasim
al-Ghazzi, al-Taqrib dan Minhaj al-‘Abidin oleh Abu Suja’ dan Tuhfah oleh Ibn
Hajar.25

Kes dan Material berhubung Pusaka Mazhab Syafi‘i

Sebagaimana dibincangkan sebelum ini, Imam Syafi‘i berpandangan baitulmal

adalah berhak untuk mewarisi harta pusaka tanpa waris dan pandangan ini telah
diperuntukkan di dalam enakmen pentadbiran setiap negeri di Malaysia.26 Melalui
Chapter 92, Enakmen Bait-ul-mal (Undang-undang No. 37/1356) Terengganu
ada memperuntukkan bahawa harta pusaka yang tidak bertuan atau mempunyai
waris diserahkan kepada baitulmal. Seksyen 2 memperuntukkan enakmen ini
terpakai kepada harta-harta orang Islam yang mati ketika domisil dalam negeri
ini atau selepas berkuatkuasanya enakmen ini dan juga terhadap sebarang harta
tak alih di dalam negeri yang menjadi sebahagian daripada harta pusaka orang-
orang Islam atau setelah berkuatkuasa enakmen ini atau tidak dan sama ada
berdomisil di negeri ini atau tidak. Seksyen 4 pula memperuntukkan bahawa
sebarang saham yang menjadi milik baitulmal daripada harta pusaka si mati
hendaklah dibayar kepada nazir untuk mentadbirkannya.
Manakala dalam Peraturan Baitulmal Kedah 1970 ada menyebut bahawa
baitulmal diberi tanggungjawab untuk menerima harta-harta pusaka orang-orang
Islam Negeri Kedah Darul Aman sama ada harta yang boleh berpindah atau
tidak boleh berpindah. Baitulmal juga bertanggungjawab untuk menerima baki
harta orang-orang Islam yang bermastautin dalam Negeri Kedah. Begitu juga
peruntukan Seksyen 27, Enakmen Pentadbiran Agama Islam Johor 14/1978
memperuntukkan bahawa baitulmal bertanggungjawab kepada harta pusaka orang-
orang Islam yang tinggal atau bermastautin di situ sama ada sebelum atau selepas
berkuatkuasanya enakmen. Berdasarkan peruntukan ini, baitulmal atau Majlis
Agama Islam (yang menguruskan baitulmal) berhak mendapat sebahagian
daripada harta pusaka si mati apabila memenuhi syarat-syarat yang dikehendaki
dan ini telah diputuskan dalam kes Ahmad Rozaidi Hj. Saad lawan Haji Saad
bin Malik dan Majlis Agama Islam Kelantan (1993).27

25
Ismail bin Mat (1985), “Adat and Islam in Malaysia: A Study in Legal Conflict and
Resolution” (Ph.D Dissertation of Temple University), h. 6.
26
Contoh, Seksyen 3 Peraturan Baitulmal Johor; lihat juga Peraturan Baitulmal Negeri
Kedah 1970.
27
Mahkamah Tinggi Syariah Kelantan No. Fail 4/93.

170

BAB 10.pmd 170 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

Sementara dalam kes In Re Timah binti Abdullah, decd. (1941),28 pusaka

seorang wanita Jepun yang telah menganut Islam juga diserahkan kepada baitulmal
dan mahkamah memutuskan bahawa warisnya yang bukan beragama Islam tidak
berhak untuk mewarisi. Pandangan ini disepakati oleh kesemua mazhab fekah
termasuklah Mazhab Syafi‘i yang mendominasi masyarakat negara ini. Dalam
kes ini, mahkamah antara lain telah merujuk kepada buku terjemahan Minhaj
al-Talibin daripada Mazhab Syafi‘i bahawa seorang kafir tidak akan mewarisi
harta pusaka seorang yang beragama Islam.
Dalam kes di Singapura yang ketika itu masih berada dalam Persekutuan
Tanah Melayu iaitu Re Mutchilim @ Ashrhin, deed (1960),29 mahkamah telah
memutuskan berdasarkan ajaran Mazhab Syafi‘i di mana baki harta pusaka akan
diserahkan kepada baitulmal dan tidak boleh dibahagikan semula pusaka (radd)
kepada isteri yang telah menerima bahagian fardu. Mahkamah memutuskan isteri
tidak berhak mendapat radd sebagaimana ajaran Mazhab Hanafi kerana
dibuktikan bahawa si mati adalah seorang Islam yang bermazhab Syafi‘i.
Dalam satu kes yang tidak dilaporkan di Kuala Terengganu iaitu kes Kalthum
binti Muda lawan Nazir Baitulmal Kuala Terengganu (1362), 30 baitulmal
tetap mewarisi walaupun dalam keadaan waris adalah miskin dan boleh
menyebabkan harta keluarga menjadi berkurangan. Dalam kes ini, pemohon
adalah isteri si mati dan merupakan waris tunggal yang hanya mewarisi sebanyak
satu perempat daripada bahagian pusaka dan tiga perempat baki diserahkan
kepada baitulmal. Oleh kerana kesusahan hidup, waris telah menuntut supaya
baitulmal menghalalkan bahagian tiga perempat tersebut dan diserahkan kepada
beliau sebagai waris yang berhak untuk mewarisi keseluruhan pusaka suaminya.
Pewarisan oleh baitulmal boleh menyebabkan pemohon tidak boleh meneruskan
perniagaan yang diusahakan sebelum ini akibat kehilangan sebahagian besar modal
perniagaan.
Bagaimanapun, seseorang waris tunggal yang tidak menghabisi pusaka, atau
waris tunggal yang berstatus dhu arham boleh mendapatkan hak pusaka baitulmal
ini dengan membeli bahagian tersebut. Di bawah konsep ini, seseorang waris
dhu arham boleh menebus untuk mendapatkan bahagian baitulmal tersebut
dengan membayar nilaian tertentu. Sebagai contoh di Sabah, undang-undang
memperuntukkan bahawa Perbadanan Baitulmal bertanggungjawab
mengendalikan penebusan harta oleh waris pusaka atau dhu arham.31 Kaedah

28
10 MLJ 51.
29
26 MLJ 2.
30
P. U. 109/62 A – “Harta Tarikah Maidin Malbari yang ada Pembahagian Baitulmal”
dalam Arkib Negara Malaysia
31
Seksyen 10 (3)(b)(i)(ii)(iii)(iv), Enakmen Perbadanan Baitulmal Sabah No. 11 tahun
1998; Abd. Rashid Hj. Dail dan Hailani Muji Tahir, “Sumber Kewangan dan Pengurusan
Baitulmal”, h. 198.

