0% found this document useful (0 votes)
341 views149 pages

lgdkjh laLFkk mifo/kh Guidelines

The document discusses the objectives and rules of a cooperative society. The objectives include promoting cooperation and mutual assistance among members, distributing goods and services to members, and improving the economic and social conditions of members and the local community. The rules cover membership eligibility, rights and responsibilities of members, procedures for meetings and electing leadership, and financial management of the cooperative.

Uploaded by

Yash Mayekar
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
341 views149 pages

lgdkjh laLFkk mifo/kh Guidelines

The document discusses the objectives and rules of a cooperative society. The objectives include promoting cooperation and mutual assistance among members, distributing goods and services to members, and improving the economic and social conditions of members and the local community. The rules cover membership eligibility, rights and responsibilities of members, procedures for meetings and electing leadership, and financial management of the cooperative.

Uploaded by

Yash Mayekar
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 149

lgdkjh

laLFkk
mifo/kh
uequk 1

lgdkjh laLFkk mifo/kh


------- lgdkjh laLFkk ek;kZfnr] rk------------ fnukad
---------- ps
mifo/kh

¼;k mifo/khl dsysY;k vf/kfu;ekpk o fu;ekapk mYys[k gk


vuqdzes egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 o R;k[kkyh
dsysys fu;e 1961 ;kapk mYys[k vls letkos½

^^izLrkouk**

1 laLFksps uko-------------- lgdkjh laLFkk e;kZfnr vls vkgs-


frpk uksanfoysyk iRrk ---------- vkgs-
mifo/kh ukssanysyk laLFkkpk iRrk ys[kh fygwu
tkWbZV@ftYg;k MsI;qVh@vflLVaV jftLVªkj lkgsc]
vkWMhVj lkgsc ;kauk fu;e Øekad 31 e/khy rjrqnhizek.ks
dGfoyk tkbZy- iR;kr cny >kY;kiklwu rhl fnolkaP;k vkr rks
vf/kfu;e dye 30 o 31 e/khy urrqnhuqlkj R;kauk dJfoys tkbZy-
fu;ekuqlkj mifo/khr iRR;kph nq#Lrh dsY;kf’kok; rks iRrk
uksanyk vls let.;kr ;s.kkj ukgh-
1 v½ es- tkWbZaV ftYgk MsI;qVh jftLVªkj lkgsc ;kaps
vkxkÅ ijokuxhus laLFksl vkiY;k ‘kk[kk lq# djrk ;srhy o
R;kp;k iRR;kr gks.kkjk cny mifo/kh dz- 1 e/;s uewn
dsY;kizek.ks osGksoGh dGfoys tkrhy-

mÌs’k

2- laLFksps mÌs’k [kkyhyizek.ks vlrhy-


1½ lnL;kae/;s dkVdjl] Lokyacu o lgdk;Z ;kpk izlkj
gks.;kdfjrk mRrstu ns.ks o lnL;kauk O;olk; feGowu
ns.;kl o rks ok<fo.;kl iksRlkgu ns.ks-
2½ laLFksP;k o lnL;kaP;k xjtk Hkkxfo.;kdfjrk
HkkaMoy tefo.ks-
v½ eky lkBfo.;kdfjrk fodzhdfjrk tkxk o bekjrh HkkM;kus ?
ks.ks vxj ns.ks-lnL;kauk t#j iMY;kl fcxj lnL;kaP;k eklGh
ekykph fodzhph O;oLFkk dj.ks- t#jhizek.ks ;k
dkekdfjrk ,taV Eg.kwu dke dj.ks vFkok ,taV use.ks-
c½ eklGh ekj.ks] eklGh fVdo.ks] R;kph fodzh dj.ks ;kckcr
ljdkjus lqpfoysY;k i/nrhpk voyac dj.ks-
d½ lnL;kauk ljdkjdMwu ik.;kr pky.kkjh baftus feGowu ns.ks
o ljdkjP;k dtZ olwyhl enr dj.ks o dtk QsMhph tckcnkjh ?
ks.ks-
3½ Lor%P;k o lnL;kaP;k ekyfodzhph dsanzs laLFksp;k xkoh
o cktkjisBsr m?kMwu rh pkyfo.ks-
v- ePNh O;olk;kdfjrk ykx.kkjs lqr] Mkacj] nksj bR;knh
ykx.kkjk dPpk o iDdk eky r;kj dj.ks o iqjfo.ks-
c- t#jhizek.ks dkj[kkus o ‘khrx`g pkyfo.ks-
4½ laLFksP;k Lor%P;k o frP;k lnL;kauk mi;ksxklkBh
gR;kjs] votkjs] ;kaf=d lkeqxzh] ePNhekj cksVh]
ykWapsl ;kaph [kjsnh fodzh dj.ks] rh HkkM;kus ns.ks
vxj ?ks.ks-
5½ ePNh/ka|krhy uohu lq/kkj.kk o Kkukpk izlkj dj.ks R;k
lq/kkj.kk vaeykr vk.k.ks rlsp ePNhcktkj fodzhph vk|kor
ekfgrh feGowu rh lnL;kauk iqjfo.ks-
6½ lekt fo?kkrd #<hauk vkGk ?kky.ks vkf.k lnL;kaph o
lektkph uSfrd o vkfFkZd mUurh ?kMowu vk.k.ks-
7½ t#jhizek.ks Mksaxj [kkMh dj.ks]xwjeqjs o xG fodzh
dj.ks v’kk Lo#ikps /kans pkyfo.;kdfjrk lnL;kauk
izksRlkgu ns.ks-
brj mifo/khr dkghgh uewn dsys vlys rjh lnL;kaph o
R;kaps vuqHkokus tursph jkg.kh] m|ksx/kank o mRiknu ?kVd
;kar lq/kkj.kk ?kMowu vk.k.;klkBh es- ft- MsI;qVh@vfl-
jftLVªj ;kauh laer dsysY;k fu;ekuqlkj rlsp osGksosGh ?kkyrhy
R;k vVh o ek;kZnkauqlkj brj dks.krsgh /kans LkaLFksP;k
lferhl djrk ;srhy r’kk v’kk /ka|kl HkkaMoy iqjfork ;sbZy-

HkkaMoy

[kkyhy lk/kukauh HkkaMoy tek dsys tkbZy-


v½ HkkxkaP;k #ikus
1- lnL;kadMwu]
2- ljdkjdMwu] ftYgk] dsanzh; lgdkjh cWdsP;k ekQZr
c½ BsohP;k #ikus]lnL;kadMwu
d½ dtkZP;k #ikus
M½ ns.kxhP;k #ikus
<½ izos’k Qh P;k #ikus

laLFksps HkkaMoy laLFksP;k O;ogkjkr xqarysys ulsy


rsOgk vf/kfu;e dye dzekad 30 vUo;s rs xqaroys tkbZyijarq
bafM;u VªLV laLFksP;k dye dzekad 20 l izek.ks rs xqaroys
tk.kkj ukgh-
Vhi % ;k mifo/khr ?kkrysY;k ^O;ogkj* es ftYgkj
MsI;qVh@vflLVaV jftLVªkj lkgsc ;kaps vkxkÅ eatwjhus
laLFksP;k pkyw O;ogkjkrhy dtZ olwy dj.;kdjhrk LFkkoj
vFkok ftanxh vFkok laLFksP;k Lor%P;k m|ksxlkBh bekjr vxj
bekjrh cka/k.;kps dkekr dsysY;k xqaro.kqdhpk lkekos’k
gksrks-

lnL;Ro

mifo/kh Øekad 5 e/khy vVhauk ik= jkgwu jktkiwj] ykatk]


jkeiwj] cksyoM] ;k xkokr jkg.kkÚ;k dks.kR;kgh eklsekjh
dj.kkÚ;k blekl laLFksps lnL; ?ksrk ;sbZy- ek= ;k laLFksP;k
dk;Z{ks=kr R;kp izdkjph laLFkk vlY;kl vxj LFkkiu >kY;kl
frps dk;Z{ks= ;k laLFksP;k dk;Z{ks=krwu oxGys tkbZy-

1- fu;e 19 vUo;s ?kkrysY;k o [kkyhy vVh iqÚ;k


dsY;k[ksjht dks.krkgh blekl laLFksPks lHkkln
gksrk ;s.kkj ukgh-
1½ R;kps o; 18 o”ksZ iw.kZ ikghts o dks.krkgh djkj dj.;kl
yk;d ikghts-
2½ R;kus mifof/k 4 e/khy vVh iqÚ;k dsY;k ikghtsr-
3½ R;kph orZo.kqd pkaxyh ikghts-
4½ R;kP;kdMs vk/khps Fkdysyh ns.kh ulkohr fdaok R;kpsoj
fno.kh dksVkZpk gqdwukek ulyk ikghts-
5½ es ft- MsI;qVh@vfl jftLVªkj lkgsc ;kauh BjfoysY;k
ueqU;kr vtZ fnyk ikghts-
6½ laLFksPkk mÌs’k R;kyk letyk ikghts-
7½ R;kpk lnL; gks.;kcÌypk ys[kh vtZ lferhrhy ,dw.k
lnL;kaP;k fuEE;kgwu vf/kd cgqerkus eatwj dsyk ikfgtsr-
8½ R;kus funku ,d rjh Hkkx ?ksÅu R;kph iw.k jDde Hkjyh
ikghts- ek= eatqjh dj.kkÚ;k lnL;kauh vtZkiksVh funku #
----- jkfgysyh jDde njegk fnyh ikfgts-
9½ R;k nk# o brj eknd inkFkkZaps O;lu ulkosr-
10½ rks ePNhekjhpk /kank dj.kkjk vlyk ikghts-
11½ vf/kfu;e] fu;e o mifo/kh ;krhy vVh R;kus iqÚ;k dsY;k
vlY;k ikfgtsr-
12½ rks leku mÌs’k vlysY;k brj laLFkspk lnL; ulyk
ikfgts-
5- v½ lgdkjh lnL;] ukeek= lnL; vxj lgkuHkwrh vlysyk
lnL; Eg.kwu ,[kk|k blekl R;kus ys[kh vtkZo#u vf/kfu;e
dye Øekad 24 e/khy rjrqnh uqlkj lnL; d#u ?ksrk ;sbZy-
ek= R;kus mif/k 5 e/khy vVh iw.kZ dsY;k vlY;k ikfgtsr-
Ck½ e;r lnL;kaps Hkkx vxj fgrlaca/k okjl gDdkus
feG.kkjs vlrhy vxj osMlj ble ;akuk vuqdzes R;kaps
dk;ns’kh izfrfu/kh vxj ikyd ;kaps ekQZr fu;e o
mifo/kh ;kar lnL; d#u ?ks.;klaca/kh BjfoysY;k
dk;Zi/nrhuqlkj fu;e 22 izek.ks lnL; d#u ?ksrk ;sbZy-
vkf.k mifi/khrhy fu;ekuqlkj mifo/khr uewn dsysY;k gDd
o tckcnkÚ;kapk miHkksx ?ksrk ;sbZy-
2- ,[kk|k vtZnkjkl lnL; d#u ?ks.;kpk udjkRed fu.kZ; fnY;kl
rks fudkykps rkj[ksiklwu 15 fnolkaP;k vkr vxj lnL;
gks.;kdjhrk dsysY;k vtkZP;k rkj[ksiklwu 3
efgU;kaP;k vkr th eqnr vlsy rh R;k vtZnkjkl dGfoyh
tkbZy- vtZnkjkyk vf/kfu;e dye 23 e/khy rjrqnhuwlkj es-
ftYgk MsI;qVh@vfl- jftLVªkj ;kaps dMs fu.kZ;kfo#/n
vihy djrk ;sbZy-
3- lnL;kaph tckcnkjh R;kus ?ksrysY;k HkkxkaP;k jDdes
iSdh o u HkjysY;k jDdesbrdh jkghy o lnj jDdesl rks o
R;kph ftnaxh tckcnkj jkg.kkj ukgh-
4- fpV.khlkl fru efgU;kaph ys[kh uksVhl nsÅu dks.krkgh
lnL;kl vkiys uko dk<wu ?ksrk ;sbZy- ek= rls dj.;kiwohZ
R;kP;kdMs ;s.ks vlsysyh jDdesph iw.kZ sQsM >kyh
ikfgts-
5- izR;sd lnL;kus vkiY;k dqVwackdjhrk ykx.kkÚ;k
ekyk[ksjht vkiyk mRiknhr o foØh yk;d loZ eky ;k lgdkjh
laLF;sekQZr laLFkk lqpfoy R;k vfHkdR;kZ ,atV ekQZrp
fod.;kph tckcnkjh fLodkjyh ikfgts ok dks.kR;kgh lnL;kus
;k mifo/khps mYya?ku dsY;kl lferhP;k ethZuwlkj
laLFksps uqdlku HkjikbZ nk[ky tkLrhr tkLr 200 #i;s
naM gks.;kl ik= gksbZy- ek= ;k mifo/khuwlkj naM
vkdkj.;kiwohZ rks naM dk vkdkj.;kr ;sÅ u;s] ;kph dkj.ks
nk[kfo.;kph oktoh la/kh R;kl fnyh tkbZy- R;kus ;ksX;
dkj.ks o ckch nk[kfoY;kl naMkph vkdkj.kh dsyh tkbZy
vls lnL; es- ftYgk@vfl- jftLVªj lkgsc ;kauh vkxkÅ
ijokuxh f’kok; laLFksldMwu dtZ feGo.;kl vik= jkghy-
10- l/kkj.k lHksl gtj vl.kkÚ;k o erkpk vf/kdkj vl.kkÚ;k
lnL;kaP;k la[;sP;k 3@4 lnL;kaP;k ekrkus dks.kR;kgh
lnL;kl [kkyhy iSdh dks.kR;kgh dkj.kklkBh laLFksrwu
dk<wu Vkd.;kr ;sbZy-
v- tj lferhP;k ers rks laLFksP;k fgrkfo#/n dkgh d`R; djhr
vlsy vxj laLFkk O;ofLFkr pkyo.;kr vMFkGs vkf.kr vlsy-
c- tj rks lnL;RokP;k vVh ikGr ulsy-
d- tj lferhP;k ers laLFksl cnuke dsys vlsy-
M- tj R;kus Hkkxkpk gIrk /kdfoyk vlsy-
b- tj laLFks’kh gks.kÚ;k R;kP;k O;ogkjkP;k foØh
laca/khP;k mifo/khps mYya?ku djhr vlsy-
bZ- tj R;kps fnokGs fu?kkys vlsy vxj rks dk;|kus ukyk;d
Bjyk vlsy-
Q- tj R;kyk QkStnkjh xqUg;k[kkyh f’k{kk >kyh vlsy-
dks.kR;kgh lnL;kyk laLFksrwu dk<wu Vkdrkuak vf/kfu;e
dye dzekad 25 o fu;e dzekaad 28 o 29 e/khy rjrwnh fopkjkr ?
ksrY;k tkrhy o R;kr uewn dsysY;k dk;Zfjrhpk voyac dsyk
tkbZy- dk<wu VkdysY;k lnL;kl ;k rjrqnhuqlkj iqUgk lnL;
djrk ;sbZy-
11 [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kkewGs ,[kk|kps lnL;Ro can
gksbZy-
v- R;kps ukokojhy loZ Hkkx vxj fgrlac/k nqlÚ;kP;k ukokoj
oxZ >kY;kl

c- rks e;r >kyk vlY;kl


d- R;kl laLFksrwu dk<wu Vkdys vlY;kl
M-R;kus lnL;Rokpk fnysyk jthukek eatwj >kY;kl
12 fu;e o mifo/kh ;kr Bjfoysyh jDde HkjY;kf’kok; vxj
Bjfoysyk fgrlac/k laLFksr feGkY;k f’kok; dks.kgh blekl
lnL;kps gDd ctkork ;s.kkj ukgh-
13 ,[kknk lnL; LoPNsus vxj laLFksP;k Bjkokuwlkj
laLFksrwu deh >kY;k rj iq<s nksu o”ksZ i;Zar laLFksps
mÌs’k o gsrw vl.kkÚ;k dks.kR;kgh /ka|kr laLFksps
dk;Z{ks=kr R;kyk dke djrk ;s.kkj ukgh] rks tj vls dke dsys rj
rks uqdlkuhckcr fQ;kZnhl ik= jkghy-
Hkkx

14- izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaer #- 20 jkghy- ,dw.k


Hkkx HkkaMoykph dey e;kZnk #i;s 6000 jkghy rlsp ,dw.k
Hkkxkph la[;k 400 brdh jkghy- izR;asd Hkkxph jDde lnL;kus
eatwj gksrkp ,dne Hkjyh ikfgts-
15- v½ izR;sd osGh ?ksrysY;k dtkZP;k 4 VDds jDde
eklGh fodzhrwu Hkkxkph jDDe dkiwu ?ksryh
tkbZy-
c½ laLFksP;k ,dw.k HkkxkP;k 1@5 Hkkxkis{kk
vxj rhu gtkj #i;kis{kk tkLr fdaerhps Hkkx
dks.khgh lnL;kl /kkj.k djrk ;s.kkj ukghr vxj
R;koj gDd lkaxrk ;s.kkj ukgh- ek= ;k e;kZnk
mifo/kh dz- 3 ¼M½ izek.ks gks.kk&;k lnL;kps
ckcrhr ykxw vl.kkj ukghr-
1 Hkkxkdfjrk vtZ ys[kh vlys ikfgtsr- lferhus v’kk
vtkZpk fu.kZ; dsyk ikfgts-
17 iq<s uewn dsysY;k izdkjkiSdh tks izdkj lk/kkj.k l{ke
Bjohy R;kizek.ks izR;sd lnL;kus ns.kxh fnyh ikfgts-
1½ lnL;kauk iqjfoysY;k dPpk ekykP;k fdaerhojrh
‘ks- 1 VDdk tknk vkdk#u gks.kkjh tknk jDde-
2½ lnL;kauk ns.;kr ;s.kk&;k etwjhiSdh 5 iSls ;k
izek.kkr gks.kkjh jDde-
3½ laLFksP;k mifo/khl vuwl#u lnL;kal |ko;kP;k
vf/kykHkka’kkaiSdh 25 VDds jDde-
Vhi % v’kk fjrhus tek >kysyh oxZ.khph jDde .dk
HkkxkP;k fdaerhbrdh >kY;koj frps #ikarj Hkkxkr
dj.ksr ;sbZy- ;k fjrhus lnL;kaP;k gks.kk&;k
Hkkxkaph la[;k lkB is{kk vf/kd vl.kkj ukghr-
R;kualkj tek gks.kk&;k oxZ.khph ok<o Bso Eg.kwu
lk/kkj.k lHkk Bjfoy R;k vVhoj Bsoyh tkbZy- ;k
mifo/khl vuwl#u th oxZ.kh Hkkxkr #ikarj dj.;kdfjrk
tek gksbZy frP;koj O;kt fnys tk.kkj ukgh-
18 ,dkp rkj[ksl fodr ?ksrysY;k izR;sd Hkkxkps cnny fujkGk
dzekad vlysyk Hkkx nk[kyk fnyk tkbZy vFkok ;kis{kk
tkLr Hkkx ?ksrys vlY;kl R;k loZ Hkkxkcnny fujfujkGs
dzekad Bsowu] Hkkxkpk ,df=r ,dp nk[ky fnyk tkbZy-
19 dks.kkgh lnL;kl lalFkse/;s dehr deh lgk efgus Hkkx /kkj.k
dsY;kf’kok; rs gLrkafjr djrk ;s.kkj ukgh- lferhP;k eatqjhus
nql&;k lnL;kl vxj R;kpk lnL;Rokpk vtZ laefrus eatwj
dsyk vlsy R;k blekps ukos rks Hkkx gLrkafjr djrk ;sbZy-
izR;sd Hkkx gLrkafjr dj.;kdfjrk 10 iSls Qh vkdkjyh
tkbZy- T;kaps ukos Hkkx gLrkafjr dsyk R;kps uko
HkkxkaP;k gLrkarj.k uksan.kh iqLrkdkr nk[ky
dsY;k[ksjht o gLrkarj.k dj.kk&;kus vkiY;k laLFksph
ns.kh HkkxfoY;k[ksjht Hkkxkaps gLrkarj.k iw.kZ gks.kkj
ukgh- ljdkjus dsanzh; cWadsekQZr [kjsnh dsysys Hkkx
gLrkarfjr djrkuk gs fuca/k ykxw gks.kkj ukgh-
20 dks.kkgh lnL;kl vkiY;k lghpk ys[k laLFkstoG Bsowu vxj
R;k dkeklkBh BsoysY;k dks.kR;kgh iqLrdkar fuoanu
uewn d#u laLFkspk ixkjh vf/kdkjh ble [ksjht d#u brj
dks.kR;kgh blekph fu;e 25 e/kwu rjrqnhuqlkj ej.kkuarj
laLFksr vl.kk&;k vkiY;k Hkkxkps vxj fgrlaca/kkps
okjlnkj Eg.kwu use.kwd d#u nsrk ;sbZy- vxj rh dsysyh
use.kwd ijr ?ksrk ;sbZy- vxj frP;kr cny djrk ;sbZy- v’kk
ifgY;k use.kqdhdfjrk Qh vkdkjyh tk.kkj ukgh i.k R;k
use.kwdhr dks.krkgh QsjQkj dj.;kcnny vxj v’kh use.kwd
jnn dj.;kcnny izR;sd osGh 20 iSls Qh |koh ykxsy-
21 ,[kknk lnL; e;r >kY;kuarj R;kP;k [kkR;kr vlysY;k
HkkxkP;k fgrlaca/kkP;k jdesrwu laLFksl R;kP;kdMwu
ts ;s.ks rs otk d#u jkfgysyh ckdh R;kus uewn fnysY;k
okjlnkjkl vFkok okjlnkj useysyk ulsy rj lferhP;k ers
e;rkPkk tks dks.kh ;ksX; okjl vxj dk;ns’khj izfruh/kh vlsy
R;kpsdMwu ;ksX; R;k izek.kkr uqdlku HkjikbZ vkns’k
fygwu ?ksÅu] R;kus ekx.kh dsY;kiklwu lgk efgU;kP;k
vkr vf/kfu;e dye Ø 29¼v½ o fu;e dz 21 e/khy
rjrqnhizek.ks dsyh tkbZyh- e;r lnL;kaph eqnrhph Bso
vlY;kl rh eqnr lai.;kiwohZ R;kizek.ks ijr djrk ;s.kkj ukgh-

v½ lnL;krwu deh >kysY;k blekl rks deh >kY;kP;k


rkj[ksiklwu 1 o”kkZP;k vkr R;kus Hkkxkaph jDde
R;kyk fnyh tkbZy- ek= R;kP;kdMs ;s.ks vlY;kl jDde
R;k HkkxkaP;k jDdesrwu dkiwu ?ksrY;k tkrhy rlsp
dks.kR;kgh lkykr ijr djko;kps Hkkx HkkaMoy gs
xsY;k 30 twu jksth vlYksY;k laLFksP;k ,dw.k
HkkaMoykP;k is{kk tkLr vlrk dkek u;s-
c½ laLFksus tj ljdkjh vxj iSlk iqjfo.kkÚ;k lgdkjh
cWadasps dtZ ?ksrys vlsy rj vuqdzes es tkWbZV@ft-
MsI;qVh jftLVªkj vxj cWad ;kaP;k vkxkÅ
laerh’khok; laLF;sl dks.kR;kgh Hkkxkph jdDe ijr djrk
;s.kkj ukgh-