171

BAB 10.pmd 171 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

ini merupakan alternatif bagi waris dhu arham untuk mendapatkan hakmilik harta
pusaka si mati atau sekiranya harta pusaka masih berbaki selepas pembahagian.
Pada masa kini, prosedur tuntutan penebusan baitulmal boleh dibuat melalui
permohonan bertulis kepada Majlis Agama Islam. Namun sehingga kini, masih
belum ada peruntukan undang-undang atau pekeliling khusus yang memperuntukan
dengan terperinci prosedur tuntutan ini dan pertimbangan-pertimbangan yang akan
diambilkira dalam meluluskannya.32
Di samping hak mewarisi harta pusaka, baitulmal juga mempunyai
bidangkuasa pengurusan ke atas harta pusaka orang Islam di mana baitulmal
mendapat keutamaan (syuf‘ah) untuk membeli harta pusaka yang sedikit atau
sukar diselesaikan. Dalam satu fatwa di Pulau Pinang, baitulmal boleh membeli
tanah-tanah pusaka yang tidak ekonomi untuk pembahagian pusaka atau
bermasalah untuk membayar cukai.33 Kaedah ini merupakan sesuatu yang baik
agar harta pusaka orang Islam tidak berpindah ke tangan orang asing. Di Kedah,
Warta Kerajaan pada 12 Mac 1970 telah memperuntukkan mengenai peraturan-
peraturan bagi pentadbiran baitulmal apabila menubuhkan sebuah jawatankuasa
yang dinamakan Jawatankuasa Baitulmal bagi membuat perjanjian, pembelian
atau pemilikan ke atas mana-mana harta yang menjadi milik Majlis Agama Islam
Kedah.
Manakala di Sabah, Enakmen Perbadanan Baitulmal Sabah 1998 34
memperuntukkan bahawa Perbadanan mempunyai fungsi yang lebih besar untuk
mengendalikan harta pusaka orang-orang Islam yang meninggal dunia serta
menguruskan wakaf dan wasiat. Perbadanan berkuasa untuk menyiasat waris-
waris si mati, membuat pembahagian secara faraid kepada waris-waris si mati
dan menyiasat harta yang dirizabkan kepada baitulmal hasil daripada lebihan
pusaka.35 Di Selangor, terdapat Unit faraid yang bertugas di Baitulmal Negeri
bagi mengurus dan memproses penerimaan harta lebihan faraid milik kepada
baitulmal yang diterima dari pejabat Pusaka Daerah. Unit ini juga
bertanggungjawab untuk memproses pindah milik pembayaran tebusan
penyelenggaraan rekod-rekod dan penilaian hartanah lebihan pusaka. Unit ini
juga terdapat di Kelantan yang bertanggungjawab untuk mendapatkan harta

32
Temubual dengan Ustaz Nasri bin Buchik, Ketua Unit Sumber Am Majlis Agama
Islam Melaka pada 19.05.2004 dan Ustaz Md Yusuf, Pembantu Hal Ehwal Islam
Majlis Agama Islam Johor Bahru pada 18.05.2004.
33
Fatwa pada 20.9.1981. Lihat Ahmad Hidayat Buang (2004), “Analisis Fatwa-Fatwa
Syariah di Malaysia”, dalam Ahmad Hidayat Buang (ed.), Fatwa di Malaysia. Kuala
Lumpur: Jabatan Syariah dan Undang-undang Universiti Malaya, h. 178.
34
No. 11 tahun 1998.
35
Seksyen 10 (3)(b)(i)(ii)(iii)(iv), Enakmen Perbadanan Baitulmal Sabah No. 11 tahun
1998; Abd. Rashid Hj. Dail dan Hailani Muji Tahir, “Sumber Kewangan dan
Pengurusan Baitulmal”, h. 198.

172

BAB 10.pmd 172 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

pusaka orang-orang Islam mengikut lunas-lunas yang ditentukan oleh syarak.

Jelasnya, fungsi baitulmal mengikut tafsiran Mazhab Syafi‘i mendapat perhatian
yang kukuh dalam pentadbiran undang-undang pusaka di Malaysia.
Di samping ajaran Mazhab Syafi‘i, masyarakat juga menerima pakai amalan
adat yang diterima syarak (al-‘adat al-muhakkamah) seperti dalam pembahagian
pusaka secara persepakatan atau muafakat. Amalan ini diterima syarak selagi
unsur keredaan dan sikap tolak ansur dalam kalangan waris dicapai dengan
saksama dan terbuka. Berdasarkan kajian yang pernah dilakukan, 36
kecenderungan untuk melakukan pembahagian secara faraid berlaku apabila
melibatkan masyarakat bandar dan keadaan waris wanita lebih ramai daripada
lelaki. Manakala kecenderungan untuk melakukan pembahagian secara muafakat
pula apabila melibatkan masyarakat kampung dan keadaan waris lelaki lebih ramai
daripada wanita. Kaedah muafakat bukan sahaja melibatkan pembahagian pusaka
secara sama rata malah kadangkala dilakukan secara penolakan dengan memberi
keseluruhan pusaka kepada waris tertentu seperti ibu,37 isteri38 atau waris yang
paling banyak menjaga keluarga.39

Kecenderungan Mazhab Syafi‘i dalam Pentadbiran Semasa

Peruntukan undang-undang Islam di Malaysia menggariskan bahawa pemakaian

pandangan Mazhab Sya fi‘i dalam pentadbiran undang-undang adalah
mengutamakan Mazhab Syafi‘i. Dalam erti kata, rujukan kepada sebarang
keputusan, hukum dan pendirian agama adalah dengan memberi fokus terlebih
dahulu kepada pandangan Mazhab Syafi‘i. Sekiranya tiada pandangan dalam
persoalan yang dirujuk itu atau tidak sesuai dengan keadaan semasa dan
kepentingan umum, maka barulah pandangan daripada mazhab yang lain diambil
pertimbangan. Laporan kajian ke atas rujukan fatwa di Malaysia mendapati 13
daripada 14 buah kitab fekah yang dirujuk adalah merupakan kitab fekah Mazhab
Syafi‘i.40 Keadaan ini secara langsung menunjukkan bagaimana pandangan-
pandangan Mazhab Syafi‘i menguasai keputusan sesuatu fatwa atau keputusan
kehakiman yang dibuat. Paling tidak, para cendekiawan Islam semasa akan

36
Jasni bin Sulong (2005), “Undang-undang Pusaka Islam: Kajian Terhadap
Pembaharuan Undang-undang dan Aplikasinya di Malaysia” (Tesis Ph.D, Universiti
Malaya: Akademi Pengajian Islam), h. 273.
37
Kes Abdul Razak bin Hamid (PTG/WP 15/148/2003); Khalid bin Salleh (PTG/WP
15/064/2003).
38
Kes Abdul Malek bin Hj. Md. Yatim (PTG/WP 15/312/1993).
39
Kes Samirin bin Karijasentana (PTG/WP 15/055/2003).
40
Ahmad Hidayat Buang (2004)(Penyunting), op.cit., h.106-107.

173

BAB 10.pmd 173 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

cenderung untuk memutuskan hukum berdasarkan sumber-sumber terbanyak

yang telah dirujuk.
Kebebasan melakukan rujukan kepada Mazhab Syafi‘i secara terbuka dan
meluas ini adalah ekoran tiada undang-undang substantif khusus terutamanya
berhubung pentadbiran undang-undang pusaka dan wasiat. Hasilnya menyebabkan
idea dan pandangan Mazhab Syafi‘i seringkali menjadi keutamaan walaupun dalam
sesetengah keadaan boleh menimbulkan konflik dalam memastikan kebajikan
waris tertentu. Seorang tokoh perundangan Islam di negara ini pernah mengulas
bahawa:41

The qadi is given full freedom to refer to any doctrine of Syafi‘i

from sources of his choice. This of course has created some problems
for lawyers and legal researchers in finding accurate provisions
for a certain case.

(Kadi diberikan kuasa sepenuhnya untuk melakukan rujukan pada mana-

mana ajaran Mazhab Syafi‘i daripada mana-mana sumber yang dipilihnya.
Keadaan ini tentu sekali akan menimbulkan sedikit masalah kepada
peguam-peguam dan penyelidik undang-undang dalam mendapatkan
peruntukan yang tepat dalam kes-kes tertentu.)

Ketepatan peruntukan sangat penting dalam pentadbiran undang-undang bagi

memastikan keseragaman hukuman dapat diputuskan dengan adil dan saksama.
Justeru, ketiadaan undang-undang substantif mengenai pusaka dapat menyebabkan
cendekiawan Islam tiada persepakatan dalam menentukan keutamaan bagi
memastikan kebajikan waris terdekat khususnya dalam perkara khilafiyyah.
Keutamaan merujuk kepada Mazhab Syafi‘i ini adalah berdasarkan peruntukan
qawl mu‘tamad menerusi Enakmen Pentadbiran Agama setiap negeri42 dan juga
berdasarkan Arahan Amalan Jabatan Kehakiman Syariah Malaysia (JKSM) Bil.
9/2001. Ikutan ke atas dua peruntukan ini dapat dilihat dalam kes Permohonan
faraid Encik Alias bin Embong (2004)43 apabila Mahkamah Rendah Syariah
Kuala Terengganu telah menolak pemberian pusaka kepada dhu arham walaupun
dalam kes ini dhu arham adalah waris tunggal si mati. Justeru, mahkamah

41
Azizan Abdul Razak (1983), “Conflict Resolution: Reasonal Laws System, Civil Law
System and Muslim School of Law (Madhahib)” (Kertas Kerja Shariah Administrators’
Conference Workshop, Manila, Philippines, 7-11 Ogos 1983,), h. 80.
42
Sebagai contoh, seksyen 42, Enakmen Pentadbiran Agama Islam Melaka Bil. 7 Tahun
2002.
43
Mahkamah Rendah Syariah Daerah Kuala Terengganu. Surat Jabatan Mufti Negeri
Terengganu: JMN.TR.:1/4 BHG. 6 – (117).