^^loZlk/kkj.k lHkk**

22 laLFksP;k lnL;kP;k lk/kkj.k lHksdMs laLF;sph v[kjsph


lRr jkghy- i.k rh lRrk vf/kfu;e] fu;e o mifo/kh ;karhy
rjrqnhauk vf/ku jkghy-
22 laLFksph ighyh lk/kkj.k lHkk fu;e dz 59 e/khy rjrqnhauqlkj
Hkjfoyh ikfgts o frP;kr R;kr rjrqnhauqlkj Hkjfoyh ikfgts o
frP;kr R;kp rjrqnhuwlkj dke dsys ikfgts-
23 izR;sd o”khZ 3 twu uarj o”kZ gks.;kP;k vkr] vf/kfu;e dye
dz 75 o fu;e dz 30 e/khy rjrqnhuqlkj lHkk cksykoyh tkbZy
o R;kp rjrqnhuqlkj fu;e dz 62 vUo;s ^u* ueqU;kr r;kj
dsysyh rkGscan i=ds o uQk rksVk i=ds rlsp lehrhps
okf”kZd izfro`Rr o fg’ksc rikluhlkpk izfro`Rr lk/kkj.k
lHksiq<s eatqfjdfjrk tkrhy-
24- lk/kkj.k lHksus djko;kP;k dkekr [kkyhy dkekapk lekos’k
gksrks-
1- laLFksP;k ekxhy dkekr [kkyhy dkekapk vf/kfu;e dye
dz 72 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyk vgoky fu;e dz 61 o
62 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyh R;k lkyph tek o [kpZ]
uQk o rksVk nk[ko.kkjh i=ds lferhdMwu ?ks.ks o rh
u¶;kP;k foHkkx.khlg eatwj dj.ks o tj R;k nq#LR;k vlrhy
rj R;kauk eatqjh ns.ks-
2- mifo/kh dz 3 e/khy e;kZnsl vf/ku jkgwu iq<hy
o”kkZdjhrk mHkkjo;kP;k ckgsjhy dtkZP;k e;kZnk
Bjfo.ks- rlsp izR;sd lnL;kph izr Bjo.ks-
3- fu;e dz 58 o 60 vkf.k mifo/kh dz 38 e/khy rjrqnh
fopkjkr ?ksowu iq<hy 3 o”kZ eqnrhlkBh lferhph
fuoM.kwd gkr mHkk#u vxj xqIr enrku i/nrhus dj.ks-
4- LFkkfud fg’kksc rikluhlkph use.kwd dj.ks o R;kps osru
Bjo.ks-
5- lnL;kauk fodr vxj HkkM;kus ns.;kdfjrk gR;kjs] votkjs
bR;knh lk/kus [kjsnh dj.;kl eatwjh ns.ks R;kaP;k
HkkM;kps o brj nj Bjfo.ks] rlsp eklGh [kjsnh fodzh
dj.;klac/khps /kksj.k Bjo.ks-
6- fujfujkG;k izdkjkps ekykps fdrh dfe’ku o brj
[kpZ ?;ko;kpk rs Bjfo.ks-
7- laLFksph vkWfMV rikl.kh ;knh] fu;e dz 73 e/khy
rjrqnhuqlkj lferhus frP;koj dsysys nks”knq#Lrh izfro`Rr
¼fjiksVZ] rlsp lgdkjh [kkR;kdMwu o dsanzh;
[kkR;kdMwu o lgdkjh [kkR;kdMwu vkysyk
i=O;gkj ;kapk fopkj dj.ks½
8- mifo/kh dz 10 izek.ks lnL;kauk laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kP;k dkeh djkok;kP;k mik;kstuspk fopkj dj.ks-
9- mifo/kh dz 92 izek.ks uohu mifo/kh Lohdkj.ks] vaeykr
vlysY;k mifo/khr cny dj.ks fdaok dkgh mifo/kh vftckr
dk<wu Vkd.ks- fu;e dz 60 e/;s mYys[k dsysY;k xqIr
ernku i/nrhP;k fuoM.kqdhps fu;e r;kj d#u rs fLodkj.ks]
laLFskps vf/kdkjh o lsod ;kaP;k use.kqdh oSxjs laca/kh
lferhps dsysys fof/kfu;e fLodkj.ks-
10 vflLVaV jftLVªkj lkgsc ;kaP;k laerhus fpV.khlkph
use.kwd dj.ks o R;kaps osru Bjfo.ks vxj R;kl deh dj.ks-
11 osGksosGh lnL;kauk ekykP;k o brj fofu;ekauk eatqjh
ns.ks o nq#Lrh izjdj.ks eatqjhlkBh lknj dj.ks-
12 ;ksX; jhrhus lHksiq<s vkysY;k brj dkekaPkk fudky
dj.ks-
25 /kkU; okVi o rRle O;oLFkk ig.;klkBh ,d Loar= milferh
jkghy- lferhpk lHkkirh o frpk ,d lnL; o dsanzh; lgdkjh
cWadspk izfruh/kh vls ;k milferhps vf/kdkjijRo lnL; vlrhy-
26 vf/kfu;e dye dz 76 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksyk fo’ks”k
lk/kkj.k lHkk cksyork ;sbZy o R;kp rjrqnhuqlkj rh cksyoyh
ikfgts- [kkyhy ifjfLFkrhr rh ,d eghU;kP;k vkr cksyoyhp
ikghts-
1 es- ftYgk MsI;qVh@vfLkLVaV jftLVªkj lkgsc ;kauh r’kk
lqpuk dsY;kl
2 laLFksP;k ,dw.k lnL;kaP;k 1@5 lnL;kauh ys[kh ekx.kh
dsY;kl
3 ftyk laLFkk lkehy >kyh vkgs v’kk la;qDr laLF;sP;k lferhus
r’kh lwpuk dsY;kl-
27 lk/kkj.k lHkkaph dk;Zfjrh fu;e dz 60 e/khy rjrqnhuqlkj
vlsy-
Okkf”kZd lk/kkj.k lHksph 14 fnolkaph o fo’ks”k
loZlk/kkj.k lHksph 7 fnolkaph ys[kh uksVhl o dk;Zdzeif=dk
v’kk lHksiq<s dk<qu laLFksP;k fpV.khlkus rh lHkk cksykoyh
ikfgts- v’kk lHksph ;qpuk es- ftYgk @ MsI;qVh @ vfl-
jftLVªkj lkgsc ;kauk fnyh ikfgts- lHksph uksVhl o dk;Zdze
if=dk laLFksP;k dpsjhP;k uksVhl cksMkZoj o
laLFksP;k ;kiSdh vlysY;k xkokrhy izeq[k fBdk.kh Bjowu
izfl/n dsyh ikfgts- uksVh’khr lHksph rkjh[k] uDdh osG]
lHksps fo”k; o rhr dsyh tk.kkjh dkes gh ueqn dsyh ikfgts
laLFkspk lHkkirh o R;kps xSjgtsjhr lferhpk ,d lnL; o
fpV.khl ;kauh uksVh’khoj lg;k dsY;k ikfgts-
28- lk/kkj.k lHksl gtj vlysY;k lnL;kiSdh 2@3 lnL;kaP;k
ijokuxhus dk;Zdze if=dsrhy nk[ky dsyh ulysyh dkes dks.kkgh
lHkklnkl lHksiq<s ekaMrk ;sbZy-
29- dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksr ,dw.k lnL;saP;k la[;kpk 2@5
vxj 22 ¼;kiSdh deh la[;k vlsy frrds½ lnL; gtj vlys Eg.kts
x.kiwrhZ ¼dksje½ >kyh vls letys tkbZy- lHksl x.kiwrhZ >kyh
ulesy rj rh lHkk 8 fnolki;Zar iq<s <dyyh tkbZy o rhr eqG
lHksP;k dk;Zdze if=dsrhy dkgh dkes dsyh tkrhy- ex v’kk
lHksl x.kiwrhZ vlks ok ulks lHksl dkgh >kY;koj dk;Zdze
if=dsrhy loZ dkes R;k fno’kh dj.ks ‘kD; ulsy rj R;k lHksl gtj
vlysY;k lnL;kauh BjfoysY;k i.k R;k HkjysY;k lHksP;k
rkj[ksiklwu 30 fnolkis{kk tkLr ukgh v’kk nql&;k rkj[ksi;Zar
rh lHkk iq<s <dykr ;sbZy o rjh iq<s <dyysY;k lHksr dk;Zdze
if=dsrhy fo”k; fopkjkr ?ksrys tkrhy-
30 mifo/kh dz- 28 o 29 e/;s ekghgh rjrwn dsyh vlyh rjh
lalFksP;k lnL;kyk dk<wu Vkd.ks vxj frP;k lferhP;k lnL;kyk
lferhe/kwu nwj dj.ks vxj frP;k mifo/khr cny dj.ks ;k
laca/khP;k] fu;e dz 60 izek.ks Bjkokph uksVhl] vf/kfu;e] fu;e
vxj laLFksps mifo/kh ;krhy rjrqnhuqlkj fnY;kf’kok; vlk Bjko
dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksiq<s vk.krk ;s.kkj ukgh-
31 lk/kkj.k lHksps v/;{k laLFksps lHkkirh gs jkgrhy-
32 vf/kfu;e dye dz 27 o fu;e 60 e/khy rjrqnhuqlkj lk/kkj.k
lHksr ernku dsys tkbZy- lHksr gtj vl.kkÚ;k lnL;kl ,dkis{kk
tkLr er ns.;kpk vf/kdkj vl.kkj ukgh T;kP;koj Lor%P;k dtkZcÌy
>kysyk fuokMk ctko.khl ikBfoyk vlsy r’kk lnL;kl lferhP;k o
brj fuoM.kqdhP;k iz’ukoj ernku djrk ;s.kkj ukgh- brj
lnL;kaizek.ks ,d vlsy- ,[kk|k Bjkokoj lnL; xsys vlrhy rsOgk
ernku dj.kkÚ;k erekst.kh dj.;kph ekx.kh djrk ;sbZy- R;k uarj
v/;{k rks Bjko lferhP;k fuoM.kqdh o brj fuoM.kqdhps Bjko
lksMwu izR;sd Bjkokpk fudky gkr oj mHkk#u dsysY;k
ernkuko#u dsyk tkbZy- ernku dj.kkÚ;k lnL;kaP;k cgqerkus
izR;sd Bjko eatwj dsyk tkbZy-
33- dks.kR;kgh ikl >kysY;k Bjkokr cÌy dj.;klac/khpk Bjko]
lk/kkj.k lHksr ikl >kysY;k ewG Bjkokps rkj[ksiklwu 6
efgU;kps vkr] es ftYgk MsI;qVh@vfl- jftLVªkj lkgsc ;kaP;k
ijokuxhf’kok; dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksr vk.kr ;s.kkj ukgh-
34- laLFksus [kkyh fnysY;k laLFkkauk lkfey gksÅu R;kaps
lnL; >kys ikfgts
1 ftYgk dsafæ; lgdkjh cWaad vxj egkjk”Vª lgdkjh cWad
2 ftYgk izknsf’kd la;qDr laLFkk
3 ftYgk lgdkjh eaMG
4 ekgjk”Vª jkT; ePNhekj lgk- la;qDr laLFkk
^^lferh**

35- laLFksP;k dkedktkph O;oLFkk frP;k O;oLFkkid lferhus


ikfgyh ikfgts- O;oLFkkid lferhph nj rhu fuoMw.kd ?ksowu
fuoM dj.;kr ;sbZy- O;oLFkkid lferhps eqnrhr ,[kk|k
lHkklnkP;k e`R;weqGs vxj brj dkj.kkeqGs fjdkE;k >kysY;k
tkxsoj O;oLFkkid lehrhP;k lHksr cgqerkus ik= lHkklnkph
O;oLFkkiu lferhP;k ckdh jkghysY;k dkyko/khlkBh dks-
vkWi- d#u use.kwd djrk ;sbZy-
Tkj laLFksus cWad dtZ ?ksrys vlsy rj] O;oLFkkiu lferh ----
lHkklnkaps fuoM.kwd d#u fuoM.;kr ;sbZy- o cWad
izfrfru/khlkBh O;oLFkkiu lferhph ,d tkx fjdkeh
Bso.;kr ;sbZy- cWadasr vlk izfrfu/kh O;oLFkkid dehVhr oj
useyk ukgh rj O;oLFkkid desVh vkiys dkedkt djhy- iq<hy
O;oLFkkid desVhph fuoM.kwd ?ksÅu rh inkaoj LFkkiuk
gksbZi;Zar iwohZph O;oLFkkid desVh dkedkt ikghy-
36- fu;e dzekad 58 izek.ks lferhPkk ,[kknk lnL; lferhoj jkg.;kl
vik= BjY;kl vxj R;kl R;k lferhP;k eqnrhr QkStnkjh xqUg;kcÌy
f’k{kk >kyh vlY;kl R;kl lehrhoj lnL; Eg.kwu jkgrk ;s.kkj
ukgh-
37- lferh lnL;kaP;k O;fDr’k% fgr lac/k vl.kkÚ;k ckchapk
fopkj pkyw vlrk R;kl lehrhP;k lHksr gtj jkgkrk ;s.kkj ukgh-
38- ;ksX; dkj.k nk[kfoY;kf’kok; lferhP;k ikBksikBP;k pkj
lHkkauk ,[kknk lnL; xSjgtj jkfgY;kl rks lferhrwu deh >kyk vls
let.;kr ;sbZy-
39 lferhP;k lHksph ys[kh lwpuk o lHkspk dk;Zdze
lHksP;kiwohZ funku 5 fnol vxksnj fpVfulkus lferh
lnL;kadMs ikBfoyk ikfgts- v’kk lHkk leIrhP;k ys[kh
lqpukuqlkj o laerhus fpV.khlkus cksyfoY;k ikfgtsr- ekx.kh
d#u v’kk cksyfo.;kP;k dkeh lHkkirhdMwu VkGkVkG gksr
vlsy rj lHkk cksyf.;klac/kh lferhP;k cgqerkus fnysyk ys[kh
vkns’k fpV.khlkoj ca/kudkjd jkghy-
40- okkf”kZd fuoM.kqdhuarj gks.kkÚ;k lferhP;k lHksr
lferhus vkiY;kiSdh ,dk lnL;kal lHkkirh o ,dk lnL;kal
milHkkirh Eg.kwu fuoMys ifgts o R;k lHkkirhus loZ lHkkauk
lHkkirh Eg.kwu dke dsys ikfgts- lHkkirh xSjgtj vlsy rsOgk
milHkkirh R;k lHkkauk lHkkirh Eg.kwu dke ikgrhy- lHkkirh
lnL; ukR;kus vlysY;k erk[ksjht leku erizlaxh ,d tnk er ns.;kpk
vf/kdkj vlsy- iq<hy okf”kZd fuoM.kqdh uarj lHkkirh fuoMyk
tkbZi;Zar gk lHkkirh o milHkkirh Eg.kwu dke djrhy-
41- laLFksP;k dkekdfjrk lferhP;k vko’;d frrD;k lHkk
HkjfoY;k tkrhy ijarq njegk funku ,d rjh lHkk Hkjyhp ikfgts-
lHkkapk o`Rrkar] o`Rrkar iqLrdkar fpV.khlkus fygwu Bsoyk
ikfgts-
42- lferhph dkes [kkyh fygY;k izek.ks vlrhy-
1½ dtsZ dk<.ks] Bsoh Lohdkj.ks o R;kaP;k vBh Bjo.ks
2½ lnL; gks.;klkBh o HkkxklkBh vkysY;k vtkZpk fudky
dj.ks
3½dtZ o vkxkÅ jDdek ekx.kh vtkZpk fopkj dj.ks
4½ HkkxkP;k o dtkZP;k ;s.kkÚ;k jDdekapk olwy ?ks.ks o
>kysyk olwy d’kk jhrhus tek djko;kpk rs Bjo.ks-

5½ dtZ o vkxkÅ jDdek ns.ks fdaok ukdkj.ks o rs |ko;kps


vlY;kl dks.kR;k dkekdfjrk fdrh eqnrhi;Zar o dks.kR;k
rkj.kkoj |ko;kps rs Bjo.ks-
6½ dtkZP;k fofu;ksxkoj ns[kjs[k Bso.ks
7½Fkdysys dtZ olwy dj.;kph rtcht dj.ks- dtZ FkdoysY;k o
vU; mifo/khaps mYy?kau dsysY;k cgqr lnL;kaoj d’kk
jhrhus o dks.kR;k mik;;kstuk djko;kps Bjo.ks-
8½ laLFksP;k dkeklkBh gks.kkjk [kpZ eatwj dj.ks
9½ fpV.khlkps fg’kksc rikl.ks o jks[k o f’kYyd jDde
ekstwu ikgk.ks
10½ okf”kZd vgoky o rkGscan i=d o”kZ laiY;kuarj 45
fnolkr r;kj dj.ks o rs r;kj dsY;kiklwu 15 fnolkr jftLVªkjus
useysY;k R;k Hkkxkps vkWfMjlkgsc ;kaps dMs ikBo.ks-
11½ fpV.khlkl rkRiqjrs deh dj.ks] R;kyk dk;eps dkeko#u
nwj dj.ks cÌy lk/kkj.k lHksdMs f’kQkjl dj.ks] rK dkexkj o
brj ixkjh vf/kdkÚ;kaps ixkj o R;kph Js.kh Bjo.ks] R;kph
cnyh dj.ks R;kauk naM dj.ks ok rkRiqjrs dkeko#u deh
dj.ks o ;k loZ ckcr fu;e r;kj dj.ks o rs lk/kkj.k lHksiw<s
Bso.ks ek= R;kauk deh dj.;kiwohZ es- ft-
MsI;qVh@tkWbZV jftLIVªkj [ksjht ;kaph ekU;rk ?ksryh
tkbZy-
12½ dk;ns’khj dke pkyfo.ks] R;k dkeklac/kkr bfri=
pkyo.ks fdok ,[kk|k ckcrhr ePNh la;qDr laLFksP;k learhus
rMtksM dj.ks] laLFksrQsZ dk;ns’khj dke pkyfo.;kdfjrk
frP;k vf/kdkÚ;kl vxj vf/kdkÚ;kauk vf/kdkj ns.ks-
13½ ekykps ukasncqd rikl.ks o f’kYd eky cjkscj vkgs
fdaok ukgh rs ikgk.ks-
14½ vkiY;k lnL;kaP;k xjtk Hkkxowu ePNh m|ksx vxj ?
kjxqrh dkeklkBh ykx.kkÚ;k ftulk [kjsnh dj.;kph rtcht dj.ks
o t#j iMY;kl ekx.kh dj.kkÚ;k lHkknkP;k [kpkZus o
R;kP;k tks[kek R;k ftulk lkBfo.;kph o fod.;kph rtoht dj.ks-
15½ laLFkk okijr vlysyh dkVs] otus] ekis] ;a=s] gR;kjs
bR;knh rikl.ks-
16½ laLFksP;k dpsjhlkBh o eky lkBo.;klkBh tkx laiknu
dj.ks vxj HkkM;kus ?ks.ks-
17½ laLFksPkh eky lkBo.;kph tkxk o laLFksP;k ekykps
vkxhiklwu uqdlku gksow u;s Eg.kwu ;ksX; ctkj njkus es-
jftLVªkjlkgsc dks- lkS- ;kauh laer dsysY;k foek daiuhe/;s
foek mrjo.;kph O;oLFkk dj.ks-
18½ foØh djrk eky Lohdkj.ks o ‘kD; vlY;kl rks foØh
dj.;kph rtkoht dj.ks] dks.kR;k ekykps rkj.kkoj vkxkÅ
jDdek |ko;kps rs Bjfo.ks-
19½ m/kkjhus O;kikj dj.;kph tks[khe laLFksus |ko;kph
vlsy rsOgk R;kaP;k lnL;kauk eky fodk;pk v’kk vuqdzes o
O;kikjkph ckdh ikgk.ks-
20½ vkWMhV ;knh fopkjkr ?ks.ks] vkWMhV nks”k
nq#Lrhps izfro`Rr fu oxkZP;k ^vks* ueqU;k es- ftYgk
MsI;qVh@vfl- jftLVªkjlkgsc ;kapsdMs ikBfo.ks vkf.k
vkWMhV ;knh o nks”k nq#Lrh izfro`Rr iq<hy lk/kkj.k
lHksiq<s Bso.ks-
21½ loZ lk/kkj.ki.ks laLFkspk O;ogkj pkyfo.ks-
22½ leHkkx] ljdkjh o brj laLFksps orhus o rs fod.ks vxj
R;kapk oxZ dj.ks vFkok u dj.ks vkf.k R;kdjhrk lferhP;k
nksu vFkok vf/kd lnL;kauk t#j rs vf/kdkj ns.ks-
42½ lferh lnL;kauh ojhy dke ikj ikM.;kps g;x; dsY;kl]
g;xheqGs laLFksP;k gks.kkÚ;k uqdlkuhl rs Lor% oS;fDrd
tckcnkj /kjys tkrhy-
43½ lferhP;k fudkykoj lk/kkj.k lHksdMs R;k fudkykph let
fnY;kP;k rkj[ksiklwu nksu efgU;kP;k vkr] vfiy djrk ;sbZy- rj
eqnrhuarj dsysys vkihy lk/kkj.k lHksr ukeatwj dj.;kr ;kos-
44½ lferh fdaok lferhP;k lnL; ;kaP;k use.kwdhP;k osGh dkgh
nks”k vlY;kps utjsl vkys rj lferhus vxj lferh lnL; ;k ukR;kus
ln~Hkkousus dsysyh dkes gh t.kw rh lehrh vxj rks lnL; ;kaph
use.kwd ;ksX;p >kyh vls letwu dk;ns’khj letyh tkbZy-

^^fpV.khl**
45½ fpV.khlkph use.kwd okf”kZd lHksr dsyh tkbZy- R;kps
laca/kh dkgh rØkj vlY;kl rh lferhi;Zar lk/kkj.k lHksdMs
djrk ;sbZy-
4+6½ laLFksP;k ,[kk|k dkjkjkr] O;ogkjkr] [kjsnh dsysY;k vxj
fodysY;k feGdrhr fpV.khlkyk dlykgh Hkkx vxj fgrlac/k Bsork
;s.kkj ukgh-
47½ fpV.khlkph dkes [kkyh izek.ks vlrhy &
1- laLFksP;k lk/kkj.k lHkk o lferhP;k lHkk cksyfo.ks o
R;kauk gtj jkgk.ks-
2- lnj lHksr gks.kkÚ;k dk;kZph uksan dj.ks-
3- laLFksph loZ iqLrds o fg’ksc osGksosGh fygwu
Bso.ks-
4- lferhP;k vkns’kk uqlkj iSls [kpZ dj.ks o ;srhy R;k
jDdek ?ks.ks-
5- tek ikoR;k] [kpkZP;k ikoR;k o laLFksps dke
pkyfo.;kdjhrk tkxsps brj loZ dkxni=s r;kj Bso.ks-
6- laLFkspk i= O;ogkj pkyfo.ks o lnL;kauk ykx.kkjh t#j
rh ekghrh iqjo.ks-
7- vkWMhV ;knh >kY;kuarj rkcMrksc th lferhP;k
fopkjkdjhrk frP;k iq<s Bso.ks o frP;kr nk[kfoysys
nks”k o pqdk nq#Lr dj.;kckcr t#j rh rtfrt dj.ks nks”k
nq#Lrh izrho`Rr BjysY;k eqnrhP;k vkr] lferhiq<s
Bsowu rs iq<s pkyfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
8- laLFksP;k ixkjh lsodkauk dkekP;k fn’kk nk[kfo.ks]
R;kaP;koj ns[kjs[k Bso.ks o R;kaps fu;a=.k dj.ks-
9- eklGh o brj eky dksBkjkr O;oLFks’khj Bso.ks] eky
foØhph O;oLFkk dj.ks o foØhP;k O;ogkjkoj ns[kjs[k
Bso.ks-
10- laLFksrQsZ fnY;k tk.kkÚ;k tesP;k ikoR;koj
fpV.khlkus lg;k dsY;k ikfgtsr- xgk.kps nk[kys] nLr,sot
o brj egRokps dkxni= ;koj fpV.khl o lferhpk ,d
lnL; ;kauh lg;k d#u fnY;k ikfgtsr-
11- lnL;kauh laLFks’kh dsysY;k O;ogkjkph iqLrds
osGP;kosGh ijr R;kauk ns.ks] fcxj lnL;kauk o
Bsohnkjkauk R;kaP;k laLFks’kh >kysY;k O;ogkjkP;k
frekgh i=dkP;k dkcZu izrh ns.ks o BsohP;k ckD;k
cjkscj vkgsr fdsok ukghr rs letfo.;kdfjrk Bsoh nkjkauk
nj o”khZ v[ksjP;k ckD;k dGfo.ks o R;kaP;kcjkscj
vlY;kcÌyph R;kaph dcwyh i=s ?ksÅu nIrjh Bso.ks o
iq<hy vkWMhV rikl.kh osGsl rh es- vkWMhV
lkgsc ;kauk nk[kfo.ks-
48½ laLFkk vkiY;k lsodkalkBh Hkfo”; fu/kh LFkkiu djhy o
rks fu/kh lqfLFkrhr Bso.;klac/khps o R;kpk mik;ksx
dj.;klac/khps fu;e es- ft- MsI;qVh@vfl- jftLVªj lkgsc ;kaps
iwoZ laerhus laLFksus r;kj dsys ikfgts- ;k fu/khph LFkkiuk o
R;kaph O;oLFkk vf/kfu;ek izek.ks dsyh tkbZy-
^^lnL;kaP;k usgehP;k xjtk Hkkxfo.;kdjhrk |ko;kps
dtsZ**
49½ laLFksus |ko;kP;k loZ izdkjP;k dtZkpk O;gkj
vf/kfu;ekrhy rjrqnhuqlkaj vf/ku jkgwu dsys tkrhy- laLFksP;k
lnL;kaukp QDr dtsZ fnyh tkrhy-
50½ dtZklkBh djkok;kP;k vktkZr vi.kkal fdrh dtZ] fdrh
eqnrhi;Zar o dks.kR;k rkj.kkoj ikfgts gs izR;sd vtZnkjkus
uewn dsys ikfgts- g;k vktkZpk ;ksX; rks fu.kZ; lferhus dsyk
ikfgts-
51½ lnL;kal dtZ eatwj dj.;kiwohZ [kkyhy rkj.k d#u ?
ks.;kr ;sbZy-
v- LFkkoj feGdrhoj ckstk fuekZ.k d#u-
c- LFkkoj fegdrhps rkj.k viwjs okVY;kl 1 vxj 2
t.kkapk tkehu ?ksÅu-
d- ljdkjh dtZjks[ks] foek ikWyhlh fdaok rkj.k i=s
bR;knh Lo#ikps rkj.k ?ksowu-
M- Bjkfod eqnrhph opu fpB~Bh dtkZl rkj.k Eg.kwu ?
ksÅu-
52½ dtZ ns.;kiwohZ dtZ ?ks.kkÚ;k lnL;kaps nqlÚ;k
laLFksdMwu dtZ ?ksrys ukgh ;kph d#u fnyh ikfgts-
53½ dtZ ?ksrY;kP;k rkj[ksiklwu eklGhP;k gaxkekrhy -----
lkj[;k ekfld gIR;kr iz;sd lnL;kaps vkiY;k dtkZph QsM dsyh
ikfgts- dtkZph eqnr ,d o”kkZis{kk tkLr vl.kkj ukgh-
54½ lq/kkjysY;k uohu i/nrhus eklGh ekj.;kdjhrk vk/kqfud
lk/kus [kjsnh dj.;kdjhrk tkLrhr tkLr -------- i;Zar ,[kk|k
lnL;kyk ykac eqnrhps dtZ nsrk ;sbZy- vls ykac eqnrhps ljdkjh
dtZ feGwu lnL;kaph xjt Hkkfork ;sbZy- lnj dtkZps rkj.k]
R;kP;k ijr QsMhph eqnr o vVh ljdkj Bjohy R;kizek.ks vlrhy
ljdkjh dtkZP;k vVh ;k dtkZr ykxw gksrhy-
55½ ePNhekjh o ?kjxqrh dkekdjhrk ykx.kkÚ;k ftulk o eky
[kjhnh djhrk |ko;kph dtsZ laLFksekQZr iqjfoY;k tk.kkÚ;k R;k
R;k ekykP;k #ikr fnyh ikfgtsrs-
56½ laLFksP;k lferhP;k lnL;kadMwu ;s.ks vlysyh ,dw.k jDde
loZ lnL;kadMhy ;s.ks vlysY;k ,dw.k jDdesP;k 1@5 is{kk
dsOgkagh tkLr vl.kkj ukgh-
57½ laLFksekQZr vxj laLFkk lqpfoy R;k vf/kdkÚ;k ekQZr
vkiY;k ekykph fodzh dj.;kph tckcnkjh izR;sd lnL;kus dtZ ?
ksrkauk fodzhP;k jDdesrwu laLFksP;k dtkZiksVh ijLij jDdek
dkiwu ?ksÅu R;k frP;kdMs ns.;kfo”k;h ys[kh vf/kdkj R;kauk
laLFksl fnyk ikfgts- R;kuqlkj R;kP;k ekykP;k fodzhP;k
jDdesrwu R;kpsdMhy ;s.ks >kysys dtZ laiw.kZ vxj v’kargk
dkiwu ?ks.;kpk vf/kdkj jkghy-
58½ ykac eqnr dtkZph ,dw.k ;s.ks jDde] loZ lnL;kadMhy ;s.ks
vlysY;k ,dw.k jDdesP;k 1@4 is{kk dsOgkgh tkLr vl.kkj
ukgh-
59½ dtkZojhy O;tkpk nj n-lk-n-‘ks 8 VDds jkghy- ek= ts
LknL; vkiyk foØhyk;d eky laLFksekQZr vxj laLFksP;k
vkns’kkizek.ks fodwu R;krwu dtZQsM djrhy v’kkauk O;ktkr
1 VDdk lwV feGsy O;ktkpk nj fo’ks”k ifjfLFkrhr es- ft-
MsI;qVh@vfl- jftLVªj lkgsc ;kauh rlk gqdwe fnY;kl 10 Vds
i;Zar ok<fork ;sbZy- FkdysY;k jdesoj BjysY;k O;ktkpk
njkis{kk n-lk-n-‘ks 2 VDds izek.ks tknk O;kt vkdkjys tkbZy
O;ktkph vkdkj.kh dtZ fnY;kP;k rkj[ksiklwu rs dtZ QsMhps
rkj[ks i;Zar dsyh tkbZy-
60½ ,dk dkj.kklkBh fnysyh jDde dtZnkjkus nqlÚ;k dkekr
okijY;kl rh loZ jDde olqyh rkj[ksi;ZarP;k O;ktklg rkcMrksc
ijr ekxo.;kpk vf/kdkj lehrhl jkghy- dkj.kkcckrpk lferhPkk
fudky v[ksjpk letyk tkbZy- vlk dtZnkj nksu o”kZi;Zar iqUgk
dtZ ?ks.;kl vik= vlsy-
61½ dtkZl tkehu jkghysyk ,[kknk ble ej.k ikoyk fdaok
lferhP;k ers vik= Bjyk rj nqljk ik= tkehu vk.kwu vk.kyk ukgh
rj R;kps loZ dtZ] olqyhps rkj[ksi;ZarP;k O;ktklg rkcMrksc ijr
QsM dsys tk.;kl ik= Bjsy-
62½ dtZnkjkP;k Lor%P;k dks.;kgh pqdhoj voyacwu ulysY;k
v’kk ;ksX; dkj.kkeqGs dtZnkjkyk dtZQsM djrk ;s.ks eqGhp
‘kD; ukgh v’kh lferhph [kk=h >kY;kl o R;kus rgdqch
feGfo.;kdfjrk vTkZ dsY;kl QDr 1 o”kZi;Zar R;k dtkZph eqnr
ok<fo.;kpk lferhyk vf/kdkj vkgs laLFksus dssaæh; cWasdsps
n.ks vlys rj frP;k eatqjhus laLFksP;k lk/kkj.k lHksyk 1
o”kkZojhy eqnr nsrk ;sbZy- dtkZyk tkehunkj vlY;kl R;kP;k
ys[kh laerhf’kok; dks.krhgh eqnr fnyh tk.kkj ukgh-
63½ dtZ QsMhph eqnr laiY;koj dtkZpk rgdqch fnyh ulY;kl
eqG dtZnkj o R;kpk tehunkj] R;kauk dtZ olqyhph uksVhl
ns.;kar ;sbZy- uksVh’khr ueqn dsysY;k eqnrhr jDde Bjyhp
ikfgts vlk vkns’k uksVh’khr fnyk tkbZy- lnj eqnrhr
lek/kkudkjd owly u >kY;kl dtZnkjkoj yokn nkok nk[ky dsyk
tkbZy- yonkus dtZnkfo#/n fnysY;k gqdqeukE;k oj vkihy dsys
xsys ulY;kl vxj iSls HkjY;kcÌy gqdweukE;kr eqnr fnyh ulY;kl
vxj R;k djhrk eqnr fnyh vlY;kl rks gqdweukek rkcMrksc
ctko.khl ikBfoyk ikfgts- rks ikBfo.;kph tckcnkjh lferhoj
jkghy- vkihykar fnysY;k fuokM;kaP;k ctko.khckcr gh ;k
izek.ksps dk;Zokgh dsyh tkbZy-
64½ v½ ojhy njrqnh fopkjkar ?ksowu izR;sd dtZ ?ks.kkÚ;k
lnL;kdMwu dtZjks[kk vxj xgk.k[kr vxj nksUghgh izFke
fygwu ?ksrys tkbZy- ;kuarjp izR;{k dtkZph jDde fnyh tkbZy-
^^eklGh ekykP;k rkj.kkoj |ko;ph dtsZ**
65½ [kkyhy vVhoj eklGh ekykP;k rkj.kkoj dtsZ nsrk ;srhy-
1½ eklGh ekykP;k rkj.koj R;kP;k pkyw cktkj Hkkokus
gks.kkÚ;k fdaerhP;k ‘ks- ---- i;Zar jDde dtkZÅ
nsrk ;sbZy- ekyps Hkko mrjY;kus vxj vU; dkj.kkus
dtkZps gs izek.k ekykps fdaerhps Hkko ok<Y;kl
t#jhizek.ks eky tknk rkj.k ns.;kps vxj BjysY;k izek.ks
eky tknk rkj.k ns.;kps vxj BjysY;k izek.kkis{kk deh
iM.kkjh jDde fodwu Hkj.;kl dtZnkjkl ys[kh uksVh’khus
dGfoys tkbZy- rls dtZnkjkus u dsY;kl R;k lnL;kps
[kpkZus R;kP;k tks[kehoj rks eky fodyk tkbZy- ek= es-
ft- MsI;qVh@vfl- jftLVªkj lkgscakps ijokuxhf’kok; ,dk
lnL;kr ,d gtkj #i;kis{kk tkLr dktkZÅ jDde fnyh tk.kkj
ukgh-
2½ laLFksus ialr dsysY;k dksBkjkar vxj bekjrhr izR;{k
eky vk.kwu BsoY;k[ksjht o rks eky laLFksP;k RkkC;kr
laiw.kZi.ks vkY;k[ksjht o rks eky laLFksP;k rkC;kr
laiw.kZi.ks vkY;k[ksjht dtkZph jDde ekU; dsyh tk.kkj
ukgh-
3½ rkj.k ekykP;k ;ksX; cktkj Hkkokus gks.kkÚ;k jDdespk
fo”k; dtZnkjkP;k [kpkZus mrjoyk tkbZy o R;k ekykps
pksjhiklwu R;kps [kpkZps laj{k.k dsys tkbZy- rlsp
tkxsps HkkMs dtZnkjkdMwu olwy dsys tkbZy-
4½ ekykP;k uqdlkuh vxj ukl/kqlhcÌy laLFkk tckcnkj
jkg.kkj ukgh ijarq] ekykph ukl/kwl u gksbZ v’kk jhrhus
rh Bso.;kph dkGth ?ksryh tkbZy-
5½ dtkZÅ jDdesph eqnr tkLrhr tkLr 3 efgU;ki;Zar vlsy o
rh ;ksX; vVhoj 9 efgus i;Zar ok<fork ;sbZy-
6½ v’kk dtkZojhy O;ktkoj n-lk-n-‘ks 7 VDds jkghy v’kk
O;kogkjkcÌy dsysY;k brj [kpkZpk lekos’k ;k njkar dsyk
tk.kkj ukgh-
7½ lnL;kadMhy dtkZP;k vxj brj ;s.ks jdesP;k ijr
QsMhdMs foØhph laiw.kZ vxj v’kar% jDde ykoyh tk.;kl
ik= jkghy-
8½ ojhy vVh o lferhus ialr dsysY;k brj vVh uewn d#u
izR;sd dtZnkjkus dtkZdjhrk djkjukek fygwu fnyk ikfgts-
66½ dksBkjkph O;oLFkk o R;kP;k O;kogkjkps fg’ksc
Bso.;kdfjrk dksBkj dkjdqukph use.kwd dsyh tkbZy o R;kpsoj
fpV.khlkps fu;a=.k jkghy- dksB;kps O;ogkjkdfjrk Lora=
dkjdwu useyk ulY;kl R;k O;ogkjkaph tckcnkjh fpV.khlkoj
jkghy-

^^Bsoh**

67- cpr ¼lsOghaXt½ Bsoh lnL;kadMwu laLFksl


Lohdkjrk ;srhy-
68- cpr Bsohps O;ogkj [kkyhy vVhoj dsys tkrhy-
1½ dsk.kR;kgh Bsohnkjkaps ukokoj vlysyh jDde dsOgkgh
#- 2000 ,dkis{kk tkLr vl.kkj ukgh-
2½ ,dkosGh BsoY;k tk.kk&;k Bsohph jDde #- 1 is{kk deh
vl.kkj ukgh-
3½ iklcqd gtj dsY;kf’kok; dks.krhgh Bso fLodkjyh tk.kkj
ukgh vxj dks.krhgh Bsoh ijr dsyh tk.kkj ukgh ikl cqdkr
uewn u dsysY;k dks.krkgh jdescnny laLFkk tkckcnkj
jkg.kkj ukgh-
4- Bsohps [kkrs lq# djrkuk Bsohnkjkl ikl cqd ns.;kr ;sbZ-
iklcqd xgkG >kY;kl Qh nk[ky 50 iS;s fnY;kf’kok; uohu
iklcqd fnys tk.kkj ukgh-
5- izR;sd baxzth efgU;kP;k nql&;k rkj[ksiklwu rs ‘ksoVP;k
rj[ksi;Zar BsohnkjkP;k ukokoj vlysY;k dehr deh jdesoj
O;kt vkdkjys tkbZy o”kZv[ksj Bsohoj tek gks.kkjs O;kt
R;k Bsohnkjkus [kkR;kl tek dsys tkbZy-
6½ eqnr Bsohrwu 60 #- is{kk tkLr jDde dk<wu ?;ko;kph
vlY;kl jDde ok<.;kcnnypk 2 fnolkaph ¼lkoZtfud
lqVV;kaps fnol oxGwu½ ys[kh uksVhl Bsohnkjkus fnyh
ikfgts-
7½ Bsohps [kkrs lq# djrkuk Bsohnkjkus ueqU;kr vtZ dsyk
ikfgts o vikY;k lghps uequs fnys ikfgtsr- jDde ijr ?ksrkuk
Bsohnkjkus Bjkfod ueqU;kr ikorh fygwu fnY;kf’kok; o
frP;koj vikY;k lghP;k ueqU;kizek.ks lgh dsY;kf’kok;
dks.krsgh Bso ij dsys tk.kkj ukgh- a
8½ dsanzh; cWadsP;k vkxkÅ eatqjhus Bsohojhy O;ktkP;k
njkr t#jhizek.ks osGksosGh cny dsys tkrhy-
69 izR;sd o”khZ eklGh gaxkekP;k v[ksjhl izR;sd lnL;kaP;k
eqnrhph Bso laLFkse/;s Bsoyh ikfgts- o rh R;kpsdMs R;k
o”kkZP;k tkLrhr tkLr vlysY;k dtkZP;k ‘ksdMk 4 #-
is{kk deh vl.kkj ukgh izR;sd dtZnkj lnL’lus funki 4 #-
Bso Bsoyh ikfgts- ;k Bso eqnrhP;k Bso Eg.kwu dsY;k
tkrhy-
70 lgk efgU;krwu deh ukghr v’kk eqnrhP;k Bsohgh lalFksl
Lohdkjrk ;srhy- mifo/kh dz- 75 ¼9½ o ¼10½ e/khy
rjrqnh v’kk Bsohuhgh ykxw vlrhy- ek= v’kk Bsohojhy
O;ktkpk nj n-lk-n-‘ks- 3 #- is{kk tkLr vl.kkj ukgh-
eqnrhiwohZ Bso ijr dsyh tk.kkj ukgh vR;ar fudMhP;k
vkiY;k ifjfLfFkrhph Bsohnkjkus [kk=h d#u fnY;kl
lferhP;k ethZuqlkj Bso ijr djrk ;sbZy] i.k frP;koj O;kt
fnys tk.kkj ukgh-

^^u¶;kph okV.kh**

71- izR;sd o”kkZv[kjsjps fg’ksc r;kj >kY;koj lLFksP;k


BksdG u¶;krwu vf/kfu;e dye dz- 65 o fu;e dz- 51 e/khy
rjrqnhuqlkj fujfujkG;k dtkZP;k oxSjs jDde] vf/kfu;e dye
dz- 71 izek.ks fu/khlkBh laLFksPks fnysyh va’knkus o
rksV;kP;k jdek otk d#u] laLFkspk fuOoG u¶;kPkk
vkdMk dk<yk tkbZy- o rks uQk yxrP;k iq<hy okf”kZd
lk/kkj.k lHksr tkghj dsyk tkbZy-
vf/kfu;e dz- 64 rs 69 o fu;e dz- 50 rs 52] 53 o 55 e/khy
rjrqnhauk v/khu jkgqu fuOoG u¶;kPkh foHkkx.kh
[kkyhy ckchoj dsyh tkbZy-
1½ dehr deh 25 VDds xaxktGhdjhrk
2½ fu;e dz- 53 vUo;s n;ko;kP;k fdaok f’k{k.k
fu/khdjhrk
3½ Hkkx HkkMoykP;k 8 VDds brdk mHkkjok;pl
vf/kykHkka’kkP;k lehdj.k fu/khdfjrk-
4½ u¶;kP;k 2 VDdk rkj.k i= fdaer p< mrkj fu/khdjhrk-

5½ u¶;kP;k 20 VDsi;Zar vf/kfu;e dye dz- 69 izek.ks


lkoZtfud /kekZnk; v’kk izdkjP;k dkekdfjrk-
ykHkka’k vfnykHkka’k lehdj.k fr/khpk mi;ksx vuqdzes
ykHkka’k o vf/kykHkka’k okV.;kdMs dsyk tkbZy-
72- ojhy dk;kZoj foHkkxwu f’kYyd jkghysyk uQk [kkyh
ckchaoj foHkkxrk ;sbZy-
1- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar laLFksP;k ixkjh
deZpk&;kauk nksu efgU;kaP;k ixkjkbrdk ykHkka’k o
vf/kykHkka’k okV.;kdjrk-
2- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar foukosru dke dj.kk&;kauk
ekyeRrk ns.;kdfjrk-
3- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar xjhackps f’k{k.k o R;kauk
enr] oS|dh; enr] lkoZtfud mi;qDr ckchpk izlkj ;kapk
lekos’k vlysY;k dks.kr;kgh lgdkjh vxj /keZnk;
ckchdjhrk-
4- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar fo’ks”k vMp.khP;k
xaxktGhdjhrk ¼Lis’ky betZUlh fj>oZ QaMkdfjrk½
5- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar bekjr fu/khdfjrk-
6- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar loZ fgrdkjd QaMkdfjrk
¼;k QaMkpk fofu;ksx dkekxkjkP;k dqVqackojhy vkiRrh
u”V dj.;kdfjrk vxj R;kaph ifjfLFkrh lq/kkj.;kdjhrk [kpZ
djrk ;sbZy-
foHkkxkrwu f’kYyd jkfgysyk uQk iq<hy o”kkZP;k
uQ;kr feGfo.;kdfjrk iq<as vsks<yk tkbZy-
73 ¼v½ es- tkWbaV MsI;qVh jftLVkj lkgsc ;kaps
eatqjh vkf. vf/kfu;e o fu;e vkf.k vf/kfu;e ;krhy rjrqnhauk
v/khu jkgwu lk/kkj.k lHksl uQk okV.khps ojhy izek.ks
cny djrk ;sbZy-
¼c½ykHkka’k tkghj dsY;kuarj rhu o”kkZP;k vkr
ykHkka’kkph jDde ?ksÅu tk.;kcnny uksVhl fnY;k
rkj[ksiklwu rhu efgusP;k vkr lnj jDde u fnY;kl rh
xaxktGhr lkehy dsyh tkbZy-
74 ljdkjh fu;af=r oLrwP;k okVi O;ogkjkr >kysY;k uQ;kph
foHkkx.kh [kkyhy izek.kkr dsyh tkbZy-
1- 40 VDds laLFkspk fopkj uQ;kr [kpZ dj.;kdfjrk
2- 35 VDds fo’ks”k fodklfu/khdfjrk
3- 25 VDds okVi O;ogkj xaxktGhdfjrk-
dzekad 2 e/khy fu/khph jDd es- tkWbaV ftYgk MsI;qVh
jftLVkªj lkgsc ;kaph vko’;d ijokuxh ?ksÅu o”kkZr [kpZ
>kY;kl rh okVi o O;kogkj xaxktGh lkehy dsyk tkbZy-
fu;e dzekad 53 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksus jkT; ljdkj
tkghj djhy v’kk la;qDr laLFksP;k fodklfu/khdfjrk
oxZ.khph jdde BjfoY;kf’kok; fryk ykHkka’k
OkkVrk ;s.kkj ukgh-
75- T;k lnL;kauh ckzkaph jDde iq.kZ Hkjyh ulsy R;kauk
ykHkka’k o vf/kykHkka’k ;kph jDde jksdM o ns; ;kaP;k
Hkkxkaph jDde iq.kZ gksbZi;Zar Hkkxkr tek dsyh
tkbZy-
xaxktGh ¼fjtoZ QaM½
`mifo/kh dz- 73 P;k iksV mifo/kh ¼1½ e/;s uewn dsysyh
jDde] loZ izos’k Qh] fof’k”V dkekdfjrk fnysY;k
ns.kX;kf’kok; d#u brj ns.kX;kaP;k jDdek] naMkps O;kt
o tIr dsysY;k HkkxkaP;k jDdek xaxktGhr lkfey dsY;k
tkrhy- vf/kfu;e dye o rjrqnhauk vuql#u] xaxktGhph
xqaro.kwd vxj Bso.kwd dsyh tkbZy-
76- xaxktGh O;frjhDr brj fu/khaph xqaro.kwd vxj Bso.kwd
vf/kfu;e o rjrqnhuaklkj dsyh tkbZy-

f’kYd

77- fpV.khlkadMs laLFksph 50 # i;Zarpk f’kYd Bsork ;sbZy-


R;kis{kk tkLr i.k 100 # Ik;Zarph f'kYyd lHkkirhadMs
jkghy R;kis{kk tkLr f’kyyd tke vlY;kl tek >kY;kiklwu
nksu fnolkP;k vkr ¼lkoZtfud lqVV;k oxGwu½ rh
dsanzh; cWadsr vxj toGP;k frP;k ‘kk[ksr Hkjyh ikfgts-

fg’ksc o dkxni=

78- laLFksps jks[ks frP;k fg’kksckph dkxni=s o iqLrds


fpV.khlkP;k rkC;kr jkfrhy o rh laHkkG.;kph tckcnkjh
frP;koj vlsy-
fu;e 65 e/;s uewn-dsysyh es- jftLVkj lkgsc ;kauh
Bjfoysyh] lferhl vko’;d okVrhy v’kh fg’ksckph dkxni=s
o iqLrds laLFksus Bsoyh ikfgts- R;k dkxni=koj o
iqlrdkoj t#jh frFks o dkMkZoj njjkstps O;ogkjkps
‘ksoVh lHkkirh o fpV.khlkauh lg;k dsY;k ikfgtsa- R;kus
dkMZoj lg;k u dsY;kl laLFksyk R;kps fo#/n t#jh rh
mik;;kstuk djrk ;sbZy- lHkkirh o fpV.khlka ;kauh
laLFksP;k dkxni=kP;k izekf.kr udY;koj lg;’k dsY;k
ikfgts o ;kO;frfjDr nql&;k vf/kdk&;kauh dkxni=koj lg;k
djko;kP;k vlY;kl R;kauk R;k dj.;kl laLFjksl vf/kdkj
nsrk ;sbZy-
79- ¼v½ iklcqds QDr lnL;kauk ns.;kr ;srhy- R;k
lnL;kdMwu >kysY;k o R;kl fnysY;k jdekaP;k uksnh
dsY;k tkrhy o izR;sd uksanhP;k [kjsi.kkcnny
fpV.khlkauh lgh dsyh ikfgts- R;kus lnL;kaph iklcqds
usgeh fuoMwu iw.kZ dsyh vlyh ikfgts- fcxj lnL;
Bsohnkjkus izR;sd frekgh lalFks’kh dsyY;k loZ
O;ogkjkP;k ckcrP;k fg’kksckP;k r[rkP;k dkcZuus
dk<ysY;k udyk lHkkirh lferhpk ,d lnL; o fpV.khl ;kakP;k
lghus fnY;lk ikfgts- izR;sd o”kkZP;k v[ksjhl Bsohnkjkus
R;kP;k [kkR;krhy jdek ys[kh dGfoY;k ifgts o R;kcjkscj
vkgsr fdok dls ;kcnnyps R;kaP;kdMwu ys[kh i= ekxfoys
ikfgts-
¼c½ vkysY;k BohaP;k dtZQsMhaP;k o brj jdesP;k
Bjkfod ueqU;krhy tesP;k ikoR;k fpV.khlkauh lg;k d#u
fnY;k ikghts-
80- mifo/kh dz- 2 ¼v½ vUo;s dsY;k tk.kk&;k O;ogkjkps
Lora= fg’ksc Bsoys ikfgts o R;kaph uQk rksVk rkGscan
i=ds] tek[kpZ i=ds Lora= dsyh ikfgts-
81- laLFksP;k dks.kR;kgh lnL;kl vf/kfu;ekrhy dyek uqlkj
R;kr uewn dsysys laLFksrhy iqLrds ikgrk ;srhy fdaok
R;kP;k udyk R;kl nsrk ;srhy- laLFksP;k mifo/kh jnn dj.ks
fdaok ufou ?kky.ks vlY;kl vf/kfu;e dye dzekad 12 o 13
e/khy rjrqnh vuqljY;k ikfgts- R;kdfjrk HkjysY;k lk/kkj.k
lHksl gtj vlysY;k o er ns.kk&;k lnL;kauk funku 2@3
la[;sus R;k cnyklaca/khpk Bjko ikl dsyk ikfgts- R;k
lHskph uksVhl lHksP;k rkj[ksiqohZ funku ngk fnol
vkxksnj loZ lnL;kauk fnyh ikfgts- dks.krk mifo/kh dlk
cnyk;pk] dkslkrk xV jnn djk;pk] R;k uksVh’khl
Li”Vhdj.k fyghys ikfgts- es- ftYgk MsI;qVh @ vflLVaV
jftLVkj lkgsc] ftYgk ifj”kn ;kapsdMwu nq#Lrhph o
uksan gksbZi;Zar dsysyk mifo/kh vaeykr vk.krk ;s.kkj
ukgh-
82- laLFkspk O;ogkj ;ksX; fjrhus pkykok Eg.kwu vf/ku;e]
fu;e o mifo/kh ;kauk vuql#u nq;;e fo/khfu;e dj.;kpk lferhl
vf/kdkj ; fofue;kph uksan lferhP;k o`arkr iqLrdkr dsyh
ikfgts o loZlk/kkj.k lHksr ekU; dsY;koj es- MsI;qVh
jftLVkj lkgsc ;kauh eatqjh fnY;kojp vf/kfu;e
vaeykr ;srhy-
laLFkspk O;ogkj can dj.ks
laLFskpk O;ogkj xqaMkGY;kuarj nk[kfoysY;k f’kYyd
ekyeRrsP;k jdekaiSdh fuEeh jDde fu;e dzekad 19 e/khy
rjrqnhyk vuql#u lnL;kae/;s okVyh tkbZy- o jkfgysyh fuEeh
jDde es- ftYgk MsI;qVh@ vflLVaV jftLVkj ;kaP;kdMs
lqiqnZ dj.;kr ;sbZy-

uksVh’khph ctko.kh

83- nkO;kl uksVhl fnyh ikfgts vls ;k mifo/khr tsFks uewn


dsys vlsy rsFks lnL;kapk usgeh jkg.kkjh v’kh uksVhl fnyh
Eg.kts R;k uksVh’khph ;ksX; ctko.kh >kyh vls letys tkbZy-
84- gs mifo/kh eatqj >kY;kuarj ;kiqohZ vaeykr vlysys loA
mifo/kh jnn >kys vls let.;kr ;bZy-
uequk & 2
d``”kh Qyks|ku lgdkjh laLFkk e;kZfnr

uequsnkj iksVfu;e

¼lqpuk % ;k iksVfu;eku dsysY;k vf/kfu;ekpk o fu;ekapk


mYys[k gk vuqdze egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 o
R;k vUo;s dsysy fu;e 1961 ;kapk vgs vls letkos-½
1 izLrkfod

laLFksps uko -------------------- d`f”k Qyks|ku fodkl lgdkjh


lgdkjh laLFkk e;kZfnr vls vkgs frpk uksanoysyk lLFkspk iRrk
ys[kh ek- lg@ftYgk@mi@lgk¸;d fuca/kd o Hkkxkps
ys[khifj{kd ;kauk fu;e dzekad 31 e/khy rjrqnhizek.ks dGfoyk
tkbZy- iRR;kr cny >kY;kiklwu rhl fnolkps vkr rks cny]
vf/kfu;e dye dz- 37 o fu;e dzekad 31 e/khy rjrqnhuqlkj R;kauk
dGfoys tkbZy- fu;ekuqlkj mifo/khr iRR;kph nq#Lrh
dsY;kf’kok; rks cny uksanoyk xsyk vls let.;kr ;s.kkj ukgh-
v½ ek- lg@ftYgk@mi@lgk¸;d fuca/kd] ;kaps vkxkÅ
ijokuxhus laLFkspk vkiY;k ‘kk[kk lq# djrk ;srhy o R;kapk
iRrk o R;kr gks.kkjs cny mifo/kh mifo/kh dzekad 1 e/;s uewn
dsY;kizek.ks osGksosGh dGfoys tkrhy-
c½ laLFkk loZlk/kkj.k laLFkk ;k eq[;oxkZr eksMrs fryk
vf/kfu;e dzekad 2 ¼15½ o fu;e dzekad 10 e/;s fnysY;k
O;k[;suuqlkj R;k oxkZph dkes gkrh ?ks.;kl ijokuxh fnyh xsyh
vkgs-
d½ laLFksps dk;Z{ks= iqjrs dk;Z{ks= iqjrs e;kZfnr jkghy-
1-1 v½ es uksan.kh vf/kdkjh ;kaps vkxkÅ ijokuxhus laLFksl
vkiY;k ‘kkGk lq# djrk ;srhy o R;kapk iRrk o R;kr gks.kkjs
cny mifo/kh dzekad 1 e/;s uewn dsY;kizek.ks osGksosGh
dGfoys tkrhy-
c½ egkjk”Vª jkT;kps ek- lgdkjh fuca/k osGksosGh
dk<rhy v’kk /kkjs.kfo”k;d vkns’kkuqlkj pkysy-
d½ laLFksps dk;Z{ks= e;kZfnr jkghy-
M½ laLFksps dkedkt frps iksVfu;e] vf/kfu;e o
fu;e ;kaps ;ksX; ikyu dsys tkrs fdok dls laLFkspk dkjHkkj
lq;ksX; O;kij rRokoj pkyrks dk;] laLFks lgdkjh rRokps o
vf/kfu;ekP;k rjrqnhuqlkj o R;k vUo;s r;kj dj.;kr vkysY;k
fu;ekuqlkj jkT; ljdkjus fnysY;k funsZ’k rRokps fdaok
vkns’kkps ikyu djhr vkgs ;kph [kk=h d#u ?ks.;klkBh
ekuuh; uksan.kh vf/kdkjh ;kaug fdok R;kauh vf/kd`r
dsysY;k O;Drhus laLFksP;k dkedktkph rikl dj.ks gs
dk;ns’khj vlsy- laLFksoj ns[kjs[k dj.;kP;k dkeh ek-
uksan.kh vf/kdkjh ;kauk iq<hy vf/kdkj vlrhy-
1- dkxni=s] iqLrds rkC;kr vl.k&;k laLFksP;k dks.kR;kgh
vf/kdk&;kyk ok deZpk&;kyk vkiY;kiq<s rh gtj dj.;klkBh
cksyowu ?ks.;kr ;sbZy-
2- laLFksph dkxni=s o fg’kac iqLrds ;kaph rikl.kh
dj.;kdfkjrk ek- uksan.kh vf/kdkjh ;kauk dks.kR;kgh osGh
igko;kl feGrhy-
3- ykxw dj.;kr vkysyh Qh jkT; ‘kklu Bjohy R;k jhrhus
Hkjkoh ykxsy-
4- jkT; ‘kklu osGksosGh Bjosy v’kk njkus ns[kjs[k Qh
laLFksyk ykxq sdjrk ;sbZy-
5- laLFksph vkfFkZd fLFkrh fopkjkr ?kÅu Bjkfod
dkyko/khdfjrk jkT; ‘kklu gh Qh ekQ o deh d# ‘kdrs-