174

BAB 10.pmd 174 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

memutuskan dengan mengambil pandangan Mazhab Syafi‘i di mana baitulmal

akan mewarisi kesemua harta pusaka tanpa waris atas alasan baitulmal di Malaysia
adalah berfungsi dengan baik di bawah pengurusan yang teratur. Di samping
tiada peruntukan dalam undang-undang negeri yang memberikan pusaka kepada
dhu arham yang merupakan sandaran kepada pandangan Mazhab Hanafi. Secara
tersirat, keputusan ini menunjukkan pemberian pusaka kepada dhu arham bukan
amalan di Malaysia yang mengutamakan pandangan Mazhab Syafi‘i.
Bagaimanapun dhu arham mendapat kedudukan yang berlainan di Negeri
Perlis. Berbanding peruntukan di negeri-negeri yang lain, undang-undang
berhubung pentadbiran agama Islam di Perlis tidak memperuntukkan berkenaan
keutamaan rujukan kepada Mazhab Syafi‘i. Seksyen 7 Enakmen Pentadbiran
Agama Islam Perlis 1964 memperuntukkan bahawa Majlis atau Jawatankuasa
Syariah ketika mengeluarkan fatwa hendaklah mengikut al-Qur’an dan Sunnah
Rasululullah SAW.44 Dalam menentukan sesuatu keputusan, rujukan adalah
secara langsung kepada nas syarak dalam mencapai maqasid al-syar‘iyyah.
Peruntukan yang umum ini menyebabkan berlakunya perbezaan keputusan fatwa
di antara Negeri Perlis dengan negeri-negeri lain berhubung dhu arham. Fatwa
pada tahun 1999 telah memutuskan bahawa waris dhu arham akan mewarisi
sekiranya tiada ahli waris lain yang berhak terhadap pusaka tersebut, atau harta
pusaka yang dibahagikan masih berbaki. Cara pewarisan ialah waris dhu arham
akan mewarisi harta pusaka tersebut secara sama rata sekiranya mereka dalam
kedudukan yang sama dan sekiranya dalam kedudukan yang berlainan mereka
akan mewarisi mengikut kadar pembahagian ashab al-furud. Sekiranya selepas
pembahagian tersebut harta pusaka masih berbaki, maka barulah lebihan harta
pusaka tersebut diserahkan kepada baitulmal.45 Jelas bahawa fatwa ini telah
memberi kedudukan yang lebih baik kepada waris dhu arham.
Namun, sehingga kini fatwa Negeri Perlis 1999 ini masih belum diwartakan.46
Oleh itu, pandangan Mazhab Syafi‘i yang diterima secara umum di negara ini
masih diamalkan iaitu baitulmal akan mewarisi apabila waris tidak menghabiskan
pusaka atau si mati tidak mempunyai waris langsung. Kenyataan ini dapat dilihat
dalam kes Che Som bt. Ismail (1999)47 apabila diputuskan semua harta si mati
diwarisi oleh baitulmal sebagaimana pandangan Mazhab Syafi‘i dan waris dhu
arham tidak menerima pusaka. Dalam kes ini, bapa saudara si mati yang masih
hidup tidak diberikan pusaka kerana diselangi oleh ibu si mati yang telah meninggal
dunia lebih dahulu (dhu arham). Pandangan bahawa waris dhu arham tidak
44
Enakmen Pentadbiran Agama Islam Perlis No. 3 Tahun 1964.
45
Himpunan Fatwa 1999, Jawatankuasa Syariah Negeri Perlis. Sumber: Jabatan Mufti
Negeri Perlis.
46
Temubual dengan Ustaz Roslan, Timb. Mufti (Pegawai Istinbat) Kerajaan Negeri
Perlis pada 12.2.2007 di Jabatan Mufti Perlis, Balai Islam.
47
1999/128 dalam Fail Pusaka Jabatan Mufti Perlis.

175

BAB 10.pmd 175 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

mewarisi dalam pentadbiran undang-undang Islam di Perlis ini berkekalan akibat

fatwa 1999 di atas tidak diwartakan. Justeru dalam kes Munah Hj. Mat (2002),48
telah diputuskan bahawa harta pusaka diwarisi separuh oleh suami dan separuh
lagi diserahkan kepada baitulmal. Dalam kes ini, terdapat waris dhu arham iaitu
dua orang cucu lelaki daripada anak perempuan si mati (yang meninggal dunia
terlebih dahulu). Bagaimanapun, dua orang cucu tersebut tidak mendapat apa-
apa bahagian kerana diselangi oleh waris perempuan.
Kaedah radd juga tidak diamalkan dalam pembahagian pusaka di Perlis kerana
berpegang dengan pandangan Mazhab Syafi‘i. Dalam kes Ah Bt. Hj. Mohamed
(2002),49 telah diputuskan bahawa seorang anak perempuan si mati mendapat
separuh pusaka dan separuh lagi diberikan kepada baitulmal. Dalam kes Habsah
bt. Haji Talib (1999) pula,50 dua orang anak perempuan si mati mendapat dua
pertiga pusaka dan bakinya diserahkan kepada baitulmal. Keadaan lebih ketara
apabila si mati meninggal dunia tanpa waris seperti dapat dilihat dalam kes Chik
bt. Jusoh (2002)51 apabila semua hartanya diserahkan kepada baitulmal. Akibat
tiada wasiat dilakukan maka anak angkat si mati tidak mendapat apa-apa
bahagian.

Kedudukan Mazhab Syafi‘i dalam Pentadbiran Wasiat

Sejarah amalan wasiat di Malaysia pada umumnya juga adalah melaksanakan

prinsip-prinsip Mazhab Syafi‘i mengikut justifikasi umum pentadbiran Islam di
negara ini. Bagaimanapun, bagi mereka yang berada dalam aliran mazhab yang
lain, amalan pentadbiran undang-undang di Tanah Melayu adalah mengiktiraf
mazhab yang dianuti. Sebagai contoh dalam kes In Re Will of M. Mohamed
Hanifa dec. (1940), 52 pewasiat yang bermazhab Hanafi telah mewasiatkan
kepada penerima yang ketika itu sedang bertindak sebagai pemegang amanah
hartanya untuk mengambil alih harta perniagaannya dengan syarat dia berkahwin
dengan anak perempuannya yang kedua. Mahkamah memutuskan syarat tersebut
batal kerana menyalahi hukum syarak tetapi wasiat tersebut tetap terlaksana
mengikut pandangan Mazhab Hanafi.

48
Jun 2002/244 dalam Fail Pusaka Jabatan Mufti Perlis.
49
April 2002/190 dalam Fail Pusaka Jabatan Mufti Perlis.
50
1999/68 dalam Fail Pusaka Jabatan Mufti Perlis.
51
Mac 2002/116 dalam Fail Pusaka Jabatan Mufti Perlis.
52
MLJ 229: Lihat Abdul Rashid Haji Abdul Latif (1986), Wasiat dalam Islam Bangi:
Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia, h. 47.