2 mÌs’k

laLFksps mÌs’k [kkyhyizek.ks


1½ laLFksP;k o lnL;kaP;k xjtk Hkkxfo.;kdfjrk
HkkaMoy tefo.ks-
2½ lnL;kae/;s Lokyacu] dkVdlj o ijLij lgk¸; ;kapk izlkj
gks.;klkBh mRrstu ns.ks-
3½ [kktxh tfeuhps ekyd] etwj o ra=K ;kaph Je’kDrh o
tfeu vkf.k brj lk/kku lkexzh ,df=r vk.kwu fodr vxj
HkkM;kus ?ksÅu R;kaP;k la;qDr d`”kh Qy
mRiknukP;k fodkl dkeh mi;ksx dj.ks-
4½ nq/k nqHkrs r;kj dj.ks] dWuhax bR;kbhlkj[ks ygku
m|;ksx/kans lq# dj.ks] QyksmRiknukP;k o brj
nq¸;e .ka|kP;k f’k{k.kkph lks; dj.ks-
5½ d`”kh QyksmRiknuklkBh QG>kMkaph
‘kkLrks’kq/n ykxoM dj.ks-o tqU;k ckxkapk
fTk.kksZ/nkj dj.ks o R;kyk vuql#u m|ksx/kans
vaxhdkj.ks rlsp dqDdqV ikyu] nqX/kks mRiknu] y?
kq m|ksx /kans o brj /kans lHkklnkP;k mRiknukr
Hkj ?kky.;klkBh ;kstukc/n i/nrhus gkrkG.;kl o
vaxhdkj.kkl lHkklnkauk mRrst.k ns.ks- R;klkBh
vko’;drsuqlkj R;k ;kstuk dk;ZfUor dj.;klkBh
laLFksph tfeu lHkklnkadMs oS;fDrd fjR;k ykxoM o
fodklklkBh ns.ks-
6½ fidkaP;k laj{k.kkph rtoht dj.ks-
7½ ljdkjus lksioysY;k fu;af=r ekyokVkps dke dj.ks-
8½ laLFksP;k dkeklkBh rK vf/kdkjh] dkexkj o uksdj use.ks]
R;kaps fu;a=.k dj.ks o t#jhuqlkj R;kauk deh dj.ks-
9½ ojhy dzekad 1 rs 8 ;ke/;s uewn dsysY;k mÌs’kkP;k
iqrZrslkBh t#j Hkkl.kkjh brj dkes gkrh ?ks.ks-
brj iksVfu;ekr dkgh uewn dsys vlys rjh lnL;kaps o R;kaps o
R;kaP;k vuq’kaxkus tursph jkg.kh] mRiknu i/nrh o
m|ksx/kans ;kr lq/kkj.kk ?kNowu vk.k.;klkBh ek- lg- ftYgk
milgk¸;d fuca/kd ;kauh ekU; dsysY;k fu;ekuqlkj ors
osGksosGh ?kkyrhy R;k vVh o e;kZnkuqlkj brj
dks.kRkhgh dkes laLFksP;k O;oLFkkid lferhl gkrh ?
ksrk ;srhy-

3 lQyrsph rtoht
oj uewn dsysys mÌs’k lQy Ogkosr Eg.kwu laLFkk [kkyhy
dkes gkrh ?ksbZy-
1- QyksRiknu ok<o.;kP;k n`”Vhus tfeu lq/kkj.kk] ik.kh
iqjoBk] tfeuhps eksBs xV lk/k.;kP;k ;kstuk
vaxhdkj.ks] QG>kMkaps ykx.k] laj{k.k o tksikluk
gks.;kl ykx.kkjh loZ dkes ?ks.ks o brjkauk mRrstu
ns.ks-
2- ykxoMhdfjrk tfeu ,df=r vk.k.ks] HkkM;kus vxj fodr ?
ks.ks-
3- ;a=lkexzh] tukojs o e’kkxrhph lk/ku fodr vxj
HkkM;kus ?ns.;k?ks.;kph O;oLFkk dj.ks-
4- lHkklnkauk ?kjxwrh /ka|klkBh oLrw o ;a=lkexzh
HkkM;kus vxj fodr iqjfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
5- ch fc;k.ks] [krs] dye] fdVduk’kds o ‘ksrhl mi;qDr
v’kk oLrq QyksRiknu o vuq’kaxhd /ka|kP;k ok<hlkBh
okij dj.;klkBh HkkM;kus vxj fodr ?ksÅu iqjfo.ks-
6- laLFksus vxj laLFksP;k lHkklnkus mRiknu dsysY;k
ekykP;k fodzhph O;oLFkk dj.ks-
7- nqX/kksmRiknu] esa<;k] cd&;k lao/kZu] dqDdqV
e/kqef{kdk ikyu] dktq Hkkt.ks] QksM.ks] yks.kph o
rRle inkFkZ cufo.ks] rkxkps xks.kikV bR;knhlkj[ks
/kans gkrh ?ks.ks o v’kk /ka|kP;k f’k{k.kkph lks;
dj.ks-
8- d`”kh mRiknu ?kMowu lHkklnkaps jkg.kheku
ok<fo.ks- R;kaP;k dkVdlj] Lokoyacu o lgdk;kZph
izo`Rrh ok<fo.;klkBh o QyksmRiknu fo”k;d Kkukpk
izlkj dj.ks ;klkBh t#j vl.kkjh QyksmRiknukl vuql#u
vko’;d okV.kkjh brj des gkrh ?ks.ks-
4 HkkaMoy

[kkyhy lk/kukauh HkkaMoy tek dsys tkbZy-


v-½ HkkxkaP;k #ikus
1- lnL;kadMwu]
2- ljdkjdMwu] ftYgk] dsanzh; lgdkjh cWdsP;k ekQZr
c½ BsohP;k #ikus]lnL;kadMwu
d½ dtkZP;k #ikus
M½ ns.kxhP;k #ikus
<½ izos’k Qh P;k #ikus
jkT; ljdkjus [kjsnh dsysY;k ckxkauk fjMhehcy izsQjUl
‘kasvlZ Eg.kwu lacksf/kys tkbZy R;kph ijrQsM laLFksP;k
ljIyl izkWQhV e/kwu dsyh tkbZy- R;klkBh okf”kZd fuOoG
u¶;krqu Lora= QaM fuekZ.k dsyk tkbZy- R;kyk Hkkx
HkkaMoy ijrQsM fu/kh vls lacka/k.;kr ;sbZy- v’kk Hkkx
HkkaMoykph ijrQsM laLFksP;k O;ogkjkrqu u djrk rh
dsoG ;kp fu/khrwu dsyh tkbZy- R;klkBh okf”kZd fuOoG
u¶;krqu Bjfod jDde ;k QaMkr tek dsyh tkbZy- ojhy ^c* vkf.k
^d* ;k lk/kukauh teo.;kps HkkaMoy gs ek- lgk¸;d ftYgk mi
lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxkÅ ijokuxhf’kok; Hkkxkaps olwy
>kysys HkkaMoy lkBfoysyk jk[kho fu/kh o bekjr fu/kh ;kaP;k
csjtsrwu lk/kysys rksVs otk tkrk jkfgysY;k jdesP;k ngk
iVho#u tkLr vl.kkj ukgh-
laLFksps HkkaMoy laLFksP;k O;ogkjkr xqaroys ulsy
rsOgk vf/kfu;e dye 70 vUo;s rs xqaroys tkbZt ijarq bafM;u
VªLV vWDV P;k dye 20 ¼b½ izek.ks xqarfoys tk.kkj ukgh-
Vhi % ;k iksVfu;ekr ;kstysY;k ^^O;ogkj** ;k ‘kCnkrk-
lgk¸;d ftYgk mi lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxkÅ eatqjhus
laLFksP;k pkyq O;ogkjkrhy dtsZ olwy dj.;kdfjrk LFkkoj
ftanxh vxj laLFksP;k Lor%P;k mi;ksxklkBh bekjr vxj bekjrh
cka/k.;kps dkekr dsysY;k xqar.wdhpk lekos’k gksrks-

5- lHkkln

iksVfu;e dzekad 5 e/khy vVhauk v/khu jkgwu xkokr


jkg.kk&;k dks.kR;kgh O;Drhl laLFksps lHkkln gksrk ;sbZy
ek= laLFksP;k dk;Z{ks=kr ,[kknh ;kp izdkjph laLFkk vlY;kl
vxj LFkkiu >kY;kl frps dk;Z{ks= ;k laLFksP;k dk;Z{ks=krwu
oxGys tkbZy-
1- fu;e dzekad 18 vuo;s ?kkrysY;k [kkyhy vVh iq.kZ
dsY;k[ksjht dks.kR;kgh O;DRhl laLFksps lnL; gksrk ;s.kkj
ukgh-
1½ R;kps o; 18 o”ksZ iw.kZ ikghts o dks.krkgh djkj dj.;kl
yk;d ikghts-
2½ iksVdye 4 e/;s fufnZ”V dsysY;k dk;Z{ks=kr jkg.kkjk
vlyk ikfgts-
3½ R;kph orZo.kqd pkaxyh ikghts-
4½ R;kP;kdMs vk/khps Fkdysyh ns.kh ulkohr fdaok R;kpsoj
fno.kh dksVkZpk gqdwukek ulyk ikghts-
5½ es ft- milgk;;d @ fuca/kd ;kauh BjfoysY;k ueqU;kr vtZ
fnyk ikghts-
6½ laLFksPkk mÌs’k R;kyk letyk ikghts-
7½ R;kpk lnL; gks.;kcÌypk ys[kh vtZ O;oLFkkid
lferhrhy ,dw.k lnL;kaP;k fuEE;kgwu vf/kd cgqerkus
eatwj dsyk ikfgtsr-
8½ R;kus funku ,d rjh Hkkx ?ksÅu R;kph iw.k jDde Hkjyh
ikghts- ek= eatqjh dj.kkÚ;k lnL;kauh vtZkiksVh funku #
----- jkfgysyh jDde njegk fnyh ikfgts-
10½ vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;krhy vVh R;kus iqÚ;k dsY;k
vlY;k ikfgtsr-
11½ rks laLFksP;k dk;Z{ks=kr jkg.kkjk vlyk ikfgts-
1¼v½ lgdkjh lnL; vxj lgkuqHkwrhn’kZd lnL; Eg.kwu ,[kk|
k blekl R;kP;k ys[kh vtkZuqlkj vf/kfu;e dye dzzekad 24
e/khy rjrqnhuqlkj lnL; d#u ?ksrk ;sbZy- ek= R;kus
iksVfu;e dzekad 1 e/khy vVh iq.Zk dsY;k ikfgts- v’kk
lnL;kaps laLFks’kh gks.kkjs O;ogkj o laLFksrhy R;kaps
vf/kdkj vf/kfu;e dyes vuqdzes 24 o 27 ¼8½ e/khy
rjrqnhauk vuql#u ek;kZfnr Lo#ikps vlrhy R;kgwu tknk
vl.kkj ukgh- lgdkjh lnL; vf/kfu;e o iksVfu;e ;krhy rjrqnhl
v/khu jkgwu laLFksr nk[ky d#u ?ksrk ;sbZy-
2- e`r lHkklnkps Hkkx vxj fgrlaca/k okjlk gDdkus
feGfo.kkjs vKku vxj osMlj ble ;kauk vuqdzes R;kaps
dk;ns’khj izfruh/kh vxj ikyd ;kaps ekQZr fu;e o
iksVfu;e ;kr lnL; d#u ?ks.;kiwohZ BjfoysY;k
dk;Zi/nrhuqlkj fu;e dzekad 20 izek.ks lnL; d#u ?
ksrk ;sbZy- vkf.k vf/kfu;e o fu;ekuqlkj iksVfu;ekr uewn
dsysY;k gDdkaP;k o tckcnk&;kaP;k miHkkx R;kaps
ekQZr ?ksrk ;sbZy-
3- iksVfu;e dzekad 1 e/khy dkgh uewn dsysys vlys rjh jkT;]
ftYgk e/;orhZ lgdkjh o iSls iqjfo.kk&;k dsanzh; lgdkjh
cWadsl ;k laLFksps lnL; gksrk ;sbZy-
3 ¼v½,[kk|k vtZnkjkl lnL; d#u ?ks.;kpk udkjkRed fu.kZ;
fnY;kl rks fudkykP;k rkj[ksiklwu 15 fnolkaP;k vkr vxj
lnL; gks.;kdfjrk dsysY;k vtkZP;k rkj[ksiklwu rhu
efgU;kP;k vkr th eqnr yodjph vlsy rh R;k ftZnkjkyk
dGfoyh tkbZy- nksu efgu;kr fudky dGfoyk ukgh rj vtZ
ukeatqj dsyk vls let.;kr ;sbZy- vtZnkjkyk vf/kfu;e dye
dzekad 23 e/khy rjrqnhuqlkj ek- ftYgk
mifuca/kd ;kapsdMs ;k fu;ekfojks/kkr vihy djrk ;sbZy-
¼c½lnL; Eg.kwu nk[ky d#u ?ks.;kdfjrk ,[kk|k vik=
O;DrhdMwu vkysyk vtZ] fdaok v’kk O;DRkhus izos’k o
Hkkxkph Hkjysyh jDde Lohdkj.;kl laLFksus udkj fnyk
vlsy rj R;k ckcrhr fo/kh dj.;kr vkysY; ueqU;kr v’kh
O;Drh t#j rj izos’k Qh o ‘ksvlZP;k jdeslg uksan.kh
vf/kdkjh ;kapsdMs vtZ djhy- rks vtZ o rh Hkjysyh jDde]
vlk vtZ o jDde feGkysY;k rkj[ksiklwu rhl fnolkP;k vkr
v’kk laLFksdMs ikBorhy vkf.k laLFksdMs vlk vtZ o
jDde feGkY;kP;k rkj[ksiklwu rhl fnolkP;k vkr laLFksus
R;k vtZnkjkyk dks.krkgh fu.kZ; dGfoyk ukgh- rj rks
vtZnkj laLFkspk lnL; >kyk vls eku.;kr ;sbZy-
4- vf/kfu;e dye dzekad 105 e/khy rjrqnhauk v/khu jkgwu
lnL;kaph tckcnkjh R;kus ?ksrysY;k HkkxkaP;k
jdekaiSdh u Hkjysy;k jdekbrdh jkghy-
5- dehr deh ,d o”kZHkj lnL;Ro /kkj.k dsY;kuarj fpV.khlkl
rhu efgu;kph ys[kh uksVhl nsowu dks.krsgh lnL;kl vkiys
uko laLFksdMwu dk<wu ?ksrk ;sbZy- ek= rls
dj.;kiwohZ R;kP;kdMs ;a.ks vlysY;k jdekaph iq.kZ QsM
>kyh vlyh ikfgts o tkfeudhP;k tckcnkjhrwu rks eqDr
>kyk vlyk ikfgts-
6- [kkyhy lHksl gtj vl.kk&;k o erkpk vf/kdkj vl.kk&;k
lnL;kl [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kklkBh laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kr ;sbZy-
v- tj lferhP;k ers rks laLFksP;k fgrkfo#/n dkgh d`R; djhr
vlsy vxj laLFkk O;ofLFkr pkyo.;kr vMFkGs vkf.kr vlsy-
c- tj rks lnL;RokP;k vVh ikGr ulsy-
d- tj lferhP;k ers laLFksl cnuke dsys vlsy-
M- tj R;kus Hkkxkpk gIrk /kdfoyk vlsy-
b- tj laLFks’kh gks.kÚ;k R;kP;k O;ogkjkP;k foØh
laca/khP;k mifo/khps mYya?ku djhr vlsy-
bZ- tj R;kps fnokGs fu?kkys vlsy vxj rks dk;|kus ukyk;d
Bjyk vlsy-
Q- tj R;kyk QkStnkjh xqUg;k[kkyh f’k{kk >kyh vlsy-
dks.kR;kgh lnL;kyk laLFksrwu dk<wu Vkdrkuk vf/kfu;e
dzekad 35 o fu;e 28 o 29 e/khy rjrqwnh fopkjkr ?ksrY;k
tkrhy o r;kr uewn dsysY;k dk;Zi/nrhpk voyac dsyk tkbZy
dk<wu VkysY;k lHkklnkl ;k rkrqnhuqlkj iqUgk lHkkln
dj.;kr ;sbZy-
7 [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kkeqGs ,[kk|k lHkklnkps lnL;Ro
can gksbZy-
v- R;kps ukokojhy loZ Hkkx vxj fgrlac/k nqlÚ;kP;k
ukokoj oxZ >kY;kl
c- rks e;r >kyk vlY;kl
d- R;kl laLFksrwu dk<wu Vkdys vlY;kl
M- R;kus lnL;Rokpk fnysyk jthukek eatwj >kY;kl
b- R;kyk dk;eps osM ykxY;kl
8- vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;kr Bjfoysyh jDde HkjY;kf’kok;
vxj BjfoysY;k fgrlac/k laLFksr feGfoY;kf’kok; dks.kkgh
O;Drhl lHkklnkRokps gDd ctkfork ;s.kkj ukgh-
6 Hkkx

9- izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaer #- ------ jkghy- ,dw.k


Hkkx HkkaMoykph dey e;kZnk #i;s -------- jkghy
rlsp ,dw.k Hkkxkph la[;k ------ brdh jkghy- izR;sd
Hkkxkph jDde BjY;kizek.ks u HkjY;kl Hkkxkdfjrk
Hkjysyh jDde tIr gks.;kl ik= gksbZy rh tIr gks.;kiwohZ
jDde Hkj.;kcÌy ----- fnolkaph ys[kh uksVhl R;k lnL;kl
fnyh tkbZy-
v½ iksVfu;e dz 14 uewn dsysY;k Hkkxkaph O;frfjDr
izR;sdh n’kZuh fdaer ---- #- ps ,dw.k # ----- fdaerhps
----- Hkkx osGksosGh dk<wu rs egkjk”Vª jkT; ljdkjyk
fodys tkrhy- ;k Hkkxkauk ijrQsM vxzgDdkps Hkkx
-------- EgVys tkbZy-
c½HkkxkaP;k o dtkZP;k o ijQsMh lac/khP;k
ljdkjP;k ;ksX; R; vVh LohdkjY;k tkrhy-
d½ ljdkjus laLFksyk fnysys dtZ o laLFksps ?ksrysys
Hkkx ;kapk] laLFksps ftanxh o vxzrspk gDd jkghy-
M½ ljdkjh dtkZP;k o ljdkjus ?ksrysY;k HkkxkaP;k
ijrQsMhP;k okf”kZd u¶;krwu ^ljdkjh HkkaMoy ijrQsM
fu/kh* ;k ukokpk fu/kh mHkkjyk tkbZy-
bZ½ ljdkjus laLF;syk fnysys dtZ o laLFksps ?ksrysys
Hkkx ;kaph BjysY;k vVhuqlkj ljdkjus ^^HkkaMoy
ijrQsM fu/khrwu** ijrQsM djrk u vkY;kl laLFksP;k brj
fu/khrwu o ftanxhrwu rh ijr dsyh tkbZy-
10 laLFksP;k ,dw.k HkkxkaP;k ,d iapeka’k Hkkxkais{kk
vxj ---- is{kk tkLr fdaerh Hkkx dks.kkgh lnL;kl /kkj.k
djrk ;s.kkj ukghr- vxj R;koj gDd lkaxrk ;s.kkj ukghr- vxj
R;koj gDd lkaxrk ;s.kkj ukghr- ek= ;k ek;kZnk iksVfu;e
Ø 5 ¼d½ izek.ks gks.kkÚ;k lnL;kps ckrhr ykxw gks.kkj
ukgh-
11 d`f”k izfØ;spk eky mRiknu dj.kkÚ;k tfeuhP;k nj ,djkl
vFkok R;kP;k viw.kkZadakr ,d Hkkx ;k izek.kkr dehr
deh Hkkx izR;sd lnL;kps ukokoj vlyk ikfgts-
12 Hkkxkdfjrk vtZ ys[kh vlsy ikfgtsr- O;oLFkkid lferhus
v’kk vtkZpk fudky dsyk ikfgts-
13 ,dk rkj[ksl fodr ?ksrysY;k izR;sd HkkxkcÌy fujkGk
Øekad vlysyk Hkkxkpk nk[kyk fnyk tkbZy-
vFkok ,dkis{kk tkLr Hkkx ?ksrys vlY;kl R;k loZ
HkkxkacÌy fujfujkGs dzekad nsÅu] Hkkxkapk ,df=r ,dp
nk[ky fnyk tkbZy-
14 Hkkxkaps gLrkarj.k vf/kfu;e dye Øekad 30o fu;e Øekad
24 rs 26 e/khy rjrwnhuqlkj dsys tkbZy-
15 dks.kkgh lHkklnkl laLFkse/;s dehr deh 1 o”kZHkj
Hkkx /kkj.k dsY;kf’kok; rks gLrkarjhr djrk ;s.kkj ukgh-
O;oLFkkid lehrhP;k eatqjhus nqlÚ;k lHkklnkl vxj T;k
lHkklnkpk vtZ lferhus eatwj dsyk vlsy v’kk O;Drhl rks
Hkkx gLrkarjhr djrk ;sbZy- izR;sd Hkkx gLrkarjhr
dj.;kdjhrk ----- Qh vkdkj.;kr ;sbZy- T;kP;k ukos Hkkx
gLrkarjhr dsyk R;kps uko Hkkx gLrkarj.k uksan.kh
iqLrdkr nk[ky dsY;k[ksjht o gLrkarj.k dj.kkjs laLFksph
vkiyh ns.kh fnY;k’khok; Hkkx gLrkarj.k iw.kZ gks.kkj
ukgh- ljdkjh ftYgk e/;orhZ cWadsekQZr [kjsnh dsysys
Hkkx gLrkarjhr djrkauk ykxw gks.kkj ukgh-
16 dks.kR;kgh lHkklnkl vkiY;k lghpk ys[k laLFkstoG
Bsowu vxj R;k dkeklkBh BsoYksY;k dks.kR;kgh
iqLrdkr fuonsu uewn d#u laLFkspk ixkjh vf/kdkjh [ksjht
d#u brj dks.kR;kgh O;Drhph fu;e Ø 25 e/khy rjrwnh
uwlkj ej.kkuarj laLFksr vl.kkÚ;k vkiY;k Hkkxaps vxj
fgrlac/kkps okjlnkj Eg.kwu use.kwd djrk ;sbZy vxj rh
dsysyh use.kwd ijr ?ksrk ;sbZy- vxj frP;kr cny djrk ;srhy-
v’kk ifgY;k use.kqdhr dks.krkgh QsjQkj dj.;kcÌy vxj
v’kh use.kwd jÌckry dj.;kcÌy izR;sdh ------ Qh vkdkjyh
tkbZy-
17 ,[kknk lHkkln e`r >kY;kuarj R;kps Hkkx fgrlaca/k R;kus
useysY;k okjlnkjkps ukokoj gLrkarj.k dsys tkrhy- R;kus
okjl useyk ulsyrj R;kps Hkkx vxj fgrlaca/k vf/kfu;e Ø 30
o fu;e Ø 25 e/khy rjrqnhuqlkj R;kps okjlkps vxj
dk;ns’khj izfrfu/khps ukos gLrkarjhr dsyh tkbZy- ek=
gLrkarj.kkiwohZ R;k okjlkl vxj dk;ns’khj izfrfu/kh
laLFksps lnL; d#u ?ksrys tkbZy- R;k djhrk laLFksus
BjfoysY;k ueqU;k R;kus vtZ dsyk ikfgts] lnL;Rokdfjrk
R;kyk iqUgk Hkkx fodr ?ks.;kps dkj.k ukgh- e`r okjlkl
lnL; d#u ?ks.ks o R;kps Hkkx gLrkarjhr dj.ks ;k nksUgh
ckch ,dkekxwu ,d yxsp dsY;k tkrhy-
18 ,[kknk lnL; e;r >kY;kuarj R;kps [kkR;kr vlysY;k
Hkkxkapk fgrlaca/kkP;k jDdesrwu laLFksl R;kpsdMwu
ts ;s.ks vlsy rs otk d#u jkfgysyh ckdh] R;kus usewu
fnysY;k okjlkl vFkok okjl ulsy lferhP;k ers e`rkpk dks.kh
;ksX; okjl vxj dk;ns’khj izfrfu/kh vlsy
R;kaPksdMwu ;ksX; R;k izek.kkr uqdlku HkjikbZpk
jks[k fygwu R;kus ekx.kh dsY;kiklwu lgk efgU;kps vkr]
vf/kfu;e dye dzekad 29 ¼3½ o fu;e dzekad 21 e/khy
rjrqnhizek.ks fnyk tkbZy- ek= e`r lnL;kph eqnrhph Bso
vlY;kl rh eqnr lai.;kiwohZ ;kizek.ks ijr djrk ;s.kkj ukgh-
v- lnL;Rokrwu deh >kysY;k O;Drhl rks deh >kY;kP;k
rkj[ksiklwu 1 o”kkZPks vkr R;kps Hkkxkaph jDde
R;kyk fnyh tkbZy- ek= R;kPksdMs ;s.ks vlysY;k
jDdek R;k HkkxkP;k jDdesrwu dkiwu ?ksrY;k
tkrhy rlsp dks.kR;kgh lkykr ijr djko;kps Hkkx Hkkx
HkaMoykpk gs R;kiwohZP;k 31 ekpZ jksth vlysY;k
laLFksP;k ,dw.k Hkkx HkkaMoykpk 10 VDdsis{kk
tkLr vl.kkj ukgh-
c- laLFksus tj ljdkjh vxj iSlk iqjfo.kkÚ;k lgdkjh
cWadsps dtZ ?ksrys vlsy rj ek- ftYgk mifuc/kad vxj
v’kh cWad ;kaP;k vkxkÅ laerhf’kok; laLFksl
dks.kR;kgh Hkkxkph jDde ijr djrk ;s.kkj ukgh vxj
brjkadMwu ckgsjhy dtsZ vxj Bsoh ?ksrk ;s.kkj
ukgh-
Vhi% iksVfu;e dz 21 o 12 ¼v½ ps dkj.kklkBh Hkkxkph
jDde] ijr djrkauk Hkkxkph fdaer fu;e dzekad 23 e/khy
rjrqnhauk vuql#u dsyh tkbZy o Hkkxkph jDde ijr nsrkauk rhp
fopkjkr ?ksryh tkbZy-