176

BAB 10.pmd 176 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

Sementara dalam kes Shaik Abdul Latif lawan Shaik Elias Bux (1915).53
mahkamah memperakui bahawa the only law at that time applicable to Malays
was Mohammedan modified by local custom (undang-undang yang hanya
terpakai ke atas orang Melayu pada masa itu ialah undang-undang Islam yang
disesuaikan dengan adat). Berdasarkan kes-kes yang telah diputuskan, umumnya
undang-undang Islam yang dimaksudkan di sini ialah berdasarkan pandangan
Mazhab Imam Syafi‘i. Dalam kes ini, wasiat diputuskan tidak sah kerana telah
diwasiatkan kepada anak angkat dengan melebihi daripada satu pertiga harta
yang bertentangan dengan ajaran Mazhab Syafi‘i. Namun, sekiranya kurang
daripada kadar ini, wasiat kepada anak angkat adalah diharuskan seperti pernah
diputuskan dalam kes Nik Salma Zaidah binti Haji Wan Zaid lawan Nik
Hasnah binti Nik Din & Nik Ruhiya Zaidah binti Wan Zaid. 54 Mengambil
pandangan dalam Mazhab Syafi‘i juga, hukum melakukan wasiat kepada waris
diputuskan sebagai tidak sah secara per se sebagaimana keputusan kes Mohamad
Hadi bin Yaso‘a dll. Lawan Siti Hawa Deraman (2001).55 Mengulas persoalan
wasiat kepada waris ini, tidak timbul pertikaian di antara ayat al-Qur’an mengenai
wasiat dan larangan al-Hadith daripada berwasiat kepada waris kerana Imam
Syafi‘i telah mentakwil bahawa ayat al-Qur’an mengenai wasiat itu ditujukan
kepada bukan waris, sementara ayat pusaka ditujukan khusus untuk waris sahaja.56
Justeru, tidak boleh lagi melakukan wasiat kepada waris melainkan dengan
kebenaran waris-waris yang lain. Manakala wasiat kepada selain daripada waris
diharuskan dengan syarat tidak melebihi kadar satu pertiga harta. Di Sabah,
peruntukan mengenai wasiat kepada anak angkat telah dimasukkan dalam Enakmen
Undang-undang Keluarga Islam 1992.57 Enakmen memperuntukkan bahawa anak
angkat boleh menerima wasiat yang tidak melebihi daripada satu pertiga harta
dan sekiranya anak angkat tersebut adalah waris yang layak untuk mendapat
pusaka maka peruntukan ini tidak terpakai.58 Di Sarawak pula, peruntukan wasiat
kepada anak angkat adalah sebagaimana di Sabah dan telah diperuntukkan dalam
Ordinan Undang-undang Keluarga Islam 2001.59 Kodifikasi mengenai wasiat ini

53
1 FMSLR 204.
54
Kes Mahkamah Rayuan Syariah Kelantan. Sila lihat Kertas Kerja Daud bin
Muhammad (2002), “Pelaksanaan Harta Wasiat” (Kertas Kerja Diskusi Wakaf,
Wasiat,Hibah dan Harta Pusaka di Hotel Grand Blue Wave, Shah Alam, Selangor,
15-17 Disember 2002), h. 9.
55
Mahkamah Rayuan Syariah Kelantan, No. Fail 348/01; Lihat juga kes lama iaitu Siti
binti Yatim lawan Mohamed Nor bin Bujai (1928) 6 FMSLR 135.
56
Wahbah al-Zuhayli (1997), op. cit., j. 2, h. 971.
57
Seksyen 126, Enakmen No. 15 tahun 1992.
58
Seksyen 126 (2), (3) dan (4) Enakmen No. 15 tahun 1992.
59
Seksyen 125, Ordinan Bab 43 tahun 2001.

177

BAB 10.pmd 177 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

penting bagi menunjuk bahawa kedudukan anak angkat di bawah hukum Islam
adalah sebagai penerima wasiat dan bukannya penerima pusaka, kecuali anak
angkat yang diambil tersebut adalah merupakan ahli waris yang berhak menerima
pusaka.60 Hukum wasiat juga diaplikasikan ke atas penamaan yang dilakukan ke
atas bukan waris. Berdasarkan kes Wan Puziah binti Wan Awang lawan Wan
Abdullah bin Muda dan Seorang lagi (2001),61 mahkamah memutuskan
bahawa penamaan yang dilakukan kepada bukan waris seperti anak angkat
diputuskan sebagai wasiat kerana mereka tidak berhak mendapat pusaka.62
Dalam penerimaan wasiat (qabul), Imam Syafi‘i menekankan bahawa
penerimaan adalah syarat untuk berlakunya perpindahan hakmilik atas harta wasiat
dan bukannya syarat sah wasiat seperti yang dikemukakan oleh Imam Malik.63
Penerimaan mesti menyebabkan pindahmilik harta berlaku serta merta selepas
kematian pewasiat. Oleh itu, perbuatan menangguh pembahagian harta wasiat
adalah tidak sah mengikut Mazhab Syafi‘i sebagaimana diputuskan dalam kes
Saeda lawan Haji Abdul Rahman (1918)64 dan Abdul Rahim lawan Abdul
Hameed (1983).65 Seterusnya penerimaan ke atas wasiat adalah penting kerana
sebarang penolakan daripada orang yang diwasiat boleh menyebabkan wasiat
tersebut batal. Dalam penggubalan Enakmen Wasiat Orang Islam (Selangor)
1999,66 peruntukan seksyen 17 dan 18 ada menyatakan berhubung penerimaan
dan penolakan wasiat serta memperuntukkan tempoh masa selama 30 hari untuk
menerima atau menolak. Merujuk pula kepada kes Re Alsagoff Trusts (1956),
keperluan mandatori kepada penerimaan ini tidaklah sedemikian. Dalam kes ini,
Mahkamah Tinggi memutuskan bahawa penerimaan wasiat dianggap telah berlaku
apabila wasiat itu sah menurut hukum syarak. Bagaimanapun dalam kes
terkemudian iaitu Amanullah bin Haji Hasan lawan Hajah Jamilah binti Sheikh
Madar (1975), sikap mendiamkan diri seseorang waris selepas suatu wasiat
dibacakan di hadapan mereka telah diputuskan sebagai bukan petunjuk bahawa
waris tersebut bersetuju dengan wasiat itu. Justeru, perkembangan kes dan
peruntukan undang-undang terkini menunjukkan bahawa penerimaan dalam wasiat
adalah sesuatu yang penting. Bagaimanapun dalam kes-kes tertentu, tidak
disyaratkan berlakunya qabul seperti wasiat kepada janin atau bayi yang berada

60
Lihat Jasni bin Sulong (2005), op. cit., h. 291.
61
Kes Mal No: 41-003-1-99, Jurnal Hukum (2001), Jilid XIV Bahagian II. Putrajaya:
Jakim, h. 273.
62
Ibid., h. 276.
63
Ibn Rusyd (1935), Bidayah al-Mujtahid wa Nihayah al-Muqtasid. Kaherah:
Matba‘at al-Ma‘hud, 2, h. 252.
64
1 FMSLR 352.
65
2 MLJ 78.
66
Enakmen Selangor No. 4 Tahun 1999.