7 loZlk/kkj.k lHkk

19 laLFksP;k lnL;kaP;k lk/kkj.k lHksdMs laLFksph


v[ksjph lRrk jkghy- i.k rh lRrkvf/kfu;e] fu;e o
iksVfu;e ;krhy rjrqnhps v/khu jkghy-
20 laLFksph ifgyh loZlkk/kkj.k lHkk laLFksps eq[; izoZrd
laLFksph uksan.kh d#u vkY;kP;k rkj[ksiklwu rhu
efgU;kaps vkr T;k O;Drh ,d= ;sÅu laLFksP;k uksan.khlkBh
vtZ dsyk gksrk] v’kk loZ O;Drhaph ifgyh loZlkk/kkj.k
lHkk Hkjfoy- izfro`r dzekad 62 izek.ks lHksr fu;e dzekad
59 e/;s n’kZfoysyh dkes dsyh tkrhy-
21- izR;sd o”khZ 31 ekpZuarj 3 efgU;kps vkr] vf/kfu;e dye
dzekad 75 o fu;e dzekad 60 e/khy rjrqnhuqlkj okf”kZd
loZlkk/kkj.k lHkk cksygoyh tkbZy o R;kps rjrqnhuqlkj R;k
o”kkZph ^u* ueqU;kr r;kj dsysyh uQk & rksVk o rkGscan
i=ds] rlsp O;oLFkkid lferhps okf”kZd izfro`r fu;e dz- 62
izek.ks loZlk/kkj.k lHksiq<s eatqjhdfjrk Bsoyh tkrhy-
v- dye 75 e/;s e/;s dkghgh vlysa rjh tj laLFksP;k
vf/keaMGkus rksGscan uQk&rksVk i=d] ys[khijh{ksps Kkiu
o lerhpk vgoky lknj djhy vkf.k fuca/kdkus ekU;rk fnY;kuarj
vf/keaMGkus R;kauk jhrlj eku;rk fnysyh vkgs vls
let.;kr ;sbZy-
22- loZlkk/kkj.k lHksus djko;kP;k dkekr [kkyhy dkekapk
lekos’k djkok-
1- laLFksP;k ekxhy lkykP;k dkekapk vf/kfu;e dye
dzekad 75 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyk vgoky o
fu;e dzekad 61 o 62 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyh
R;k lkykph tek o [kpZ] uQk o rksVk vk.fk ftanxh o
dtZ nk[kfo.kkjh if=dk lferhdMwu ?ks.ks o rh
u¶;kP;k foHkkx.khuqlkj eatqj dj.ks vkf.k R;kr t#j
okVrhy R;k nq#LR;k d#u eatwj dj.ks-
2- mifo/kh dzekad 3 e/khy e;kZnsl v/khu jkgwu iq<hy
o”kkZdfjrk mHkkjko;kP;k ckgsajhy dtkZP;k e;kZnk
Bjfo.ks rlsp mRiUu [kpkZps vankti=d r;kj dj.ks-
3- fu;e dzekad 58 o 60 vkf.k mifo/kh dzekad 38 e/khy
rjrwnh fopkjkr ?kasÅu iq<hy lkykdfjrk lferhph
fuoM.kwd gkr oj d#u vxjr xqIr ernku i/nrhus dj.ks-
4- LFkkfud ys[k ijh{kdkaph use.kwd dj.ks o R;kps
osru Bjfo.ks-
5- laLFksekQZr Qyks|kuklaca/kh o ?kjxqrh brj
mi;ksxkdfjrk dks.kR;k izdkjP;k oLrw iwjok;kP;k o
rs Bjfo.ks o v’kk iqjoB;kdnny fdrh dfe’ku o brj [kpZ
?;ko;kpk rs Bjfo.ks-
6- fujfujkG;k izdkjP;k ekykP;k fofdzoj fdrh dfe’ku o
brj [kpZ ?;ko;kpk rs Bjfo.ks-
8 lnL;kauk fodr vxj HkkM;kus fodklkljBh vko’;d
rh ;a=s bR;knh lk/kus [kjsnh dj.;kl eatqjh ns.ks-
R;kP;k HkkM;kps o brj nj Bjfo.ks-
9 laLFksph ys[kh ijh{kk ijh{kk ;knh fu;e dzekad 73
e/khy rjrqnhuqlkj lferhus frP;koj dsysys nks”k nq#lrh
izfro`Rr ¼fjiksVZ½] rlsp lgkdjh [kkR;kdMwu o ftYgk
e/;orhZ lgdkjh cWadsdMwu vkysyk i=O;ogkj ;kapk
fopkj dj.ksa-
10 uohu mifo/kh LOkhdkj.ks] vaeykr vlysY;k mifo/khr
cny dj.ks fdaok dkgh mifo/kh Lohdkj.k] vaeykr
vlysY;k mifof/kr cny dj.ks fdaok dkgh mifo/kh vftckr
xkGwu Vkd.ks] fu;e dzekad 60 e/;s mYys[k dsysY;k
xqIr ernku i/nrhP;k fuoM.kwdhps ;kaP;k use.kqdk
oSxjs lac/kh lferhus dsysys fof/kfu;e Lohdkj.ks-
11 laLFksP;k fodklkP;k ;kstuk vk[k.ks o mifo/kh Ø 70
izek.ks 1 o”kkZis{kk vf/kd eqnrhph rgdqch ns.ks-
12 lferhP;k ,d vxj vf/kd lnL;kauk R;kP;k dkekP;k
eqnrhr lk/kkj.k lHksr gtj vl.kkÚ;k o ernku dj.kkÚ;k 2@3
lnL;kaP;k erkus lehrhrwu deh dj.ks-
23 fxÚgkbZdh eky okVi o rRle O;ogkjkaph O;oLFkk
ikg.;klkBh ,d Lora«; milferh jkghy laLFksP;k lferhpk
lHkkirh o frpk ,d lnL; o ftYgk e/;orhZ lgdkjh cWdspk
izfrfu/kh ¼cWadsus dtZ ?ksrysys vlY;kl½ vls milferhps
vf/kdkjijRos ¼,Dl vkWfQf’kvks½ lnL; vlrhy-
24 vf/kfu;e dye dzekad 76 e/khy rjrwnhuqlkj laLFksyk
fo’ks”k loZlk/kkj.k lHkk cksyfork ;sbZy o R;kp
rjrqnhuqlkj rh cksyhoyh ikfgts- [kkyhy ifjfLFkrhr rh ,dk
efgU;kP;k vkr cksykfoyhp ikfgts-
v- ek fuca/kd ;kauh r’kh lwpuk dsY;kl-
c- laLFksP;l ,dw.k lnL;kaP;k ,d iapeka’k lnL;kauh
ys[kh ekx.kh dsY;kl
d- laLFksP;k lferhus r’kh lwpuk dsY;kl-

25- loZlk/kkj.k dk;Zfjrh fu;e dzekad 60 e/khy rjrqnhuqlkj


jkghy-
v- ifgY;k loZlk/kkj.k lHksph o okf”kZd loZlk/kkj.k
lHksph 14 fnoklakph o fo’ks”k loZlk/kkj.k lHksph 7
fnolkaph ys[kh uksVhl o dk;Zdze if=dk v’kk lHksiwohZ
dk<wu laLFksP;k fpV.khlkus rh lHkk cksykfoyh ikfgts-
v’kk if=dk laLFksP;k dpsjhP;k uksVhl cksMkZoj o
laLFksP;k dk;Z{ks=kr vlysY;k xkokrhy izeq[k fBdk.kh
vMdowu izfl/n dsY;k ikfgtsr- laLFkspk lHkkirh vxj
R;kaps xSjgtsjhr lferhpk ,[kknk lnL; ;kauh uksVhoj lg;k
dsY;k ikfgtsr-
26- loZlk/kkj.k lHksl gtj vlysY;k lnL;kaP;k la[;sP;k 2@3
lnL;kaP;k ijokuxhus dk;Zif=dsr nk[ky dsyh ulysyh dkes
dks.kR;kgh lnL;kl lHksiq<s ekaMrk ;srhy-
27- dsk.kR;kgh loZlk/kkj.k lHksr ,dw.k lnL;kaP;k la[;sP;k
2@3 vxj 25 ;k iSdh deh la[;k vlsy frrds lnL; gtj vlys
Eg.kts x.kiwrhZ >kyh vls letrk ;sbZy o - lHksr ewG
lHksP;k if=dsrhy dkes dyh tkrhy- ex v’kk lHksl x.kiwrhZ
vlks o ulks- lHksr dkgh dke >kY;koj dk;Zdze if=dsrhy
loZ dkes R;kfno’kh dj.ks ‘kD; ulsy rj R;k lHksl gtj
vl.kkÚ;k lnL;klkauk fu;e 60 e/khy rjrqnhuqlkj R;k
lHksP;k rkj[ksiklwu 30 fnolkais{kk tkLr ukgh v’;k
nqlÚ;k rkj[ksi;Zar rh lHkk iq<s <dyrk ;sbZy o v’;k iq<s
<dysY;k lHksr dk;Zdze if=dsrhy jkfgysys fo”k;
fopkjk/khu ?ksrys tkrhy-
28- iksVfu;e dzekad 24 o 25 e/;s dkghgh rjrwn dsyh vlyh rjh
laLFksP;k lnL;kyk dk<wu Vkd.ks] vxj frP;k lferh
lnL;kyk O;koLFkkid lferhiklwu nwj dj.ks vxj frP;k
mif/kr cny dj.ks ;klaca/khP;k fu;e dzekad 60 izek.ks o
vf/kfu;e] fu;e vxj laLFksps iksVfu;e ;krhy rjrqnhuqlkj]
Bjkokph uksVhl fnY;kf’kok; vlk Bjko dks.kR;kgh
lk/kkj.k lHksiq<s vk.kr ;s.kkj ukgh-
29- vf/kfu;e dye dzekad 27 o fu;e dzekad 60 e/khy
rjrqnhuqlkj loZlk/kkj.k lHksr ernku dsys tkbZy- lHksr gtj
vl.kkÚ;k lnL;kl ,dkis{kk tkLr er ns.;kpk vf/kdkj vl.kkj
ukgh- T;kaP;koj Lor%P;k dtkZcÌy >kysyk fuokMk
ctko.khl ikBfoyk vlsy v’kk lnL;kal] lferhP;k o brj
fuoM.kqdkaP;k iz’ukaoj ernku djrk ;s.kkj ukgh- v/;{kkl
brj lnL;kizek.ks ,d er vlsy- ,[kk|k Bjkokoj ernkus lkj[ksp
foHkkxys xsY;kl v/;{kkl ,d fu.kZ;d er vlsy- ,[kk|k Bjkoj
lnL; foHkkxkr xsys vlrhy rsOgk ernku dj.kkÚ;k
dks.kR;kgh ikp lnL;kauh erekst.kh dj.;kph ekx.kh
djrk ;sbZy- R;kuarj v/;{kkus rh eatwj dsyh ikfgts- izR;sd
Bjkokpk fudky gkr oj mHkk#u dsysY;k ernkuko#u dsyk
tkbZy- ernku dj.kkÚ;k lnL;kauk cgwerkus izR;sd Bjko
eatwj dsyk tkbZy-
30- loZlk/kkj.k lHksiq<s vkiyk v/;{k fuoMhy-
31- dks.kR;kgh ikl >kysY;k Bjkokr cny dj.;klac/khpk Bjko]
loZlk/kkj.k fuca/kd ikl >kysY;k ewG Bjkokps
rkj[ksiklwu lgk efgU;kps vkr ek- fuca/kd ;kaP;k
ijokuxhf’kok; dks.kR;kgh loZlk/kkj.k lHksr vk.krk ;s.kkj
ukgh-
32- laLFksus [kkyh fnysY;k laLFkkauk lkehy gksÅu R;kaps
lnL; >kys ikfgts-
v- ftYgk e/;orhZ lgdkjh cWad
c- ftYgk d`f”k Qyks|ku lgdkjh laLFkk
d- egjk”Vª jkT; d`f”k Qyks|ku lgdkjh la;qDr laLFkk
M- ftYgk lgdkjh eaMG ¼fMfLVªDV
dks&vkWisjsfVOg cksMZ½
laLFkk T;k laLFkkaph lnL; >kyh vlsy v’kk laLFkkP;k
loZlk/kkj.k lHkkauk laLFkrQsZ frP;k izfrfu/khauh gtsj
jkg.;kcÌy o rhr er ns.;kcÌy] vf/kfu;e dye dzekad 27 P;k
rjrqnhauk vf/ku jkgwu laLFksus osGksosGh Bjfoys ifgts-
33- loZlk/kkj.k lHkkapk o`rkar R;kaP;k o`Rrkar iqLrdkr
fpV.khlkus fygwu Bsoyk vkgs-
8 O;oLFkkid lferh

34- laLFksP;k dkedktkph O;oLFkk frP;k O;oLFkkid lferhus


ikfgyh ikfgts- lferh 9 lnL;kaph jkghy- lferh ----- jkghy-
O;oLFkkid lferhps lnL;klkaph fuoM okf”kZd loZlk/kkj.k
lHksr gkr oj d#u dsysY;k ernkukus dsysh vlsy- ek=
laLFksus ,dw.k Hkkx HkkaMoy # -----@& vxj tkLr
vlY;kl O;oLFkkid lferhph fuoM.kwd R;k okf”kZd
lHksP;k yxriwohZ xqIr ernkukus dsyh tkbZy- O;oLFkkid
lferhP;k eqnrhr e`R;wewGs vxj brj dj.kkaeqGs fjdkE;k
gks.kkÚ;k tkxk frP;k cgqerkus useq.kdk d#u HkjY;k
tkrhy- O;oLFkkid lferhps 5 lnL; gtj vlys Eg.kts x.kiwrhZ
gksbZy- tsOgk O;oLFkkid lferhP;k loZ lHkklnkaph
fuoM.kwd ,dkp o”khZ gksbZy rsOgk v’kk
fuoM.kqdhe/;s fuoMwu vkysY;k O;oLFkkid lferhps lnL;
;k lferhP;k lHksP;k fnukadkiklwu ikp o”ksZi;Zar vf/kdkj
jkgkrhy vkf.k uohu lferhP;k ifgY;k lHksP;k fnukadki;Zar
dkekoj jkghy-
brj iksVfu;eke/;s dkghgh uewn dsysys vlys rjh
O;oLFkkid lferhojhy ----- lnL;kaiSdh [kkyhy izdkjP;k
lnL;klalkBh nksu tkxk jk[kho vlrhy-
v- vkfFkZd n`”V;k nqcZy lHkklnkaiSdh ,d T;kauh
laLFksdMwu ekxhy o”kkZr #i;s ----- tkLr dtZ ?ksrys
ulsy v’kk lnL;kiSadh ,d jkghy- oj uewn dsys xsys ulY;kl
O;okLFkkid lehrh lnjgw izdjkP;k lHkklnkaiSdh
mifufnZ”V la[;s iSdh lnL;kl O;oLFkkid lehrhoj Lohd`r
d#u ?ksÅu R;k jk[kho tkxk Hkj.;kr ;srhy-
1- gjhtu v’kk vuqlwfpr tekrh vxj jkT; ljdkjus tkfgj
dsysY;k foeqDr tekrhiSdh ,d-
2- ,d tkxk eghyk lnL;kadjhrk jk[kho jkghy-
35- fu;e Øekad 58 e/khy rjrqnhuqlkj O;oLFkkid lferhpk ,
[kknk lnL; lferhoj jkg.;kl vik= Bjyk vlY;kl vxj R;kl
QkStnkjh xqUg;kcÌy rks lferhoj vlysY;k eqnrhr f’k{kk
>kyh vlY;kl R;kyk lferhoj lnL; Eg.kwu jkgrk ;s.kkj
ukgh-
v- tj laLFksP;k fdaok lkslk;VhP;k fuoM.kqdhP;k
laca/kkP;k fu;ekr dkghgh vlys rjh T;k blekoj vuhrhP;k
orZuko#u xqUgk ‘kkchr >kyk vlsy v’kk O;Drhl
laLFksP;k O;oLFkkid lferhoj fuoMwu ;s.;kpk fdaok
usewu ns.;kpk vf/kdkj vl.kkj ukgh vkf.k ,[kknk ble
izFke fuoMwu vkyk vlwu uarj xqUgk ‘kkchr >kyk rj
R;k rkj[ksiklwu in lksMwu |kos ykxsy- f’k{kk
>kY;koj 5 o”kkZauh gh vi=krk jkg.kkj ukgh-
c- tj laLFksP;k lnL;kyk vf/kfu;e dye 79 fdaok 88 vUo;s
fdaok dye 85 vUo;s dks.kR;kgh laLFkspk >kysyk
pkSd’khpk [kpZ ns.;kl tckcnkj /kj.;kl fdaok lferh lnL;
Eg.kw pkyw jkg.;kl vik= Bjsy o R;kph lferh ojhy tkxk
eksdGh >kyh vls letys tkbZy-
36- ;ksX; dkj.k nk[kfoY;kiklwu lferhP;k ykxksikb pkj
lHkkauk ,[kk|k xSjgtj jkfgY;kl rks lferhrwu deh >kyk vls
letys tkbZy rFkkfi deh dj.;kiwohZ R;kl vkiys Eg.k.ks
ekaM.;kph la/kh ns.;kr ;sbZy-
v- Tkj ek- uksan.kh vf/kdkÚ;k ers laLFksph lferh
fdaok lferhpk dks.krkgh lnL; laLFksP;k dkerk dlwj djr
vlsy vFkok vf/kfu;e] fu;e vxj iksVfu;ekOnkjs usewu
ns.;kr vkysyh drZO; ikj ikM.;kr g;x; djhr vlsy vFkok
laLFksP;k fdaok frP;k lnL;kaP;k fgrkl ck/kd v’kh d`rh
djhr vlsy vFkok jkT; ‘kklukus eatwj dsysys fdaok
voyafcoysys lgdkjfo”k;d /kksj.k fdaok fodkl
dk;Zdze ;kaph vaeyctko.kh dj.;kP;k dkeklkBh
jkT;’kklukus fdaok ek- lgdkjh fuac/kd ;kauh fnysY;k
vkns’kkaph tk.kwuctwu voKk djhr vlsy vFkok vU; fjrhus
laLFksph fdaok lHkklnkaph dkes mfprfjR;k vkf.k
lk{ksikus ikj ikMhr ulsy vkf.k laLFksps dkedkt BIIk
>kys vlsy rj ek- uksan.kh vf/kdkjh lferhyk fdaok R;k
lnL;kyk uksVhl feGkY;kiklwu 15 fnolkaP;k vkr R;k
laLFksps fdaok R;k lnL;kps dks.krsgh vk{ksi vlY;kl
v’kk vk{ksikfo”k;h fuonsu dj.;kph la/kh fnY;kuarj vkf.k
laLFkk ftP;k’kh layXu vlsy R;k la?kh; laLFks’kh
fopkjfofu;e dsY;kuarj gwdekOnkjs rh lferh jn~Ckkry d#
‘kdsy vkf.k
1- laLFksP;k rhu fdaok vf/kd lnL;kapk lekos’k vlysyh
lferh fu;qDr d# ‘kdsy vFkok]
2- nksu fdaok vf/kd iz’kkld fu;qDr d# ‘kdrhy- iz’kkld gs
laLFksps lnL; vlysp ikfgts vls ukgh vkf.k iz’kkld
Eg.kts euq”; O;Drh vxj ,[kknh laLFkk vlw
‘kdsy- ;ke/;s jkT; ‘klukP;k ekyhdhph fdaok frP;k
fu;a=.kk[kkyh vlysyh daiuh fadaok frph ,[kknh nq¸;e
daiuh vlw ‘kdsy- lferh jÌckry dj.;kph eqnr ek- uksan.kh
vf/kdkjh osGksosGh ok<ow ‘kdrhy i.k ,dw.k loZ
dkyko/kh ----- Ok”kkZis{kk tkLr ulsy vkf.k jkT;
‘kklukP;k iwoZ ijokuxhus rks dkyko/kh ---
o”kkZis{kk vf/kd vl.kkj ukgh-
3- gk dkyko/kh lekIr gks.;kiwohZ lq/nk ek- uksan.kh
vf/kdkjh ;akuh lehrh fdaok frpk dks.krkgh lnL; fdaok
useysyk iz’kkld cny.;kpk vf/kdkj vlsy- rlsp dk<wu
VkdysY;k lnL;kP;k tkxsoj dks.kR;kgh O;Drhph lnL;
Eg.kwu fu;qDrh dj.;klkBh fadaok dk<wu VkdysY;k
lnL;kP;k inkP;k moZfjr dkyko/khlkBh R;kP;k tkxsoj
use.kwd dj.;kpk lferhyk vkns’k nsrhy-
c- laLFksP;k lferhP;k fuoM.kqdhlkBh lHkklnkps
vklysys ukefunsZ’ku i= ukeatwj >kY;kps laLFksps i=
feGkY;k rkj[ksiklwu rhu fnolkP;k vkr R;k ukjkt
>kysY;k lHkklnkyk ek- uksan.kh vf/kdkÚ;kadMs vihy
djrk ;sbZy] vls vihy feGkY;kP;k rkj[ksiklwu ngk
fnolkaP;k vkr rs fudkykr dk<rhy- vihykr fnysyk fu.kZ;
gk vafre vlsy o vfiykr fnysY;k fu.kZ;koj vk.k[kh vihy
fdaok iqufj{k.k djrk ;s.kkj ukgh- dk;ns’khji.ks
ukefunsZ’kr dj.;kr vkysY;k mesnokjkaph ;knh
vfiykojhy fu.kZ;kP;k v/khu vlsy- mesnokjh vtkZP;k
Nkuuhph rkjh[k o mesnokjh ekxs ?ks.;kph ‘ksoVph
rkjh[k ;ke/khy dkyko/kh 15 fnolkais{kk deh vl.kkj
ukgh-
d- fuoM.kqdhus fuoMqu ;s.kkÚ;k laLFksP;k dks.kR;kgh
inkf/kdkÚ;kfo#/n R;kosGh lferhP;k dks.kR;kgh lHksr
gtj jkg.;kl o ernku dj.;kl ik= vlysY;k lferhP;k ,dw.k
lnL;kiSdh 2@3 lnL;kauh lHksr cgqerkus vfo’oklkpk
Bjko ikl dsY;kl rks vlk dks.krkgh inf/kdkjh Eg.kwu
pkyw jkg.;kps can gksbZy vkf.k R;kauarj R;kaps in
eksdGs >kY;kps let.;kr ;sbZy-
T;k dks.kR;kgh lferhP;k fo’ks”k lHksl vfo’oklkpk Bjko
ekaMok;kpk vlsy R;k lHksr gtj jkg.;kl o ernku dj.;kl ik=
vl.kkÚ;k ,dw.k lnL;kaP;k dehr deh 1@3 lnL;kauh R;k
BjkokP;k lHksP;k ekx.khi=koj lg;k dsY;k ikfgtsr- vkf.k rs
ekx.khi= fu;ekauh BjfoysY;k ueqU;kr o BjfoysY;k i/nrhus ek-
uksan.kh vf/kdkjh ;akP;kdMs ikBfoys ikfgts- ijarq
T;kaP;kfojks/kkr vfo’okl Bjko ekaMko;pk R;kisdh
vf/kdkjinkoj vlY;kph eqnr 6 efgU;kis{kk deh vlsy rj v’kk
fo’ks”k lHksps ekx.khi= nsrk ;s.kkj ukgh-
fo’ks”k lHksps ekx.khi= feGkY;kP;k rkj[ksiklwu 7
fnoklkaP;k vkr ek- uksan.kh vf/kdkjh lferhph fo’ks”k lHkk
cksykorhy- v’kk lHkk uksVhl dk<Y;kP;k rkj[ksiklwu 15
fnolkaP;k vkr ?ks.;kr ;sbZy- lnj lHkspk v/;{k ek- uksan.kh
vf/kdkjh ;kauk vf/kd`r dsysyk lgk¸;d fuc/kad ;kaP;k ntkZis{kk
deh ntkZ ulysyk vf/kdkjh vlsy- v’kk lHksr v/;{kinh vlrkauk
lferhP;k lHksr v/;{kLFkkuh vl.kkÚ;k v/;{kkl fdaok lHkkirhl
rs vf/kdkj vlrkr- rsp vf/kdkjh vlrhy- ijarq R;kl ernku dj.;kpk
vf/kdkj vl.kkj ukgh] cksyfo.;kr vkysyh gh lHkk dks.kR;kgh
dkj.kko#u rgdqc djrk ;s.kkj ukgh- vfo’okl BjkokP;k cktwus o
fojks/kh ernku dj.kkÚ;k lferh lnL;kaph ukos lHksr okpwu
nk[kfo.;kr ;srhy vkf.k lferhP;k lHksP;k Bjko cqdkr R;kph
uksan dsyh tkbZy- vfo’oklkpk Bjko QsVkG.;kr vkY;kP;k
rkj[ksiklwu lgk efgU;kaP;k vkr lehrhiq<s dks.krkgh uohu
vfo’oklkpk Bjko vk.krk ;s.kkj ukgh-
M½ T;k lHkklnkus laLFksdMwu &
1- vuker vxj vWMOgkUl ¼vxzhe½ jDde ?ksryh vlsy] vxj
2- vkiY;k Lor%lkBh dks.kR;kgh lsok ¼T;klkBh lsosph chy
Hkjkoh ykxrkr v’kk ½
3- dks.krkgh eky fdaok fodzs; oLrw m/kkjhoj [kjsnh dsY;k
vlrhy] vxj
1- v’kk vuker vxj vWMOglUl jdek vxj eky [kjsnhpk vxj
lsosP;k jdek Hkj.;kcnny laLFksus izs”k.k izek.ki=k[kkyh
iksLVkekQZr ¼vaMj lfVZQkbZMvkWQ iksLVhax½
ys[kh LOk#ikr ikBfoysyh uksVhl R;ktk ctko.;kr
vkY;kP;k rkj[ksiklwu rhu efgU;kaP;k vkr jDde Hkjyh
ukgh vxj ¼1½ laLFksdMwu R;kyk ekx.khph uksVhl
feGkY;kiklwu vFkok ¼2½ R;kus vuker vxj vWMOgkUl
jDde vxj lsok ?ksrY;kiklwu rhl ¼30½ fnolkaP;k
vkr ;kiSdh th yodjph eqnr vlsy R;k fnolkiklwu rks lferh
lHkkln Eg.kwu deh >kyk o R;kph tkxk eksdGh >kyh vls
let.;kr ;sbZy- lferh lHkkln in FkkacY;kiklwu 2 o”kkZuarj
rks iqUgk lferh lHkkln Eg.kwu fuoM.kqdhl ik= letyk
tkbZy-
2- ¼bZ½ vf/kfu;e dye dz- 71 e/khy rjrqnhfo#/n laLFksph
jDde ,[kk|k inkf/kdk&;kus vf/kdu;e dye dz- 78]93 vxj
144 ¼2½ [kkyP;k] Lor%P;k pkyysY;k dkekr okijyh rj
ek- uksan.kh vf/kdkjh lnj jDde 1 efgU;kr laLFksyk ijr djk
vlk R;k inkf/kdk&;kl vkns’k nsrhy i.k R;k vkns’kke/khy
lacaf/kr vf/kdk&;kus rh jDde eqnrhr ijr dsyh ukgh rj ek-
uksan.kh vf/kdkjh rh jDde olqyhlkBh izek.kik=kUo;s rh
jDde tehu eglqykP;k Fkdckdhizek.ks olwy dsyh tkbZy-
3- T;k O;fDrfo#/n gh dkjokbZ dj.;kr vkyh vlsy rh O;Drh
dks.kR;kgh izdkjs vik= Bjyk vlY;kl rks lferh lHkkln
Eg.kwu fu;qDr gks.;kl] ukefufnZ”V gks.;kl] Lohd`r
¼dks&vkWIV½ dsyk tk.;kl fdaok lferh lnL; Eg.kwu
pkyw jkg.;kl vik= Bjsy o R;kph tkxk eksdGh >kyh vls
letys tkbZy-
x- vf/kfu;e dz- 73 ¼ 1 ,Q½] lgdkjh fu;e 58 izek.ks
dks.kR;kgh eqnrhPkk gIrk Fkdfo.kkjk Fkdckdhnkj o R;kpk
tehnkj dks.kR;kgh laLFksP;k lferhoj lHkkln Eg.kwu
use.kqdhus vxj ukefufnZ”V gksÅu ;s.;kl rlsp rks lferhoj
lHkkln Eg.kwu jkg.;kl vik= Bjsy-
37- lferh lnL;kapk O;fDr’k% fgrlaca/k vl.kk&;k cxkchpk
fopkj pkyw vlrk R;kyk lferhP;k lHksl gtj jkgrk ;s.kkj
ukgh fdaok er nsrk ;s.kkj ukgh-
38- okf”kZd fuoM.kqdhuarj gks.kk&;k O:oLFkkid lferh
lnL;kae/kwu njo”khZ v/;{kkaph fuoM dsyh tkbZy o v’kk
fjrhus fuoMwu vkysY;k v/;{kkapheqnr 1 o”kZ Eg.kts
iq<hy v/;{k fuoMwu ;sbZi;Zar jkghy o R;k v/;{kkus loZ
lHkkaps v/;{k Eg.kwu dke dsys ikfgts- v/;{k xSjgtj vlsy
rsOgk lHksl vlysY;k lnL;kauh vikY;kiSdh ,d lnL;kl R;k
lHksdjhrk v/;{k Eg.kwu fuoMys ikfgts- v/;{k lnL; ;k
ukR;kus vlysY;k ,dk erk[ksjht leku erizlaxh ,d tknk er
ns.;kpk vf/kdkj vlsy- iq<hy ok”khZd lHksi;Zar v/;{k
fuoMyk tkbZi;Zar gk v/;{k Eg.kwu dke djhy-ek= ;k
eqnrhr O;oLFkkid lferhus R;kpsoj vfo’okl dsyk ulyk
ikfgts-
39 laLFksP;k dkekdfjrk vko’;d frrD;k lHkk cksyfoY;k
tkrhy- ijarq njegk funku ,drjh lHkk Bjoyhp ikfgts-
lHkkapk o`arkr iqLrdkr fpV.khlkus fygwu Bsoys ikfgts-
40-lferhph dkes [kkyhyizek.ks vlrhy &
1- dtsZ dk<.ks] Bsoh Lohdkj.ks o R;kP;k vVh Bjfo.ks-
2- lnL; gks.;klkBh o HkkxklkBh vkysY;k vtkZpk fudky
dj.ks-
3- fofof{kr {ks=kiqjR;k vxj dkekiqjR;k milfeR;k use.ks-
4- HkkxkaP;k o brj jdekapk olwy ?ks.ks o vkysyk olwy
d’kk fjrhus tek djk;pk rks Bjoh.ks-
5- laLFksP;k dkedktklaca/kh gks.kkjk [kpZ eatwj dj.ks-
6- fpV.khlkps fg’ksc rikl.ks o jks[k jDde ekstwu ikg.ks-
7- laLFksps lnL; o fx&gkbZd ;kapsdMwu dje.kwd] lHkk
laesyu o okpukph gksbZy frrdh lks; dj.ks-
8- vf/kfu;e dye dzekad 75 o fu;e dzekad 61 e/khy
rjrqnhuqlkj okf”kZd vgoky o rkGscan i=ds 31
ekpZuarj o”kZ laiY;kiklwu 45 fnolkr r;kj dj.ks o rs r;kj
dsY;kiklwu 15 fnolkr ek- fuca/kd ;kauh useysys R;k
Hkkxkps ys[kk ijh{kd ;kapsdMs ikBfo.ks-
9- fpV.khlkl rkRiwjrs deh dj.ks R;kyk dk;eps dkeko#u
deh dj.;kcnny loZlk/kkj.k lHksiq<s f’kQkjl dj.ks]
fpV.khlk[ksjht brj ixkjh vf/kdk&;kauk o lsodkauk
use.ks] R;kaP;k vuqdzes ixkjkph o HkR;kph Js.kh ¼
Ldsy½ o jDde Bjfo.ks vxj R;kr cny dj.ks] R;kauk nsM
dj.ks o rkRiqjrs dkeko#u nwj dj,js o ;k lokZackcr
fofue; r;kj dj.ks o rs loZlk/kkj.k lHksiq<s eatqjhl
Bso.ks- ek= R;akuk dk;eps deh dj.;kiwohZ ek –
fuca/kd ;kaph ekU;rk ?ksryh tkbZy-
10- dk;ns’khj dkes pkyfo.ks] R;k dkeklaca/kkr izfri{k
pkyfo.ks fdaok ,[kk|k ckcrhr] d`”kh Qyks|ku la;qDr
laLFkk ¼rls vlY;kl ½ laerhus rMtksM dj.ks]
laLFksrQsZ dk;ns’khj dkes pkyfo.;kdfjrk frP;k
vf/kdk&;kl fdaok vf/kdk&;kauk vf/kdkj ns.ks-
11- iksVfu;e dzekad 2 ¼v½ izek.ks dkes gkrh ?ks.ks o
R;kdfjrk HkkaMoy iqjfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
12- ekykps uksancqd rikl.ks o f’kydh eky cjkscj vkgs
fdaok ukgh rs ikg.ks-
13- laLFkk okijhr vlysY;k dkV&out o ekis riklkos-
14- laLFkaP;k dpsjhlkBh tkxk laiknu dj.ks vxj
HkkM;kus ?ks.ks-
15- lHkklnkauk ykx.kkjk ?kjxqrh eky [kjsnh dj.ks o
laLFksl [kr] ch&fc;k.ks] dyes] e’kkxrhph lk/kus
okgrqdhph lk/kus o brj ‘ksrheky [kjsnh dj.ks]
QyksRiknu o rRle lao/kZuke ykx.kk&;k v|;kor loZ
‘kkL=h; midj.ks [kjsnh dj.;kph O;oLFkk dj.ks-
16- laLFkspk eky lkBfo.;klkBh tkxk o laLFkspk eky
vkxhiklwu uqdlkus gksÅ u;s Eg.kwu ;ksX; cktkj njkus
uksan.kh vf/kfk&;kus laer dsysY;k foek daiuhe/;s foek
mrjfo.;kpk O;oLFkk dj.ks-
17- fodzhdfjrk eky Lohdkj.ks o tj vko’;d vkf.k ‘kD; vlsy
rj] R;kaph izrokjh dj.;kph rtoht dj.ks-
18- m/kkjhus O;kikj dj.;kph tks[khe laLFksus >;kok;kph
vlsy rsOgk T;kaP;kekQZr o T;kauk eky fodrk ;sbZy
v’kk vuqdzes fo’oklw nykykph o O;kik&;kph ;knh]
vf/kfu;e dye dz- 44 o fu;e dz- 42 e/khy rjrqnhauk
v/khu jkgwu r;kj dj.ks o R;kaph ir ikBfo.ks-
19- T;k fpV.khl o brj lsodkaP;k jksdMh’kh] ekyk’kh]
egRokps dkxni=k’kh vxj jks[;k’kh laca/k ;sr vlsy
v’kkaps dMwu uksan.kh vf/kdkjh ;kauh BjfoysY;k
jdesP;k izek.kkuqlkj tfeu jks[kk ?ks.k o uksan.kh
vf/kdkjh ;kauh BjohysY;k jdesP;k izek.kkuqlkj tfeu
jks[kk ?ks.ks o uksan.kh vf/kdk&;kus laer dsysY;k
foek daiuhdMwu Qk;MsfyVh ckWaM ?ks.;kph
O;oLFkk dj.ks-
20- Hkkx ¼’ksvlZ½ ljdkjh o brj jks[ks ;kapsoj orhus
laLFksP;k ‘kjs fyfg.ks rs fod.ks vxj R;kauk oxZ dj.ks
vFkok u dj.ks( vkf.k R;kdfjrk lferhP;k nksu vFkok
vf/kd lnL;kauk t#j rs vf/kdkj ns.ks-
21- lsodoxZ o lnL; ;kauk |ko;kP;k etqjhps izek.ks
Bjfo.ks-
22- laLFksps mnns’k ikj iM.;kP;k n`”Vhus loZlk/kkj.k
laLFkspk O;ogkj pkyfo.ks-
23- ys[kkijh{kk ;knh fopkjkr ?ks.ks] vf/kfu;e dzekad 86
o fu;e dzekad 73 e/khy rjrqnhuqlkj ys[kkijh{kk nks”k
nq#Lrh izfro`Rr iq<hy loZlk/kkj.k lHksiq<s Bso.ks-
24- lsodoxZ o lnL; ;kauk |ko;kP;k etqjhps izek.k
Bjfo.ks-
25- laLFksph feGdr lqjf{kr Bso.;kph O;oLFkk Bso.ks-
26- O;oLFkkid lferhP;k dks.kR;kgh ,dk lHkklnkl jks[k
f’kYyd rikl.;kpk vf/kdkj fnyk tkbZy- lHkklnkus fdeku
15 fnolkrwu ,dnk fdnhizek.ks jks[k f’kYyd o
efgU;krwu fdeku ,dnk fdnhizek.ks jks[k f’kYyd o
efgU;krwu fdeku ,dknk brj ftanxh o LVkWd eky
riklwu ikfgyk ikfgts o R;kckcrpk vgoky O;olFkkid
lferhdMs lknj dsyk dsyk ikfgts- gk vgoky iq<hy lHksl
fopkjkFkZ ?ksryk tkbZy- jks[k f’kYyd vkf.k brj ftanxh
LVkWd ekygh deh vlY;kps vgokyko#u fnlwu vkY;kl
lacaf/kr O;DrhdMwu olqyh dj.;klkBh O;oLFkkid
lferhus olqyhph ;ksX; O;oLFkk dsY;kl lnj rqVhph
laiw.kZ tckcnkjh O;oLFkkid dfeVhoj jkghy-
Ekgkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;kl
vuql#u O;oLFkkid lferhus lHkklnkaoj yknysY;k tckcnkjhr
R;kapsdMwu dlwj >kY;kus laLFksyk vkysY;k rksV;kph
HkjikbZ dj.;kph tckcnkjh R;kapsdMwu dlwj >kY;kus
laLFksyk vkysY;k rksV;kph HkjikbZ dj.;kph tckcnkjh R;k
osGP;k O;oLFkkid lferhps lHkklnkaoj jkghy-
Ikjarq uksan.kh vf/kdkjh ;kauk ;ksX; R;k vVh o fu;e
yknwu dkgh ekykps fucZa/k] f’kFkhy dj.;kpk vf/kdkj vkgs-
41- O;oLFkkid lferh ok lferhpk lnL; ;kaps use.kwdhP;k osGh
dkgh nks”k vlY;kps ekxkgwu utjsl vkys vxj lferhojhy
dkgh tkxk fjdkE;k rjh lferhus vxj lferhpk lnL; ;k ukR;kus
lnHkkousus dsysyh dkes gh t.kw dkgh rh lferh vxj rks
lnL; ;kauh use.kwd ;ksX; >kyh vxj R;k lferhok frps loZ
lnL; gksrs vls letwu vf/kfu;e dye dzekad 77 e/khy
rjrqnhizek.ks dk;ns’khj letyh tkbZy-
42- O;oLFkkid lferhP;k fudkykoj loZlkk/kkj.k lHksdMs R;k
fudkykph let fnY;kP;k rkj[ksiklwu nksu efgU;kaps
vkr( vihy djrk ;sbZy- R;k eqnrhuaarj dsysys vihy
loZlkk/kkj.k lHkk ukeatqj djhy-

9 tckcnkj lferh

43- tckcnkj lferh gh rhu lnL;kaph jkghy-


Rkh laLFksP;k loZ fg’kksckaph ikg.kh djhy o funku
frekghrwu ,dnk rikl.kh djhy- gh lferh laLFksph laifrd fLFkrh
o dk;Z ;k laca/kkus o”kZ v[ksjhl izfro`Rr r;kj djhy- ;k lferhP;k
lHkk nj efgU;krwu ,dnk rjh Hkjsy-
10 fpV.khl

44 v- fpV.khlkph use.kwd okf”kZd loZlkk/kkj.k lHksr


dsyh tkbZyu- R;kapslaca/kh dkgh rdzkj vlY;kl rh
O;oLFkkid lferh ekQZr tckcnkj lferhdMs djrk ;sbZy-
c- fu;e dzekad 57 e/khy rjrqnhizek.ks laLFksP;k ,[kk|k
djkjkr] O;ogkjkr] [kjsnh dsysY;k vxj fodysY;k feGdrhr
fpV.khlkyk dlykgh Hkkx vxj fgrlaca/kk Bsork ;s.kkj
ukgh-
45- fpV.khlkps dkes iq<hyizek.ks vlrhy-
1- laLFksP;k loZ lk/kkj.k lHkk o O;oLFkkid lferhP;k
lHkk cksyfo.ks o R;kauk gtj jkgk.ks-
2- lnj lHksr gks.kkÚ;k dk;kZph uksan dj.ks-
3- laLFksph loZ iqLrds o fg’ksc osGksosGh fygwu
Bso.ks-
4- lferhP;k vkns’kk uqlkj iSls [kpZ dj.ks o ;srhy R;k
jDdek ?ks.ks-
5- tek ikoR;k] [kpkZP;k ikoR;k o laLFksps dke
pkyfo.;kdjhrk tkxsps brj loZ dkxni=s r;kj Bso.ks-
6- laLFkspk i= O;ogkj pkyfo.ks o lnL;kauk ykx.kkjh t#j
rh ekghrh iqjo.ks-
7- okf”kZd rkGscan i=ds BjfoysY;k eqnrhP;k vkr r;kj
d#u lferhiq<s Bso.ks o rh ek- ----- fuc/kad ;kauh
useysY;k HkkxkP;k ys[kkifj{kdkadMs eqnrhr
ikBo.;kph O;oLFkk dj.ks-
8- vkWMhV ;knh >kY;kuarj rkcMrksc th lferhP;k
fopkjkdjhrk frP;k iq<s Bso.ks o frP;kr nk[kfoysys
nks”k o pqdk nq#Lr dj.;kckcr t#j rh rtfot dj.ks nks”k
nq#Lrh izrho`Rr BjysY;k eqnrhP;k vkr] lferhiq<s
Bsowu rs iq<s pkyfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
9- laLFksP;k ixkjh lsodkauk dkekP;k fn’kk nk[kfo.ks]
R;kaP;koj ns[kjs[k Bso.ks o R;kaps fu;a=.k dj.ks-
10- laLFksrQsZ fnY;k tk.kkÚ;k tesP;k ikoR;koj
fpV.khlkus lg;k dsY;k ikfgtsr- xgk.kps nk[kys] nLr,sot
o brj egRokps dkxni= ;koj fpV.khl o lferhpk ,d
lnL; ;kauh lg;k d#u fnY;k ikfgtsr-
11- lnL;kauh laLFks’kh dsysY;k O;ogkjkph iqLrds
osGP;kosGh ijr R;kauk ns.ks] fcxj lnL;kauk o
Bsohnkjkauk R;kaP;k laLFks’kh >kysY;k O;ogkjkP;k
frekgh i=dkP;k dkcZu izrh ns.ks o BsohP;k ckD;k
cjkscj vkgsr fdsok ukghr rs letfo.;kdfjrk Bsoh nkjkauk
nj o”khZ v[ksjP;k ckD;k dGfo.ks o R;kaP;kcjkscj
vlY;kcÌyph R;kaph dcwyh i=s ?ksÅu nIrjh Bso.ks o
iq<hy vkWMhV rikl.kh osGsl rh es- vkWMhV
lkgsc ;kauk nk[kfo.ks-

11^^u¶;kph okV.kh**

46 izR;sd o”kkZv[kjsjps fg’ksc r;kj >kY;koj lLFksP;k


BksdG u¶;krwu vf/kfu;e dye dz- 65 o fu;e dz- 51 e/khy
rjrqnhuqlkj fujfujkG;k dtkZP;k oxSjs jDde] vf/kfu;e dye
dz- 71 izek.ks fu/khlkBh laLFksPks fnysyh va’knkus o
rksV;kP;k jdek otk d#u] laLFkspk fuOoG u¶;kPkk
vkdMk dk<yk tkbZy- o rks uQk yxrP;k iq<hy okf”kZd
lk/kkj.k lHksr tkghj dsyk tkbZy-
vf/kfu;e dz- 64 rs 69 o fu;e dz- 50 rs 52] 53 o 55 e/khy
rjrqnhauk v/khu jkgqu fuOoG u¶;kPkh foHkkx.kh
[kkyhy ckchoj dsyh tkbZy-
1½ dehr deh 10 VDds xaxktGhdjhrk-
2½ fu;e dz- 53 vUo;s n;ko;kP;k fdaok f’k{k.k
fu/khdjhrk-
3½ vf/kfu;ekrhy rjrqnhuqlkj tkLrhr tkLr ------ VDds
njkus ykaHkk’k okV.;kdjhrk-
4½Hkkx HkkaMoyP;k 2 VDds brdk fu;e dzekad 52
mHkkjko;kP;k vf/kykaHkk’k lehdj.k fu/khdjhrk-
5½u¶;kP;k 20 VDsd i;Zar vf/kfu;e dye dz- 69 izek.ks
lkoZtfud /kekZnk; v’kk izdkjP;k dkekdfjrk-
6½ u¶;kP;k 10 VDds d`”kh Qyks|ku fodklfu/kh
7½brj iksVfu;eke/;s dkghgh uewn vlsy rjh laLFksP;k
fuOoG u¶;krwu izFke ljdkjh Hkkx HkkaMoykP;k
gIR;kph jDde vxj ‘ks 10 VDds ;k th jDde tknk vlsy R;k
jDdes brdh jDde ¼dWfiVy fjMe’ku QaM½ Hkkx
HkkaMoy ijrQsM fu/khyk oxZ dsyk tkbZy-
ykHkka’k o vf/kykHkka’k lehdj.k fu/khpk mi;ksx
vuqØes ykHkka’k o vf/kykHkka’k okV.;kdMs dsyk
tkbZy- ojhy ckchaoj foHkkxwu f’kYyd jkghysyk uQk
[kkyh ckchaoj foHkkxrk ;sbZy-
1- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar laLFksP;k ixkjh
deZpk&;kauk nksu efgU;kaP;k ixkjkbrdk ykHkka’k o
vf/kykHkka’k okV.;kdjrk-
2- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar foukosru dke dj.kk&;kauk
ekyeRrk ns.;kdfjrk-
3- f’kYyd u¶;kP;k 5 VDdsi;Zar xjhackps f’k{k.k o R;kauk
enr] oS|dh; enr] lkoZtfud mi;qDr ckchpk izlkj ;kapk
lekos’k vlysY;k dks.kr;kgh lgdkjh vxj /keZnk;
ckchdjhrk-
4- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar fo’ks”k vMp.khP;k
xaxktGhdjhrk ¼Lis’ky betZUlh fj>oZ QaMkdfjrk½
5- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar bekjr fu/khdfjrk-
6- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar loZ fgrdkjd QaMkdfjrk
¼;k QaMkpk fofu;ksx dkekxkjkP;k dqVqackojhy vkiRrh
u”V dj.;kdfjrk vxj R;kaph ifjfLFkrh lq/kkj.;kdjhrk [kpZ
djrk ;sbZy-
47- ljdkjh fu;a=.k oLrwaP;k okVi O;ogkjkr >kysY;k fuOoG
u¶;kph foHkkx.kh [kkyhyizek.ks dsyh tkbZy-
v- 35 VDds fo’ks”k fodkl fu/khdjhrk-
c- 25 VDds okVi O;ogkj xaxktGhdjhrk-
d- 40 VDds laLFksP;k fuOOkG u¶;kr oxZ dj.;kdjhrk-

ojhy Øekad 2 e/khy fu/khph jDde -------- fuca/kd lgdkjh


laLFkk] ;kaph vkxkÅ ijokuxh ?ksÅu [kpZ djrk ;sbZy i.k
rh nksu o”kkZr [kpZ u >kY;kl okVi O;ogkj xaxktGhr
lkehy dsyh tkbZy-
48- fu;e dzekad 53 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksus jkT; ljdkj
tkghj djhy v’kk la;qDr laLFksP;k fodklfu/khdfjrk
oxZ.khph jdde BjfoY;kf’kok; fryk ykHkka’k
OkkVrk ;s.kkj ukgh-
49- T;k lnL;kauh ckzkaph jDde iq.kZ Hkjyh ulsy R;kauk
ykHkka’k o vf/kykHkka’k ;kph jDde jksdM o ns; ;kaP;k
Hkkxkaph jDde iq.kZ gksbZi;Zar Hkkxkr tek dsyh
tkbZy-
12 xaxktGh ¼fjtoZ QaM½

53- mifo/kh dz- 57 P;k iksV mifo/kh ¼1½ e/;s uewn dsysyh
jDde] loZ izos’k Qh] fof’k”V dkekdfjrk fnysY;k
ns.kX;kf’kok; d#u brj ns.kX;kaP;k jDdek] naMkps O;kt
o tIr dsysY;k HkkxkaP;k jDdek xaxktGhr lkfey dsY;k
tkrhy- vf/kfu;e dye o rjrqnhauk vuql#u] xaxktGhph
xqaro.kwd vxj Bso.kwd dsyh tkbZy-
54- xaxktGh O;frjhDr brj fu/khaph xqaro.kwd vxj Bso.kwd
vf/kfu;e o rjrqnhuaklkj dsyh tkbZy-

13 f’kYd

55- fpV.khlkdMs O;oLFkkid lehrhpk Bjko d#u laLFksph ----


# Ik;Zarph f'kYyd Bsork ;sbZy- R;kis{kk tkLr f’kyyd tke
vlY;kl tek >kY;kiklwu nksu fnolkP;k vkr ¼lkoZtfud
lqVV;k oxGwu½ rh dsanzh; cWadsr vxj toGP;k frP;k
‘kk[ksr Hkjyh ikfgts-

14 fg’ksc o dkxni=

56 laLFksps jks[ks frP;k fg’kksckph dkxni=s o iqLrds


fpV.khlkP;k rkC;kr jkfgy o rh laHkkG.;kph tckcnkjh frP;koj
vlsy-
57- fu;e 65 e/;s uewn-dsysyh es- jftLVkj lkgsc ;kauh
Bjfoysyh] lferhl vko’;d okVrhy v’kh fg’ksckph dkxni=s o
iqLrds laLFksus Bsoyh ikfgts- R;k dkxni=koj o iqlrdkoj t#jh
frFks o dkMkZoj njjkstps O;ogkjkps ‘ksoVh lHkkirh o
fpV.khlkauh lg;k dsY;k ikfgtsa- R;kus dkMZoj lg;k u dsY;kl
laLFksyk R;kps fo#/n t#jh rh mik;;kstuk djrk ;sbZy- lHkkirh o
fpV.khlka ;kauh laLFksP;k dkxni=kP;k izekf.kr udY;koj lg;’k
dsY;k ikfgts o ;kO;frfjDr nql&;k vf/kdk&;kauh dkxni=koj
lg;k djko;kP;k vlY;kl R;kauk R;k dj.;kl laLFjksl vf/kdkj
nsrk ;sbZy-
58 ¼v½ iklcqds QDr lnL;kauk ns.;kr ;srhy- R;k lnL;kdMwu
>kysY;k o R;kl fnysY;k jdekaP;k uksnh dsY;k tkrhy o izR;sd
uksanhP;k [kjsi.kkcnny fpV.khlkauh lgjh dsyh ikfgts- R;kus
lnL;kaph iklcqds usgeh fuoMwu iw.kZ dsyh vlyh ikfgts- fcxj
lnL; Bsohnkjkus izR;sd frekgh lalFks’kh dsyY;k loZ
O;ogkjkP;k ckcrP;k fg’kksckP;k r[rkP;k dkcZuus dk<ysY;k
udyk lHkkirh lferhpk ,d lnL; o fpV.khl ;kakP;k lghus fnY;lk
ikfgts- izR;sd o”kkZP;k v[ksjhl Bsohnkjkus R;kP;k [kkR;krhy
jdek ys[kh dGfoY;k ifgts o R;kcjkscj vkgsr fdok dls ;kcnnyps
R;kaP;kdMwu ys[kh i= ekxfoys ikfgts-
¼c½vkysY;k BohaP;k dtZQsMhaP;k o brj jdesP;k Bjkfod
ueqU;krhy tesP;k ikoR;k fpV.khlkauh lg;k d#u fnY;k ikghts-
59- mifo/kh dz- 2 ¼v½ vUo;s dsY;k tk.kk&;k O;ogkjkps
Lora= fg’ksc Bsoys ikfgts o R;kaph uQk rksVk rkGscan i=ds]
tek[kpZ i=ds Lora= dsyh ikfgts-
60 - laLFksP;k dks.kR;kgh lnL;kl vf/kfu; dye dzekad 32
e/khy rjrqnh uqlkj R;kr uewn dsysys laLFksrhy iqLrds
ikgrk ;srhy vxj fu;e dzekad 27 e/khy rjrqnh uqlkj R;kaP;k
udyk R;kl nsrk ;srhy-

15 nq#LR;k

61 laLFksP;k mifo/khr cny dj.ks] ,[kknk mifo/kh jÌ dj.ks


fdaok uohu ?kky.ks vlY;kl vf/kfu;e dye dzekad 13 o fu;e dye
12 e/khy rjrqnh vuqljY;k ikfgtsr- R;kdjhrk HkjysY;k
loZlk/kkj.k lHksl gtj vl.kkÚ;k o er ns.kkÚ;k lHkklnkaP;k
funku 2@3 la[;sus R;k cnyklac/khpk Bjkok ikl dsyk ikfgts-
R;k lHksph uksVhl lHksP;k rkj[ksiwohZ funku 10 fnol vxksj
loZ lHkklnkauk fnyh ikfgts- dks.krkgh mifo/kh dlk cnyo;kpk]
dks.krk uohu Lohdkjko;kpk fdaok jÌ djko;kpk gs R;k
uksVh’khr Li”Vi.ks fyfgys ikfgts- uksan.kh vf/kdkjh ;kaps
dMwu nq#Lrhph ilarh o uksan gksbZi;Zar nq#Lr dsysyk
mifo/kh vaeykr ;s.kkj ukgh-
v½laLFksP;k iksVfu;ekr dj.;kr vkysyh dks.krhgh lq/kkj.kk
ek- uksna.kh vf/kdkÚ;kadMwu 13 dyekUo;s uksanfoyh
tk.kkj ukgh fdaok R;k iksVfu;ph dsysyh lq/kkj.kk dj.;kr
vkY;kps eku.;kr vkys vlsy rj R;k iksVfu;eke/;s dsysY;k
lq/kkj.kk jkT; ‘kklukus vf/kfu;e dye 4 vUo;s tj
dks.krsgh /kksj.kfo”k;d funs’k dk<ysys ulrhy o rh
lq/kkj.kk ;k funs’kkP;k fo#/n vlsy rj rh vaeykr ;s.kkj
ukgh-
c½ iksVfu;kekP;k lq/kkj.kk uksan.khlkBh vkysyk vtZ ek-
uksan.kh vf/kdkÚ;kus nksu efgU;kP;k eqnrhr fudkykr
dk<yk ukgh rj rs ;k eqnrhP;k lekIrhP;k rkj[ksiklwu 15
fnolkaP;k vkr rks iksV fu;e lq/kkj.kk vtZ fudV
ojh”BkadMs ikBokos vkf.k fudV ojh”B vf/kdkjh rks vtZ
nksu efgU;kP;k vkr fudkykr dk<rhy- ijarq tj rks vtZ R;k
eqnnhr fudkykr dk<yk ukgh rj R;k laLFkspk rks iksVfu;e
lq/kkj.kk vtZ o R;krhy lq/kkj.kk ;kaph uksan.kh dj.;kr
vkY;kps let.;kr ;sbZy-