178

BAB 10.pmd 178 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

dalam kandungan. Seksyen 24, Enakmen Wasiat Orang Islam (Selangor) 199967
menyatakan bahawa wasiat kepada anak dalam kandungan adalah sah dengan
syarat dilahirkan dalam tempoh yang sah menurut hukum syarak.
Kebaikan mempunyai undang-undang substantif khusus seperti Enakmen
Wasiat Orang Islam (Selangor) 199968 ini menunjukkan bahawa keterikatan pada
pandangan Mazhab Syafi‘i tidak lagi berlaku sepenuhnya. Terdapat beberapa
peruntukan yang turut menerima pakai pandangan daripada mazhab lain seperti
mengambil pandangan Mazhab Syi‘ah Ithna ‘Asyariyyah69 dalam persoalan wasiat
kepada waris sekiranya wasiat yang dibuat tidak melebihi daripada satu pertiga
harta. Peruntukan ini boleh didapati daripada Seksyen 11 (2) dan Seksyen 26
Enakmen Wasiat Orang Islam (Selangor) 1999.70 Seksyen 11 (2) memperuntukkan:

Tertakluk kepada subseksyen 26 (2), seseorang boleh

menentukan bahagian masing-masing warisnya dari harta
pusaka dan, jika salah seorang daripada waris itu ditentukan
bahagiannya dengan melebihi kadar yang ia berhak, harta
yang lebih itu hendaklah dianggap sebagai wasiat.

Dalam Enakmen Selangor 1999 ini, tiada peruntukan khusus yang menyatakan
mengenai wasiat kepada waris yang kurang daripada kadar satu pertiga harta.
Penggubal undang-undang hanya menyampaikan maksud tersirat (implied
meaning) menerusi peruntukan seksyen 11 (2) dan 26 (2) bahawa wasiat kepada
waris yang kurang daripada satu pertiga tidak perlu mendapat kebenaran daripada
waris yang lain dan wasiat tersebut adalah sah dan boleh dilaksanakan (nafadh).71
Jelas bahawa peruntukan ini berlainan dengan kes yang telah diputuskan oleh
Mahkamah Rayuan Syariah Kelantan sebagaimana dibincangkan sebelum ini.72
Undang-undang wasiat di Selangor ini jelas merupakan satu anjakan yang besar
daripada pengaruh dominasi ajaran Mazhab Syafi‘i. Pendekatan ini selaras dengan
pertimbangan sosial semasa73 dalam hukum Syarak iaitu bagi menjamin kebajikan
67
Enakmen Selangor No. 4 Tahun 1999.
68
Enakmen Selangor No. 4 Tahun 1999.
69
Wahbah al-Zuhayli (1997), op.cit., j. 10, h.7545; Tahir Mahmood (1972), Family Law
Reform in the Muslim World. Bombay: N. M. Tripathi Pvt. Ltd, h. 290; A. A. Fyzee
(1964), Outlines of Muhammadan Law. Oxford: T.P, h. 353.
70
Enakmen Selangor No. 4 Tahun 1999.
71
Rujuk seksyen 11 (2) dan seksyen 26 (2); Ahmad Hidayat Buang (2004), op. cit.., h.
9.
72
Mohamad Hadi bin Yaso‘a dll. Lawan Siti Hawa Deraman (2001) dalam Mahkamah
Rayuan Syariah Kelantan, No. Fail 348/01.
73
Zakariya al-Bari, Jamal al-Din Muhammad Mahmud (1981), al-Fatawa al-Islamiyyah,
Jilid 3. Kaherah: Dar al-Ifta’ al-Misriyyah, h. 984, 1029; Ibrahim Mustafa Makarim
(1980), Majmu’at al-Mabadi’ al-Lati Qarraratha Idarat al-Fatwa wa Tasyri ‘, Jilid
6. Kuwait: Idarah al-Fatwa wa Tasyri, h.108.

179

BAB 10.pmd 179 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

waris terdekat dengan lebih baik. Hujahnya, sekiranya bukan waris layak mendapat
hak wasiat dalam kadar satu pertiga, maka waris adalah lebih berhak untuk
mendapatkannya.74
Enakmen Wasiat Orang Islam (Selangor) 199975 juga telah mengambil
pandangan Ibn Hazm berhubung peruntukan “wasiyyat wajibah”. Wasiyyat
wajibah ialah wasiat yang dikuatkuasakan melalui peruntukan undang-undang
bagi menjamin hak waris si mati yang terhalang daripada menerima pusaka kerana
penghubung mereka telah meninggal dunia terlebih dahulu. Kaedah ini adalah
merupakan pandangan Imam Ibn Hazm bagi mengelak kezaliman berlaku ke
atas waris akibat tiada wasiat dilakukan untuk sesetengah waris. Justeru, suatu
bahagian untuk waris diwujudkan melalui peruntukan undang-undang daripada
harta peninggalan si mati tersebut seperti suatu wasiat telah dilakukan.76 Kaedah
dikenali sebagai “wasiyyat wajibah” dan ia merupakan sebahagian daripada aspek
pembaharuan hukum pusaka Islam di negara-negara Arab.77
Bagaimanapun di Malaysia, hak ini hanya diperuntukkan untuk waris daripada
susur galur lelaki sahaja. Waris daripada susur galur wanita tidak diberikan
bahagian “wasiyyat wajibah” ini kerana merupakan waris dhu arham yang tidak
diterima oleh Mazhab Syafi‘i.78 Oleh itu, hanya cucu yang kematian bapa mendapat
“wasiyyat wajibah” dengan syarat mereka terhalang daripada pusaka datuk atau
neneknya, dan tidak menerima apa-apa wasiat yang lain. Bahagian wasiat bagi
cucu tersebut ialah sebanyak satu pertiga harta atau setakat kadar di mana ayahnya
berhak sekiranya kurang daripada bahagian satu pertiga.79 Dalam hal ini, sekiranya
datuk atau nenek memelihara seorang cucu daripada anak perempuan yang telah
meninggal dunia terlebih dahulu, cucu tersebut tidak akan menerima “wasiyyat
wajibah” apatah lagi untuk menerima pusaka. Jika ini berlaku, ia adalah sesuatu
yang malang dalam pentadbiran undang-undang Islam yang bertujuan untuk
memastikan kebajikan waris. Lebih-lebih lagi apabila cucu tersebut ditinggalkan
“sebatang kara” tanpa waris dan harta sedangkan sebelumnya, cucu tersebutlah
yang menjaga kesihatan datuk atau neneknya.

74
J. N. D. Anderson, “Modern Trends in Islam”, International and Comparative Law
Quarterly,v.20, 1971, 11-12.
75
Enakmen Selangor No. 4 Tahun 1999.
76
Ibn Hazm (1970), al-Muhalla. Kaherah: Tab‘ah Munir al-Dimasyqi, j. 9, h. 314; Lihat
juga Dr. Mahmud Muhammad Baadly (1994), Pengurusan dan Penyelewengan Harta
dalam Pandangan Islam. Kuala Lumpur: Dinie Publisher, h. 113.
77
Zakariya al-Bari, Jamal al-Din Muhammad Mahmud (1981), op.cit., h. 3404; M. A.
Zaki Badawi (2000), “Professor Ahmad Ibrahim Inaugural Memorial Lecture:
Harmonisation of the Shari‘ah and Civil Law”, IIUM Law Journal, v. 8 No. 1. UIA:
Research Centre, h. 19.
78
Seksyen 27, Enakmen No. 4 Tahun 1999.
79
Seksyen 27, Wasiat Wajibah di dalam Enakmen No. 4 Tahun 1999.

180

BAB 10.pmd 180 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

KESIMPULAN

Perbincangan menunjukkan bahawa pandangan Mazhab Syafi‘i adalah mazhab

rujukan yang utama di negara ini. Kedudukan dan pengaruh Mazhab Syafi‘i
adalah sangat kukuh dan besar termasuklah dalam persoalan undang-undang
pentadbiran pusaka dan wasiat. Pengaruh ini sangat ketara dalam perkara yang
menjadi perselisihan mazhab di mana pandangan Mazhab Syafi‘i akan diutamakan
dan pandangan mazhab yang lain tidak diterimapakai tanpa melihat kesannya
kepada para waris. Ini dapat dilihat dalam kes dhu arham apabila pandangan
Mazhab Syafi‘i menjadi keutamaan dan waris dhu arham tidak mewarisi walaupun
merupakan waris yang tunggal, miskin dan susah. Kajian mendapati pertimbangan
dalam melakukan rujukan pada qawl mu‘tamad dalam Mazhab Syafi‘i adalah
terlalu ketat apabila pertimbangan hanya mengambilkira keadaan pentadbiran
baitulmal semata-mata tanpa mempertimbangkan kebajikan para waris terdekat.
Keadaan ini boleh menyebabkan sesetengah keputusan kehakiman menjadi tidak
rasional apabila waris yang miskin menjadi semakin susah sedangkan baitulmal
sentiasa mengalami pertambahan dana.
Keadaan ini menyebabkan hukum pusaka Islam dianggap mendatangkan
masalah kepada sesetengah waris sedangkan sepatutnya tidak sedemikian.
Keadaan yang sebaliknya berlaku dalam kes-kes wasiat di mana terdapat
perkembangan dan perubahan dalam sesetengah perkara khususnya yang berlaku
di Selangor, Melaka dan Negeri Sembilan. Pandangan Mazhab Syafi‘i berhubung
wasiat kepada waris dan kematian tanpa wasiat tidak lagi diterimapakai seperti
dalam peruntukan Enakmen Wasiat Orang Islam (Selangor) 1999 80 yang
mengharuskan wasiat kepada waris dalam kadar satu pertiga dan
menguatkuasakan “wasiyyat wajibah” kepada si mati yang tidak meninggalkan
wasiat kepada waris tertentu. Keadaan ini menunjukkan pembaharuan penting
dalam pentadbiran undang-undang wasiat Islam di Malaysia dalam menjamin
kebajikan waris yang sangat memerlukan. Peruntukan sebegini perlu dicontohi
oleh negeri-negeri lain di Malaysia bagi mengelak pelaksanaan pandangan Mazhab
Syafi‘i sepenuhnya.81
Perbezaan ikutan pada Mazhab Syafi‘i dalam perkara pusaka dan wasiat ini
disimpulkan berpunca daripada undang-undang substantif yang mengawal
pentadbiran undang-undang tersebut. Kewujudan undang-undang bertulis yang
khusus dapat mengawal daripada melakukan rujukan yang rigid ke atas Mazhab
Syafi‘i semata-mata. Ia juga menjimatkan masa seseorang hakim atau mufti dalam

80
Seksyen 11 (2) dan 26, Enakmen Selangor No. 4 Tahun 1999.
81
Wasiat kepada waris tidak sah diputuskan dalam kes Mohamad Hadi bin Yaso‘a
dll. Lawan Siti Hawa Deraman (2001) dalam Mahkamah Rayuan Syariah Kelantan,
No. Fail 348/01.

181

BAB 10.pmd 181 6/1/2009, 6:32 PM

 Jurnal Syariah, Jil. 16:1 (2008), 163-183

melakukan rujukan kepada beberapa pandangan ulama, melakukan tarjih yang

seragam dan mencapai kesepakatan dalam pentadbiran undang-undang. Paling
tidak, sesuatu keputusan itu telah melalui proses pertimbangan yang rapi dalam
kalangan cendekiawan dengan mengambil kira kepentingan semasa dan maqasid
al-syar‘iyyah yang melangkaui sempadan mazhab. Dalam hal ini, kaedah talfiq
dan takhayyur mazhab benar-benar dapat direalisasi dalam usaha untuk
memastikan kemaslahatan para waris benar-benar tercapai.