16 fg’kksckph iqLrd o fofu;e dj.ks

62- iksVfu;e Øekad 63 e/;s dkghgh uewn dsys vlys rjh


egkjk”Vª lgdkjh laLFkk fu;e 1961 os fu;e 65 e/;s uewn
dsysyh o [kkyhy iqLrds o dkxni=s Bsoyh ikfgtsr-
1½ lHkklnkaps uksan.kh uequk 2½ ^^vk;**] uequk ^ts*
jftLVj] ¼;knh½ 3½ ‘ksvj jftLVj 4½ lk/kkj.k lHkkaP;k
dkedktkps ¼o`Rrkarkps½ lHkk o`Rrkar iwLrd 5½ jkstdhnZ
6½ O;oLFkkid lferhP;k lHkkaP;k dkedktklac/khps lHkk
o`Rrkar iqLrd 7½ loZlk/kkj.k [krko.kh ¼tujy ystj½ 8½
oS;fDrd [krko.kh ¼ilZuy ystj½ 9½ laxzg uksanogh ¼LVkWd
jftLVªj½ 10½ MsMLVkWd jftLVj 11½ xaqro.kwd jftLVj
12½ izkWiVhZ jftLVj 13½ vkWfMV vkWCtsD’ku vW.M
jsDVhfQds’ku jftLVj 14½ fodzh eky fdaer ;knh 15½ tehu
eqY;kiu o tehu lq/kkj.ks lac/kh MsOgyisaV jftLVj] etwj
lHkklnkaps gtsjhiV] oLrwaps jthLVj@[krko.kh] pkÚ;k dfjrk
jftLVj] QG>kMs mRikUUkkpk fidkapk rDrk ixkj
jftLVj@O;oLFkkid lferh HkRrk jftLVj-
63- laLFksps O;ogkj ;ksX; jhrhus pkykok Eg.kwu vf/kfu;e]
fu;e o iksVfu;e ;kauk vuql#u nq¸;e fofue; dj.;kpk lferhl vf/kdkj
vkgs v’kk lHksr ekU; dsY;kojp o uksan.kh vf/kdkjh ;kauh
eatwjh fnY;kojp rs fofu;e vaeykr ;sbZy-

17 laLFkspk O;ogkj can dj.ks

laLFskpk O;ogkj xqaMkGY;kuarj nk[kfoysY;k f’kYyd


ekyeRrsP;k jdekaiSdh fuEeh jDde fu;e dzekad 90 e/khy
rjrqnhyk vuql#u lnL;kae/;s okVyh tkbZy- o jkfgysyh fuEeh
jDde es- ftYgk MsI;qVh@ vflLVaV jftLVkj ;kaP;kdMs
lqiqnZ dj.;kr ;sbZy-

18 uksVh’khph ctko.kh
64- lnL;kl uksVhl fnyh ikfgts vls ;k mifo/khr tsFks uewn
dsys vlsy rsFks lnL;kapk usgeh jkg.kkjh v’kh uksVhl fnyh
Eg.kts R;k uksVh’khph ;ksX; ctko.kh >kyh vls letys tkbZy-
65- gs mifo/kh eatqj >kY;kuarj ;kiqohZ vaeykr vlysys loA
mifo/kh jnn >kys vls let.;kr ;bZy-

19 dkgh ‘kCn o ladsrkP;k O;k[;k

66- gs iksVfu;e r;kj djrkuk okijysY;k ‘kCnkapk o


‘kCnleqgkapk [kkyhyizek.ks vFkZ] fo”k; o lnaHkkZ’kh
folaxr vlY;k[ksjht d#u jkghy-
v- ,dopuh o vusdopuh ‘kCnkae/;s vuqdzes vusdopuh
lekfo”V vkgs- rlsp tsFks rsFks iqfYyaxh ‘kCn ;kstuk
vkgs rsFks rsFks L=hyhaxh ‘kCngh lkekfo”V vkgs-
c½ laLFkk Eg.kts -------------------------- lgdkjh laLFkk
vlk vkgs-
d½ fuc/kadkph dk;sZ ikj ikM.;klkBh fu;qDr dsysyk
vf/kdkjh] jkT; ljdkjus] fuca/kdkyk enr dj.;klkBh fu;qDr
dsysys o fuc/kadkps egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
1960 [kkyhy vf/kdkj okij.;kl l{ke vl.kkjs ble ;kpkgh
lkekos’k jkghy-
M½ lferh Eg.kts laLFksph O;oLFkkid lferh
bZ½ vf/kfu;e Eg.kts egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
1960
Q½ fu;e Eg.kts egkjk”Vª lgdkjh laLFkk fu;e 1961
Ukko lgh
1½----------------------------------------- ---------------
----------
2½------------------------------------------ ---------------
----------
3½------------------------------------------- ---------------
-----------
4½----------------------------------------- ---------------
------------
5½--------------------------------------------- ---------------
-------------
uequk & 3

lgdkjh vkS|ksfxd mRiknu laLFkk e;kZfnr

uequsnkj iksVfu;e

¼lqpuk % ;k iksVfu;eku dsysY;k vf/kfu;ekpk o fu;ekapk


mYys[k gk vuqdze egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 o
R;k vUo;s dsysy fu;e 1961 ;kapk vgs vls letkos-½

1 izLrkfod

laLFksps uko -------------------- lgdkjh vkS|ksfxd mRiknu


laLFkk ek;Zfnr vkgs o frpk ukasnfoysyk iRrk
---------------------------------- vkgs-iksVfu;ekr uksanfoysY;k
laLF;spk iRrk ys[kh fygwu ek- lg@ftYgk@mi@lgk¸;d
fuca/kd o Hkkxkps ys[khifj{kd ;kauk fu;e dzekad 31 e/khy
rjrqnhizek.ks dGfoyk tkbZy- iRR;kr cny >kY;kiklwu rhl
fnolkps vkr rks cny] vf/kfu;e dye dz- 37 o fu;e dzekad 31
e/khy rjrqnhuqlkj R;kauk dGfoys tkbZy- fu;ekuqlkj mifo/khr
iRR;kph nq#Lrh dsY;kf’kok; rks cny uksanoyk xsyk vls
let.;kr ;s.kkj ukgh-
v- ek-ftYgk@mi@lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxkÅ
ijokuxhus laLFksl vkiY;k ‘kk[kk lq# djrk ;srhy o
R;kapk iRrk o R;kr gks.kkjs cny mifo/kh dzekad 1
e/;s uewn dsY;kizek.ks osGksosGh dGfoys tkrhy-
c- laLFksps lgdkjh o”kZ 1 ,fizy rs 31 ekpZ vls jkghy-
d- laLFksp dkedkt jkT; ‘kklu fdaok jkT; ‘kklukP;k
iwoZ eatwjhus ekgkjk”Vª jkT;kps ek- lgdkjh
fuca/kd osGksosGh dk<rhy v’kk /kksj.kkfo”k;d
vkns’kkuqlkj pkysy-
M-laLFksps dkedkt frps iksVfu;e] vf/kfu;e o
fu;e ;kaps ;ksX; ikyu d#u dsys tkrs fdaok dls
dkxni=s vkf.k fg’kksc iqLrds ;ksX; ueqU;kr Bsoyh
vkgs dk;] lgdkjhlaLFkk rRokps vkf.k vf/kfu;ekP;k
rjrqnhuqlkj jkT; ljdkjus fnysY;k funsZ’kd rRokps
fdaok vkns’kkps ikyu djr vkgsr ;kph [kk=h d#u ?
ks.;klkBh ek- uksan.kh vf/kdkjh ;kauh vxj R;kauh
vf/kd`r dsysY;k O;Drhus laLFksP;k dkedktkph
rikl.kh dj.ks gs dk;ns’khj vlsy- laLFksoj ns[kjs[k
dj.;kP;k dkeklkBh ek- uksan.kh vf/kdkjh ;kauk
iq<hy vf/kdkj vlrhy-
1½ dkxni=s] iqLrds rkC;kr vl.k&;k laLFksP;k dks.kR;kgh
vf/kdk&;kyk ok deZpk&;kyk vkiY;kiq<s rh gtj dj.;klkBh
cksyowu ?ks.;kr ;sbZy-
2½ laLFksph dkxni=s o fg’kac iqLrds ;kaph rikl.kh
dj.;kdfkjrk ek- uksan.kh vf/kdkjh ;kauk dks.kR;kgh osGh
igko;kl feGrhy-
3½ ykxw dj.;kr vkysyh Qh jkT; ‘kklu Bjohy R;k jhrhus
Hkjkoh ykxsy-
4½ jkT; ‘kklu osGksosGh Bjosy v’kk njkus ns[kjs[k Qh
laLFksyk ykxq sdjrk ;sbZy-
5½ laLFksph vkfFkZd fLFkrh fopkjkr ?kÅu Bjkfod
dkyko/khdfjrk jkT; ‘kklu gh Qh ekQ o deh d# ‘kdrs-
2- mÌs’k

laLFksps mÌs’k [kkyhyizek.ks


1½ laLFksP;k o lnL;kaP;k xjtk Hkkxfo.;kdfjrk
HkkaMoy tefo.ks-
2½ lnL;kae/;s Lokyacu] dkVdlj o ijLij lgk¸; ;kapk izlkj
gks.;klkBh mRrstu ns.ks-
3½ ------------------------------ ekykps mRiku dj.ks vxj
djowu ?ks.ks
4½ laLFksP;k Lor%P;k o frP;k lHkklnkaP;k
mi;ksxklkBh dPpk eky] iDdk eky] gR;kjs] votjs ;akph
[kjsnh foØh dj.ks-
5½ lHkklnakpk dPpk o iDdk eky vkiY;k rkC;kr Bsowu
vkxkÅ jDdek ns.ks-
6½ --------------------------- ekykps /ka|ke/khy uohu
lq/kkj.kkfo”k;d Kkukpk lHkklnkae/;s izlkj dj.ks o R;k
lq/kkj.kk veaykr vk.;kdjhrk lHkklnkauk mRrstu ns.ks-
7½ laLFksus o lHkklnkauh r;kj dsysY;k ekykph fodzh
dj.ks-
8½ Lor%P;k o lHkklnkaP;k ekykPks fodzh dsanz
pkyo.ks-
9½ eky lkBfo.;kdjhrk xksnke cka/k.ks] rh [kjsnh dj.ks]
HkkM;kus ?ks.ks vxj ns.ks-
10½ ojhy dzekad 1 rs 9 ;ke/;s uewn dsysY;k mÌs’kkP;k
iqrZrslkBh t#j Hkkl.kkjh brj dkes gkrh ?ks.ks-
brj iksVfu;ekr dkgh uewn dsys vlys rjh lnL;kaps o R;kaps o
R;kaP;k vuq’kaxkus tursph jkg.kh] mRiknu i/nrh o
m|ksx/kans ;kr lq/kkj.kk ?kNowu vk.k.;klkBh ek- lg- ftYgk
milgk¸;d fuca/kd ;kauh ekU; dsysY;k fu;ekuqlkj ors
osGksosGh ?kkyrhy R;k vVh o e;kZnkuqlkj brj
dks.kRkhgh dkes laLFksP;k O;oLFkkid lferhl gkrh ?
ksrk ;srhy-

3 HkkaMoy

[kkyhy lk/kukauh HkkaMoy tek dsys tkbZy-


v- HkkxkaP;k #ikus lnL;kadMwu] vkf.k ljdkjdMwu]
ftYgk] dsanzh; lgdkjh cWdsP;k ekQZr
c½BsohP;k #ikus]lnL;kadMwu
d½ dtkZP;k #ikus
M½ ns.kxhP;k #ikus
b½ izos’k Qh P;k #ikus
ojhy ^c* ^d* ;k lk/kkauh tefo.;kps HkkaMoy gs ek-
ftYgk@mi@lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxÅ ijokuxhf’kok;]
Hkkxkps olwy >kysys HkkaMoy] lkBoysyk jk[kho fu/kh o
bekjr fodkl fu/kh ;kaP;k csjtsrwu lkpysys rksVs otk tkrk
jkfgysY;k jDdesP;k ngk iVhgwu tkLr vl.kkj ukgh-
laLFksps HkkaMoy laLFksP;k O;ogkjkr xqaroys ulsy
rsOgk vf/kfu;e dye 70 vUo;s rs xqaroys tkbZt ijarq bafM;u
VªLV vWDV P;k dye 2 ¼bZ½ izek.ks xqarfoys tk.kkj ukgh-
Vhi % ;k iksVfu;ekr ;kstysY;k ^^O;ogkj** ;k ‘kCnkrk-
lgk¸;d ftYgk mi lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxkÅ eatqjhus
laLFksP;k pkyq O;ogkjkrhy dtsZ olwy dj.;kdfjrk LFkkoj
ftanxh vxj laLFksP;k Lor%P;k mi;ksxklkBh bekjr vxj bekjrh
cka/k.;kps dkekr dsysY;k xqar.wdhpk lekos’k gksrks-
4- lHkkln

iksVfu;e dzekad 5 e/khy vVhauk v/khu jkgwu xkokr


jkg.kk&;k dks.kR;kgh O;Drhl laLFksps lHkkln gksrk ;sbZt
ek= laLFksP;k dk;Z{ks=kr ,[kknh ;kp izdkjph laLFkk vlY;kl
vxj LFkkiu >kY;kl frps dk;Z{ks= ;k laLFksP;k dk;Z{ks=krwu
oxGys tkbZy-
1- fu;e dzekad 18 vuo;s ?kkrysY;k [kkyhy vVh iq.kZ
dsY;k[ksjht dks.kR;kgh O;DRhl laLFksps lnL; gksrk ;s.kkj
ukgh-
1½ R;kps o; 18 o”ksZ iw.kZ ikghts o dks.krkgh djkj dj.;kl
yk;d ikghts-
2½ iksVdye 4 e/;s fufnZ”V dsysY;k dk;Z{ks=kr jkg.kkjk
vlyk ikfgts-
3½ R;kph orZo.kqd pkaxyh ikghts-
4½ R;kP;kdMs vk/khps Fkdysyh ns.kh ulkohr fdaok R;kpsoj
fno.kh dksVkZpk gqdwukek ulyk ikghts-
5½ es ft- milgk;;d @ fuca/kd ;kauh BjfoysY;k ueqU;kr vtZ
fnyk ikghts-
6½ laLFksPkk mÌs’k R;kyk letyk ikghts-
7½ R;kpk lnL; gks.;kcÌypk ys[kh vtZ O;oLFkkid
lferhrhy ,dw.k lnL;kaP;k fuEE;kgwu vf/kd cgqerkus
eatwj dsyk ikfgtsr-
8½ R;kus funku ,d rjh Hkkx ?ksÅu R;kph iw.k jDde Hkjyh
ikghts- ek= eatqjh dj.kkÚ;k lnL;kauh vtZkiksVh funku #
----- jkfgysyh jDde njegk fnyh ikfgts-
10½ vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;krhy vVh R;kus iqÚ;k dsY;k
vlY;k ikfgtsr-
11½ rks laLFksP;k dk;Z{ks=kr jkg.kkjk vlyk ikfgts-
1¼v½ lgdkjh lnL; vxj lgkuqHkwrhn’kZd lnL; Eg.kwu ,[kk|
k blekl R;kP;k ys[kh vtkZuqlkj vf/kfu;e dye dzzekad 24 e/khy
rjrqnhuqlkj lnL; d#u ?ksrk ;sbZy- ek= R;kus iksVfu;e dzekad
1 e/khy vVh iq.Zk dsY;k ikfgts- v’kk lnL;kaps laLFks’kh
gks.kkjs O;ogkj o laLFksrhy R;kaps vf/kdkj vf/kfu;e dyes
vuqdzes 24 o 27 ¼8½ e/khy rjrqnhauk vuql#u ek;kZfnr
Lo#ikps vlrhy R;kgwu tknk vl.kkj ukgh- lgdkjh lnL; vf/kfu;e
o iksVfu;e ;krhy rjrqnhl v/khu jkgwu laLFksr nk[ky d#u ?ksrk
;sbZy-
2- e`r lHkklnkps Hkkx vxj fgrlaca/k okjlk gDdkus
feGfo.kkjs vKku vxj osMlj ble ;kauk vuqdzes R;kaps
dk;ns’khj izfruh/kh vxj ikyd ;kaps ekQZr fu;e o iksVfu;e ;kr
lnL; d#u ?ks.;kiwohZ BjfoysY;k dk;Zi/nrhuqlkj fu;e dzekad
20 izek.ks lnL; d#u ?ksrk ;sbZy- vkf.k vf/kfu;e o fu;ekuqlkj
iksVfu;ekr uewn dsysY;k gDdkaP;k o tckcnk&;kaP;k miHkkx
R;kaps ekQZr ?ksrk ;sbZy-
3- iksVfu;e dzekad 1 e/khy dkgh uewn dsysys vlys rjh jkT;]
ftYgk e/;orhZ lgdkjh o iSls iqjfo.kk&;k dsanzh; lgdkjh
cWadsl ;k laLFksps lnL; gksrk ;sbZy-
3¼v½ ,[kk|k vtZnkjkl lnL; d#u ?ks.;kpk udkjkRed fu.kZ;
fnY;kl rks fudkykP;k rkj[ksiklwu 15 fnolkaP;k vkr vxj lnL;
gks.;kdfjrk dsysY;k vtkZP;k rkj[ksiklwu rhu efgU;kP;k vkr th
eqnr yodjph vlsy rh R;k ftZnkjkyk dGfoyh tkbZy- nksu
efgu;kr fudky dGfoyk ukgh rj vtZ ukeatqj dsyk vls
let.;kr ;sbZy- vtZnkjkyk vf/kfu;e dye dzekad 23 e/khy
rjrqnhuqlkj ek- ftYgk mifuca/kd ;kapsdMs ;k fu;ekfojks/kkr
vihy djrk ;sbZy-
¼c½lnL; Eg.kwu nk[ky d#u ?ks.;kdfjrk ,[kk|k vik=
O;DrhdMwu vkysyk vtZ] fdaok v’kk O;DRkhus izos’k o
Hkkxkph Hkjysyh jDde Lohdkj.;kl laLFksus udkj fnyk vlsy rj
R;k ckcrhr fo/kh dj.;kr vkysY; ueqU;kr v’kh O;Drh t#j rj
izos’k Qh o ‘ksvlZP;k jdeslg uksan.kh vf/kdkjh ;kapsdMs vtZ
djhy- rks vtZ o rh Hkjysyh jDde] vlk vtZ o jDde feGkysY;k
rkj[ksiklwu rhl fnolkP;k vkr v’kk laLFksdMs ikBorhy vkf.k
laLFksdMs vlk vtZ o jDde feGkY;kP;k rkj[ksiklwu rhl
fnolkP;k vkr laLFksus R;k vtZnkjkyk dks.krkgh fu.kZ;
dGfoyk ukgh- rj rks vtZnkj laLFkspk lnL; >kyk vls
eku.;kr ;sbZy-
¼d½ laLFksr lHkkln >kysyh O;Drh] dks.krkgh is’kk] /kank
djhr vkgs fdaok pkyor vkgs fdaok dk; vxj rh laLFksP;k
dk;Z{ks=kr jkgkrs fdaok dk; rlsp rks R;k oxkZpk vkgs fdaok
dk; vxj lHkkln gks.;kP;k vVh R;kus ikGY;k fdaok dk; vlk
dks.krkgh oknxzLr iz’u dye 22 izek.ks fuekZ.k >kY;kl R;kpk
fu.kZ; vf/kfu;e dye 11 vUo;s ek-ftYgk mifuac/akd nsrhy o
v’kk lHkklnkfo#/n rks fudky ykxY;kl R;k lHkklnkyk vkiY;k
vkns’kkOnkjs laLFksrwu deh d# ‘kdrhy vkf.k rks lHkkln vlk
vkns’k feGkY;kP;k rkj[ksiklwu ,d efgU;kPkk dkyko/kh
laiY;kuarj lHkklnRokrwu deh >kyk vls let.;kr ;sbZy-
4- vf/kfu;e dye dzekad 105 e/khy rjrqnhauk v/khu jkgwu
lnL;kaph tckcnkjh R;kus ?ksrysY;k HkkxkaP;k jdekaiSdh u
Hkjysy;k jdekbrdh jkghy-
5- dehr deh ,d o”kZHkj lnL;Ro /kkj.k dsY;kuarj fpV.khlkl
rhu efgu;kph ys[kh uksVhl nsowu dks.krsgh lnL;kl vkiys uko
laLFksdMwu dk<wu ?ksrk ;sbZy- ek= rls dj.;kiwohZ
R;kP;kdMs ;a.ks vlysY;k jdekaph iq.kZ QsM >kyh vlyh ikfgts
o tkfeudhP;k tckcnkjhrwu rks eqDr >kyk vlyk ikfgts-
6 laLFksus tj fcxj lnL; dkexkjkauk dkeoj ykowu ?ksrys rj
v’kk dkexkjkauk rs dkekoj #tw >kY;kps rkj[ksiklwu ,dk
o”kkZ uarj lHkklnLroklkBh vtZ dj.;kpk vf/kdkj jkghy-
7 izR;sd lHkklnkus vkiY;k dqVwackdjhrk ykx.kkÚ;k
ekyk[ksjht vkiyk mRikfnr o fodzh yk;d loZ eky ;k
laLFksekQZr vFkok laLFkk lwpfoy R;k vfHkdR;kZ ekQZrp
fod.;kph tckcnkjh fLodkjyh ikfgts- dks.kR;kgh ,[kk|k
lHkklnkus ;k mifo/khps mYya?ku dsys rj lferhP;k ethZuqlkj
laLFksP;k uqdlku HkjikbZnk[ky tkLrhr tkLr ------ # i;Zar
naM gks.;kl rks ik= jkghy- ek= ;k mifo/kh uqlkj naM
vkdkj.;kiwohZ rks naM dk vkdkj.;kr ;sÅ u;s ;kph dkj.ks
nk[kfo.;kph oktoh la/kh R;kl fnyh tkbZy o R;kps ;ksX; rs
dkj.k u nk[kfoY;kl naMkph vkdkj.kh dsyh tkbZy- vls lHkkln
ek- ftYgk mifuca/kd ;kaps vkxkÅ ijokuxhf’kok; laLFksdMwu
dtZ feG.;kl vik= vlrhy-
8- [kkyhy lHksl gtj vl.kk&;k o erkpk vf/kdkj vl.kk&;k
lnL;kl [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kklkBh laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kr ;sbZy-
v- tj lferhP;k ers rks laLFksP;k fgrkfo#/n dkgh d`R; djhr
vlsy vxj laLFkk O;ofLFkr pkyo.;kr vMFkGs vkf.kr vlsy-
c- tj rks lnL;RokP;k vVh ikGr ulsy-
d- tj lferhP;k ers laLFksl cnuke dsys vlsy-
M- tj R;kus Hkkxkpk gIrk /kdfoyk vlsy-
b- tj laLFks’kh gks.kÚ;k R;kP;k O;ogkjkP;k foØh
laca/khP;k mifo/khps mYya?ku djhr vlsy-
bZ- tj R;kps fnokGs fu?kkys vlsy vxj rks dk;|kus ukyk;d
Bjyk vlsy-
Q- tj R;kyk QkStnkjh xqUg;k[kkyh f’k{kk >kyh vlsy-
x- lferhus BjfoysY;k dkekP;k izek.kkis{kk deh dke djhr
vlsy rj vxj laLFksps dkekr rks ;ksX; rh f’kLr ikGr ulsy-
dks.kR;kgh lnL;kyk laLFksrwu dk<wu Vkdrkuk vf/kfu;e
dzekad 35 o fu;e 28 o 29 e/khy rjrqwnh fopkjkr ?ksrY;k
tkrhy o r;kr uewn dsysY;k dk;Zi/nrhpk voyac dsyk tkbZy
dk<wu VkysY;k lHkklnkl ;k rkrqnhuqlkj iqUgk lHkkln
dj.;kr ;sbZy-
9½ [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kkeqGs ,[kk|k lHkklnkps lnL;Ro
can gksbZy-
v- R;kps ukokojhy loZ Hkkx vxj fgrlac/k nqlÚ;kP;k ukokoj
oxZ >kY;kl
c- rks e;r >kyk vlY;kl
d- R;kl laLFksrwu dk<wu Vkdys vlY;kl
M-R;kus lnL;Rokpk fnysyk jthukek eatwj >kY;kl
b- R;kyk dk;eps osM ykxY;kl
10- vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;kr Bjfoysyh jDde HkjY;kf’kok;
vxj BjfoysY;k fgrlac/k laLFksr feGfoY;kf’kok; dks.kkgh
O;Drhl lHkklnkRokps gDd ctkfork ;s.kkj ukgh-
11- ,[kknk lHkkln LoPNsus vxj laLFksP;k Bjkokuwlkj
laLFksrwu deh >kyk vlsy rj iq<s nksu o”ksZi;Zar
laLFksizek.ksp mÌs’k o gsrw vl.kkÚ;k dks.kR;kgh /ka|kr
laLFksP;k dk;Z{ks=kr R;kl dke djrk ;s.kkj ukgh- R;kus tj vls
dke dsys rj rks uqdlku HkjikbZ ns.;kl ik= jkghy-
12- izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaer # ----- jkghy- ,dw.k ------
Hkkx HkkaMoykph deky ek;kZnk #----------------- jkghy- rlsp
,dw.k Hkkxkaph la[;k ------------------------- jkghy- izR;sd
Hkkxkph jDde lnL;kus Hkkx eatwj gksrkp ,dnkp Hkjyh
ikfgts- ek= etqjh dj.kkÚ;k lnL;kus Hkkxkph t#j rj lkj[;k -------
ekfld gIrR;kr jdde Hkjyh rjh pkysy- Hkkxkph iw.kZ jDde tek
>kY;kojp Hkkx vknk dsys tkbZy- Hkkxkph jDde
BjY;kizek.ks u HkjY;kl Hkkxkdjhrk Hkjysyh jDd tIr gksbZy-
c½ laLFksP;k ,dw.k HkkxkP;k ,d iapeka’k Hkkxkis{kk vxj 20
#i;kais{kk tkLr fdaerhaps Hkkx dks.kkgh lHkklnkl /kkj.k djrk
;s.kkj ukgh vxj R;koj gDd lkaxkr ;s.kkj ukghr- ek= gh
ek;kZnk iksVfu;e dz 5¼d½ izek.ks gks.kkÚ;k lHkklnkaps
ckcrhr ykxw vl.kkj ukghr-
13 Hkkxkdfjrk vtZ ys[kh vlyk ikfgtsr- lferhus v’kk vtZkpk
fudky dsyk ikfgts-
14 iq<s uewn dsysY;k izdkjk iSdh tks izdkj lk/kkj.k lHkk
Bjfoy R;kizek.ks izR;sd lHkklnkus oxZ.kh fnyh ikfgts-
v- lHkklnkauk iqjfoysY;k dPpk ekykps fdaerhoj
‘ksdMk ---- VDdk njkus gks.kkjh jDde-
c- lHkklnkauk ns.;kr ;s.kkÚ;k etqjhiSdh nj #i;kal
-------- ;k izek.ks gks.kkjh jDde-
d- laLFksP;k mifo/khl vuql#u lHkklnkl |ko;kP;k
vf/kykHkkaisdh 25 VDds jDde-
Vhi %& v’kk fjrhus tek >kysyh oxZ.kh’kh jDde ,dk
HkkxkP;k fdaerh brdh >kY;koj frps #ikarj Hkkxkr
dj.;kr ;sbZy- ;k fjrhus lnL;kaP;k ukokoj gks.kkÚ;k Hkkxkaph
la[;k iUukl is{kk vf/kd vl.kkj ukgh- R;kuarj tek gks.kÚ;k
oxZ.khph ok< Bso Eg.kwu lk/kkj.k lHkk Bjfoyh R;k vVhoj ?
ksryh tkbZy- R;k mifo/khl vuql#u th oxZ.kh Hkkxkr #ikarj
dj.;klkBh tek gksbZy frP;koj O;kt fnys tk.kkj ukgh-
15- ,dkp rkj[ksl fodr ?ksrysY;k izR;sd Hkkxkps cnny fujkGk
dzekad vlysyk Hkkx nk[kyk fnyk tkbZy vFkok ;kis{kk tkLr
Hkkx ?ksrys vlY;kl R;k loZ Hkkxkcnny fujfujkGs dzekad
Bsowu] Hkkxkpk ,df=r ,dp nk[ky fnyk tkbZy-
16 Hkkxkaps gLrkarj.k vf/kfu;e dye dzekad 30 o fu;e dzekad
24 rs 26 ;ke/khy rjrqnhuqlkj dsys tkbZy-
17 dks.kkgh lHkkln lalFkse/;s dehr deh ,d o”kZ Hkkx /kkj.k
dsY;kf’kok; rs gLrkafjr djrk ;s.kkj ukgh- lferhP;k eatqjhus
nql&;k lnL;kl vxj R;kpk LkHklRokpk vtZ laefrus eatwj dsyk
vlsy R;k blekps ukos rks Hkkx gLrkafjr djrk ;sbZy- izR;sd
Hkkx gLrkafjr dj.;kdfjrk 10 iSls Qh vkdkjyh tkbZy- T;kaps
ukos Hkkx gLrkafjr dsyk R;kps uko HkkxkaP;k gLrkarj.k
uksan.kh iqLrkdkr nk[ky dsY;k[ksjht o gLrkarj.k dj.kk&;kus
vkiY;k laLFksph ns.kh HkkxfoY;k[ksjht Hkkxkaps gLrkarj.k
iw.kZ gks.kkj ukgh- ljdkjus dsanzh; cWadsekQZr [kjsnh
dsysys Hkkx gLrkarfjr djrkuk gs fuca/k ykxw gks.kkj ukgh-