RUJUKAN

A. A. Fyzee (1964), Outlines of Muhammadan Law. Oxford: T.P.

Abdul Rashid Haji Abdul Latif (1997), Undang-undang Pusaka dalam Islam-
Suatu Kajian Perbandingan. Kuala Lumpur: Hizbi dan al-Hidayah
Publisher.
Abd. Rashid Hj. Dail dan Hailani Muji Tahir (1988), “Sumber Kewangan dan
Pengurusan Baitulmal”, dalam Mohd. Riduan bin Awang (ed.), Undang-
undang dan Pentadbiran Harta Pusaka Orang-orang Islam di
Malaysia. Selangor: al-Rahmaniah.
A. H. Johns (1981), “From Coastal Settlement to Islamic School and City:
Islamization in Sumatras, The Malay Peninsula and Java”, Hamdard
Islamicus, v. IV no. 4, winter 1981. Pakistan: The Hamdard Faoundation.
Ahmad Hidayat Buang (2004), “Analisis Fatwa-Fatwa Syariah di Malaysia”,
dalam Ahmad Hidayat Buang (ed.), Fatwa di Malaysia. Kuala Lumpur:
Jabatan Syariah dan Undang-undang Universiti Malaya.
Ahmad Ibrahim (1971), “The Administration of Muslim Law in South-East Asia”,
Malaya Law Review, v. 13 No. 1. Singapore: Faculty of Law, University Of
Singapore.
Azizan Abdul Razak (1983), “Conflict Resolution: Reasonal Laws System, Civil
Law System and Muslim School of Law (Madhahib)”, (Kertas Kerja Shariah
Administrators’ Conference Workshop di Manila, Philippines, 7-11 Ogos
1983).
E. N. Taylor (1970), “The Customary Law of Rembau”, dalam M.B. Hooker
(ed.), Readings in Malay Adat Laws. Singapore: Singapore University
Press.
Ibn ‘Abidin, Muhammad Amin (1966), Hasyiyah Radd al-Muhtar. Mesir:
Matba‘at Mustafa al-Babi al-Halabi wa Awladuhu, j. 6.
Ibn Rusyd (1935), Bidayah al-Mujtahid wa Nihayah al-Muqtasid. Kaherah:
Matba‘at al-Ma‘hud.
Ibrahim Mustafa Makarim(1980), Majmu’at al-Mabadi’ al-Lati Qarraratha
Idarat al-Fatwa wa Tasyri‘, Jilid 6. Kuwait: Idarah al-Fatwa wa al- Tasyri‘.

182

BAB 10.pmd 182 6/1/2009, 6:32 PM

 Kedudukan Mazhab Syafi‘i Dalam Amalan Pembahagian Pusaka Dan Wasiat Islam Di Malaysia

Jamilah Karim Khan (1989), “Isu-isu Sosiologikal dalam Pembahagian Harta

Pusaka dan Harta Sepencarian di Pulau Pinang dan Kedah” (Kertas Kerja
Bengkel Undang-undang Syarak dan Sivil: Perkembangan, Pelaksanaan dan
Kedudukan Wanita Islam, Universiti Sains Malaysia Pulau Pinang, 23
September 1989).
Jasni bin Sulong (2005), “Undang-undang Pusaka Islam: Kajian Terhadap
Pembaharuan Undang-undang dan Aplikasinya di Malaysia” (Tesis Ph.D.,
Universiti Malaya, Kuala Lumpur).
J. N. D. Anderson (1971), “Modern Trends in Islam”, International and
Comparative Law Quarterly, v. 20.
John E. Kempe dan R. O. Winstedt (1947), A Malay Legal Digest Compiled
for ‘Abd al-Ghafur Muhaiyu’d-din Shah Sultan of Pahang 1592-1614
A.D. with Undated Additions. Kuala Lumpur: Arkib Negara Malaysia.
Mahmud Muhammad Baadly (1994), Pengurusan dan Penyelewengan Harta
dalam Pandangan Islam. Kuala Lumpur: Dinie Publisher.
M. A. Zaki Badawi (2000), “Professor Ahmad Ibrahim Inaugural Memorial
Lecture: Harmonisation of the Shari‘ah and Civil Law”, IIUM Law Journal,
v. 8 No. 1. UIA: Research Centre.
Moshe Yegar (1979), Islam and Islamic Institutions in British Malaya Policies
and Implementation. Jerusalem: The Magnes Press, The Hebrew University,
Jerusalem.
Muhammad Muhyi al-Din ‘Abd al-Hamid (1984), Ahkam al-Mawarith fi al-
Syari‘at al-Islamiyyah ‘ala Madhahib al-A’immah al-Arba‘ah. Beirut:
Dar al-Kitab al-‘Arabi.
N. J. Coulson (1971), A History of Islamic Law. Edinburgh: University Press.
Roland Knyvet Wilson (1912), Anglo-Muhammadan Law: A Digest, preceded
by a Historical and Descriptif-Introduction of the Special Rules, 4th edition.
London: W. Thacker.
Salleh Buang (1996), Sejarah Undang-undang Malaysia: Kes dan Material.
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Syaykh Husayn Yusuf Ghazal (1996), al-Mirath ‘ala al-Madhahib al-Arba’ah.
Beirut: Dar al-Fikr.
Tahir Mahmood (1972), Family Law Reform in the Muslim World. Bombay: N.
M. Tripathi Pvt. Ltd.
Wahbah al-Zuhayli (1997), al-Fiqh al-Islami wa Adillatuh. Beirut: Dar al-Fikr,
j. 10.
Zakariya al-Bari, Jamal al-Din Muhammad Mahmud (1981), al-Fatawa al-
Islamiyyah, j. 3. Kaherah: Dar al-Ifta’ al-Misriyyah.

183

BAB 10.pmd 183 6/1/2009, 6:32 PM