18 dks.kkgh lHkklnkl vkiY;k lghpk ys[k laLFkstoG Bsowu


vxj R;k dkeklkBh BsoysY;k dks.kR;kgh iqLrdkar fuoanu
uewn d#u laLFkspk ixkjh vf/kdkjh ble [ksjht d#u brj
dks.kR;kgh blekph fu;e 25 e/kwu rjrqnhuqlkj ej.kkuarj
laLFksr vl.kk&;k vkiY;k Hkkxkps vxj fgrlaca/kkps okjlnkj
Eg.kwu use.kwd d#u nsrk ;sbZy- vxj rh dsysyh use.kwd ijr ?
ksrk ;sbZy- vxj frP;kr cny djrk ;sbZy- v’kk ifgY;k
use.kqdhdfjrk Qh vkdkjyh tk.kkj ukgh i.k R;k use.kwdhr
dks.krkgh QsjQkj dj.;kcnny vxj v’kh use.kwd jnn dj.;kcnny
izR;sd osGh ------ iSls Qh vkdkjyh tkbZy-
19 ,[kknk lHkkln e;r >kY;kuarj R;kP;k [kkR;kr vlysY;k
HkkxkP;k fgrlaca/kkP;k jdesrwu laLFksl R;kP;kdMwu ts ;s.ks
rs otk d#u jkfgysyh ckdh R;kus uewn fnysY;k okjlnkjkl vFkok
okjlnkj useysyk ulsy rj lferhP;k ers e;rkPkk tks dks.kh ;ksX;
okjl vxj dk;ns’khj izfruh/kh vlsy R;kpsdMwu ;ksX; R;k
izek.kkr uqdlku HkjikbZ vkns’k fygwu ?ksÅu] R;kus ekx.kh
dsY;kiklwu lgk efgU;kP;k vkr vf/kfu;e dye Ø 29¼v½ o fu;e dz
21 e/khy rjrqnhizek.ks dsyh tkbZyh- e;r lnL;kaph eqnrhph Bso
vlY;kl rh eqnr lai.;kiwohZ R;kizek.ks ijr djrk ;s.kkj ukgh-
v½ lnL;krwu deh >kysY;k blekl rks deh >kY;kP;k
rkj[ksiklwu 1 o”kkZP;k vkr R;kus Hkkxkaph jDde R;kyk
fnyh tkbZy- ek= R;kP;kdMs ;s.ks vlY;kl jDde R;k
HkkxkaP;k jDdesrwu dkiwu ?ksrY;k tkrhy rlsp
dks.kR;kgh lkykr ijr djko;kps Hkkx HkkaMoy gs
R;kiwohZP;k 31 ekPkZ jksth vlysY;k laLFksP;k ,dw.k
Hkkx HkkaMoykP;k 10 VDds is{kk tkLr vl.kkj ukgh-
c½ laLFksl tj lgdkjh vxj iSlk iqjfo.kkÚ;k lgdkjh cWadsps
dtZ ?ksrys vlsy rj ek- ft- mifuca/kd vxj v’kh
cWasad ;kaP;k vkxkÅ laerhf’kok; laLFksl dks.kR;kgh
Hkkxkph jDde ijr djrk ;s.kkj ukgh-
Vhi%& iksVfu;e dzekad 22 o 23 ¼v½ ps dkj.klkBh Hkkxkph
jdde ijr djrkauk Hkkxkph fdaer fu;e dzekad 23 e/khy
rjrqnhauk vuql#u dsyh tkbZy o Hkkxkph jDde ijr nsrkuk rhp
fopkjkr ?ksryh tkbZy-

5 ^^loZlk/kkj.k lHkk**

20 laLFksP;k lnL;kP;k lk/kkj.k lHksdMs laLF;sph v[kjsph


lRr jkghy- i.k rh lRrk vf/kfu;e] fu;e o mifo/kh ;karhy
rjrqnhauk vf/ku jkghy-
21 laLFksph ighyh lk/kkj.k lHkk fu;e dz 59 e/khy rjrqnhauqlkj
Hkjfoyh ikfgts o frP;kr R;kr rjrqnhauqlkj Hkjfoyh ikfgts o
frP;kr R;kp rjrqnhuwlkj dke dsys ikfgts-
23 izR;sd o”khZ 31 ekpZ uarj rhu efgus gks.;kP;k vkr]
vf/kfu;e dye dz 75 o fu;e dz 30 e/khy rjrqnhuqlkj okf”kZd
loZlk/kkj.k lHkk cksykoyh tkbZy o R;kp rjrqnhuqlkj fu;e
dz 62 vUo;s ^u* ueqU;kr r;kj dsysyh rkGscan i=ds o uQk
rksVk i=ds rlsp lehrhps okf”kZd izfro`Rr o fg’ksc
rikluhlkpk izfro`Rr lk/kkj.k lHksiq<s eatqfjdfjrk tkrhy-
v½ dye 75 e/;s dkghgh varHkwZr vlys rjh tj laLFksP;k
vf/keaMGkus rkGscan] uQk o rksVk i=d] ys[kkijh{ksps
Kkiu o lferhpk vgoky Lohd`r dsyk ukgh rj lferh
fuc/kadkyk rkGscan] uQk&rksVk i=d] ys[kkijh{ksps
Kkiu o lehrhpk vgoky lknj djhy vkf.k R;kyk vko’;d okVsy
v’kk lq/kkj.kk fdaok lq/kkj.kkf’kok; ekU;rk nsbZy vkf.k
fuac/kdkus v’kh ekU;rk fnY;kuarj vf/keaMGkus R;kauk
jhrlj ekU;rk fnysyh vkgs vls let.;kr ;sbZy-
24- lk/kkj.k lHksus djko;kP;k dkekr [kkyhy dkekapk lekos’k
gksrks-
1- laLFksP;k ekxhy dkekr [kkyhy dkekapk vf/kfu;e dye
dz 75 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyk vgoky fu;e dz 61
o 62 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyh R;k lkyph tek o
[kpZ] uQk o rksVk nk[ko.kkjh i=ds lferhdMwu ?
ks.ks o rh u¶;kP;k foHkkx.khlg eatwj dj.ks o tj R;k
nq#LR;k vlrhy rj R;kauk eatqjh ns.ks-
2- mifo/kh dz 3 e/khy e;kZnsl vf/ku jkgwu iq<hy
o”kkZdjhrk mHkkjo;kP;k ckgsjhy dtkZP;k e;kZnk
Bjfo.ks- rlsp izR;sd lnL;kph izr Bjo.ks-
3- fu;e dz 58 e/khy rjrqnh fopkjkr ?ksowu iq<hy
o”kkZdfjrk mHkkjko;kP;k ckgsjhy dtkZP;k ek;kZnk
Bjfo.ks-
4- LFkkfud ys[kkijh{kdakph use.kwd dj.ks o R;kps
osru Bjo.ks-
5- lnL;kauk fodr vxj HkkM;kus ns.;kdfjrk gR;kjs]
votkjs bR;knh lk/kus [kjsnh dj.;kl eatwjh ns.ks
R;kaP;k HkkM;kps o brj nj Bjfo.ks-
6- fujfujkG;k izdkjkps ekykps fdrh dfe’ku o brj
[kpZ ?;ko;kpk rs Bjfo.ks-
7- laLFksph vkWfMV rikl.kh ;knh] fu;e dz 73 e/khy
rjrqnhuqlkj lferhus frP;koj dsysys nks”knq#Lrh
izfro`Rr ¼fjiksVZ] rlsp lgdkjh [kkR;kdMwu o
dsanzh; [kkR;kdMwu o lgdkjh [kkR;kdMwu vkysyk
i=O;gkj ;kapk fopkj dj.ks½
8- mifo/kh dz 10 izek.ks lnL;kauk laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kP;k dkeh djkok;kP;k mik;kstuspk fopkj dj.ks-
9- iksVfu;e 68 izek.ks lnL;kauk laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kP;k dkeh djko;kP;k mik;;kstuspk fokpkj dj.sk-
10-iksVfu;e 68 izek.ks ufou iksVfu;e Lohdkj.ks]
vaeykr vlysY;k iksVfu;ekr cny dj.ks fdaok dkgh
iksVfu;e xkGwu Vkd.ks- fu;e dzekad 60 e/;s mYys[k
dsysY;k xqIr erknku i/nrhP;k fuoM.kqdhps fofue;
r;kj d#u rs Lohdkj.ks laLFksps vf/kdkjh o lsod ;kaP;k
use.kqdk oSxjslac/kh lehrhus dsysys fofu;e
Lohdkj.ks-
11 fpV.khlkph use.kwd dj.ks o R;kaps osru Bjfo.ks vxj
R;kl deh dj.ks-
12 osGksosGh lnL;kauk ekykP;k rkjk.kkoj vkxkÅ
jDdek ns.;kckcr lferhus r;kj dsysY;k o brj fofu;ekauk
eatqjh ns.ks o nq#Lrh izjdj.ks eatqjhlkBh lknj dj.ks-
13 ;ksX; jhrhus lHksiq<s vkysY;k brj dkekaPkk fudky
dj.ks-
25 /kkU; okVi o rRle O;oLFkk ig.;klkBh ,d Loar= milferh
jkghy- lferhpk lHkkirh o frpk ,d lnL; o dsanzh; lgdkjh
cWadspk izfruh/kh vls ;k milferhps vf/kdkjijRo lnL; vlrhy-
26 vf/kfu;e dye dz 76 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksyk fo’ks”k
lk/kkj.k lHkk cksyork ;sbZy o R;kp rjrqnhuqlkj rh cksyoyh
ikfgts- [kkyhy ifjfLFkrhr rh ,d eghU;kP;k vkr cksyoyhp
ikghts-
1 es- ftYgk MsI;qVh@vfLkLVaV jftLVªkj lkgsc ;kauh r’kk
lqpuk dsY;kl
2 laLFksP;k ,dw.k lnL;kaP;k 1@5 lnL;kauh ys[kh ekx.kh
dsY;kl
3 ftYgk laLFkk lkehy >kyh vkgs v’kk la;qDr laLF;sP;k
lferhus r’kh lwpuk dsY;kl-
27 lk/kkj.k lHkkaph dk;Zfjrh fu;e dz 60 e/khy rjrqnhuqlkj
vlsy-
Okkf”kZd lk/kkj.k lHksph 14 fnolkaph o fo’ks”k
loZlk/kkj.k lHksph 7 fnolkaph ys[kh uksVhl o dk;Zdzeif=dk
v’kk lHksiq<s dk<qu laLFksP;k fpV.khlkus rh lHkk cksykoyh
ikfgts- v’kk lHksph ;qpuk es- ftYgk @ MsI;qVh @ vfl-
jftLVªkj lkgsc ;kauk fnyh ikfgts- lHksph uksVhl o dk;Zdze
if=dk laLFksP;k dpsjhP;k uksVhl cksMkZoj o
laLFksP;k ;kiSdh vlysY;k xkokrhy izeq[k fBdk.kh Bjowu
izfl/n dsyh ikfgts- uksVh’khr lHksph rkjh[k] uDdh osG]
lHksps fo”k; o rhr dsyh tk.kkjh dkes gh ueqn dsyh ikfgts
laLFkspk lHkkirh o R;kps xSjgtsjhr lferhpk ,d lnL; o
fpV.khl ;kauh uksVh’khoj lg;k dsY;k ikfgts-
28- lk/kkj.k lHksl gtj vlysY;k lnL;kiSdh 2@3 lnL;kaP;k
ijokuxhus dk;Zdze if=dsrhy nk[ky dsyh ulysyh dkes dks.kkgh
lHkklnkl lHksiq<s ekaMrk ;sbZy-
29- dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksr ,dw.k lnL;saP;k la[;kpk 2@5
vxj 22 ¼;kiSdh deh la[;k vlsy frrds½ lnL; gtj vlys Eg.kts
x.kiwrhZ ¼dksje½ >kyh vls letys tkbZy- lHksl x.kiwrhZ >kyh
ulesy rj rh lHkk 8 fnolki;Zar iq<s <dyyh tkbZy o rhr eqG
lHksP;k dk;Zdze if=dsrhy dkgh dkes dsyh tkrhy- ex v’kk
lHksl x.kiwrhZ vlks ok ulks lHksl dkgh >kY;koj dk;Zdze
if=dsrhy loZ dkes R;k fno’kh dj.ks ‘kD; ulsy rj R;k lHksl gtj
vlysY;k lnL;kauh BjfoysY;k i.k R;k HkjysY;k lHksP;k
rkj[ksiklwu 30 fnolkis{kk tkLr ukgh v’kk nql&;k rkj[ksi;Zar
rh lHkk iq<s <dykr ;sbZy o rjh iq<s <dyysY;k lHksr dk;Zdze
if=dsrhy fo”k; fopkjkr ?ksrys tkrhy-
30 iksVfu;e dz- 30 rs 31 e/;s ekghgh rjrwn dsyh vlyh rjh
lalFksP;k lnL;kyk dk<wu Vkd.ks vxj frP;k lferhP;k lnL;kyk
lferhe/kwu nwj dj.ks vxj frP;k mifo/khr cny dj.ks ;k
laca/khP;k] fu;e dz 60 izek.ks Bjkokph uksVhl] vf/kfu;e] fu;e
vxj laLFksps mifo/kh ;krhy rjrqnhuqlkj fnY;kf’kok; vlk Bjko
dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksiq<s vk.krk ;s.kkj ukgh-
31 lk/kkj.k lHksps v/;{k laLFksps lHkkirh gs jkgrhy-
32 vf/kfu;e dye dz 27 o fu;e 60 e/khy rjrqnhuqlkj lk/kkj.k
lHksr ernku dsys tkbZy- lHksr gtj vl.kkÚ;k lnL;kl ,dkis{kk
tkLr er ns.;kpk vf/kdkj vl.kkj ukgh T;kP;koj Lor%P;k dtkZcÌy
>kysyk fuokMk ctko.khl ikBfoyk vlsy r’kk lnL;kl lferhP;k o
brj fuoM.kqdhP;k iz’ukoj ernku djrk ;s.kkj ukgh- brj
lnL;kaizek.ks ,d vlsy- ,[kk|k Bjkokoj lnL; xsys vlrhy rsOgk
ernku dj.kkÚ;k erekst.kh dj.;kph ekx.kh djrk ;sbZy- R;k uarj
v/;{k rks Bjko lferhP;k fuoM.kqdh o brj fuoM.kqdhps Bjko
lksMwu izR;sd Bjkokpk fudky gkr oj mHkk#u dsysY;k
ernkuko#u dsyk tkbZy- ernku dj.kkÚ;k lnL;kaP;k cgqerkus
izR;sd Bjko eatwj dsyk tkbZy-
33- dks.kR;kgh ikl >kysY;k Bjkokr cÌy dj.;klac/khpk Bjko]
lk/kkj.k lHksr ikl >kysY;k ewG Bjkokps rkj[ksiklwu 6
efgU;kps vkr] es ftYgk MsI;qVh@vfl- jftLVªkj lkgsc ;kaP;k
ijokuxhf’kok; dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksr vk.kr ;s.kkj ukgh-
34- laLFksus [kkyh fnysY;k laLFkkauk lkfey gksÅu R;kaps
lnL; >kys ikfgts
1 ftYgk e/;orhZ lgdkjh cWad
2 ftYgk vkS|ksfxd lgdkjh la?k ¼fMfLVªd baMfLVªy
dks- vkW vlksfl,’ku½
3 ftYgk lgdkjh eaMG
4 jkT; vkS|ksxhd lgdkjh la?k ¼egkjk”Vª LVsV
baMfLVª;y dks-vkW vlksfl,’ku½
laLFkk T;k laLFkkaph lnL; >kyh vlsy v’kk laLFkkaP;k
loZlk/kkj.k lHkkauk laLFksrQsZ frP;k izfrfu/khauk gtj
jkg.;kcÌy o rhr er ns.;kcÌy vf/kfu;e dye dzekad 27 P;k
rjrqnhauk v/khu jkgwu osGksosGh Bjfoys ikfgts-
35 loZlk/kkj.kk lHkkapk o`Rrkar R;kaP;k iqLrdkr fpV.khlkus
fygwu Bsoyk ikfgts-

6 ^^lferh**

36- laLFksP;k dkedktkph O;oLFkk frP;k lferhus ikfgyh


ikfgts- lferh ------ lnL;kaph jkghy- rs lnL; okf”kZd lk/kkj.k
lHksP;k osGh gkr mHkk#u xqIr ernkui/nrhus fuoMysys
vlrhy- ------ Ok”ksZ o R;kuarj fuoMysyh gh lferh iq<hy
of”kZd lk/kkj.k lHksP;k osGh] nqljh lferh fuoMhyh tkbZi;Zar
dke djhy- lferhP;k eqnrhr e`R;wewGs vxj brj dks.kR;kgh
djk.kakewGs fjdkE;k gks.kkÚ;k tkxk] frP;k cgqerkus
use.kqdk d#u HkjY;k tkrhy- lferhps 5 lnL; gtj vlys Eg.kts
x.kiwrhZ gksbZy-
¼v½ O;oLFkkid lferhe/;s [kkyhy jk[kho tkxk jkgkrhy- ,d tkxk
vuqlwfpr tkrh tekrhrhy] ,d tkx vkfFkZdn`”V;k nqcZy ?
kVdkrhy lnL;kdjhrk rlsp ;k O;frfjDr ,d tkxk efgyk lnL;k djhrk
jk[kho jkghy-
¼c½ laLFksrhy O;Drhps ,dkis{kk vf/kd xV fuoMwu vkY;kpk
nkok djhr vkgsr vkf.k R;klaca/kkrhy dkedkt lgdkjh U;k;ky;kr
nk[ky dsys vlsy rj R;k U;k;ky;kus fnysY;k ,[kk|k varjhe
vkns’kkyk v/khu jkgwu ek- uksan.kh vf/kdkjh] uohu lehrh
inxzg.k djhi;Zar laLFkspk dkjHkkj igko;kl rhu lHkklnkph
vxj ,d fdaok vf/kd iz’kkld ;kaph fu;qDrh djrhy- nk[ky dsy
37- fu;e Øekad 58 e/khy rjrqnhuqlkj O;oLFkkid lferhpk ,
[kknk lnL; lferhoj jkg.;kl vik= Bjyk vlY;kl vxj R;kl QkStnkjh
xqUg;kcÌy rks lferhoj vlysY;k eqnrhr f’k{kk >kyh vlY;kl
R;kyk lferhoj lnL; Eg.kwu jkgrk ;s.kkj ukgh-
v- tj laLFksP;k lnL;kyk vf/kfu;e dye 79 fdaok 88 vUo;s
fdaok dye 85 vUo;s dks.kR;kgh laLFkspk >kysyk
pkSd’khpk [kpZ ns.;kl tckcnkj /kj.;kl fdaok lferh lnL;
Eg.kw pkyw jkg.;kl vik= Bjsy o R;kph lferh ojhy tkxk
eksdGh >kyh vls letys tkbZy-
gh vik=krk >kY;kP;k rkj[ksiklwu 5 o”kkZpk dkyko/kh
laiY;kauarj rks lHkkln lferhpk lnL; Eg.kwu fu;qDr o
ukefufnZ”V gks.;kl] fuoMwu ;s.;kl fdaok lehrh lnL; Eg.kwu
pkyw jkgk.;kl ik= Bjsy-
38- ;ksX; dkj.k nk[kfoY;kiklwu lferhP;k ykxksikb pkj
lHkkauk ,[kk|k xSjgtj jkfgY;kl rks lferhrwu deh >kyk vls letys
tkbZy rFkkfi deh dj.;kiwohZ R;kl vkiys Eg.k.ks ekaM.;kph
la/kh ns.;kr ;sbZy-
v- Tkj ek- uksan.kh vf/kdkÚ;k ers laLFksph lferh fdaok
lferhpk dks.krkgh lnL; laLFksP;k dkerk dlwj djr vlsy
vFkok vf/kfu;e] fu;e vxj iksVfu;ekOnkjs usewu ns.;kr
vkysyh drZO; ikj ikM.;kr g;x; djhr vlsy vFkok laLFksP;k
fdaok frP;k lnL;kaP;k fgrkl ck/kd v’kh d`rh djhr vlsy
vFkok jkT; ‘kklukus eatwj dsysys fdaok voyafcoysys
lgdkjfo”k;d /kksj.k fdaok fodkl dk;Zdze ;kaph
vaeyctko.kh dj.;kP;k dkeklkBh jkT;’kklukus fdaok ek-
lgdkjh fuac/kd ;kauh fnysY;k vkns’kkaph tk.kwuctwu
voKk djhr vlsy vFkok vU; fjrhus laLFksph fdaok
lHkklnkaph dkes mfprfjR;k vkf.k lk{ksikus ikj ikMhr
ulsy vkf.k laLFksps dkedkt BIIk >kys vlsy rj ek-
uksan.kh vf/kdkjh lferhyk fdaok R;k lnL;kyk uksVhl
feGkY;kiklwu 15 fnolkaP;k vkr R;k laLFksps fdaok R;k
lnL;kps dks.krsgh vk{ksi vlY;kl v’kk vk{ksikfo”k;h
fuonsu dj.;kph la/kh fnY;kuarj vkf.k laLFkk ftP;k’kh
layXu vlsy R;k la?kh; laLFks’kh fopkjfofu;e dsY;kuarj
gwdekOnkjs &
c½ rh lferh jÌckny d# ‘kdsy vkf.k
1- laLFksP;k rhu fdaok vf/kd lnL;kapk lekos’k vlysyh lferh
fu;qDr d# ‘kdsy-
2- nksu fdaok vf/kd iz’kkld fu;qDr d# ‘kdrhy- iz’kkld gs
laLFksps lnL; vlysp ikfgts vls ukgh vkf.k iz’kkld Eg.kts
euq”; O;Drh vxj ,[kknh laLFkk vlw ‘kdsy- ;ke/;s jkT;
‘klukP;k ekyhdhph fdaok frP;k fu;a=.kk[kkyh vlysyh
daiuh fadaok frph ,[kknh nq¸;e daiuh vlw ‘kdsy- lferh
jÌckry dj.;kph eqnr ek- uksan.kh vf/kdkjh osGksosGh
ok<ow ‘kdrhy i.k ,dw.k loZ dkyko/kh ----- Ok”kkZis{kk
tkLr ulsy vkf.k jkT; ‘kklukP;k iwoZ ijokuxhus rks
dkyko/kh --- o”kkZis{kk vf/kd vl.kkj ukgh-
3- gk dkyko/kh lekIr gks.;kiwohZ lq/nk ek- uksan.kh
vf/kdkjh ;akuh lehrh fdaok frpk dks.krkgh lnL; fdaok
useysyk iz’kkld cny.;kpk vf/kdkj vlsy- rlsp dk<wu
VkdysY;k lnL;kP;k tkxsoj dks.kR;kgh O;Drhph lnL;
Eg.kwu fu;qDrh dj.;klkBh fadaok dk<wu VkdysY;k
lnL;kP;k inkP;k moZfjr dkyko/khlkBh R;kP;k tkxsoj
use.kwd dj.;kpk lferhyk vkns’k nsrhy-
c- laLFksP;k lferhP;k fuoM.kqdhlkBh lHkklnkps vklysys
ukefunsZ’ku i= ukeatwj >kY;kps laLFksps i= feGkY;k
rkj[ksiklwu rhu fnolkP;k vkr R;k ukjkt >kysY;k
lHkklnkyk ek- uksan.kh vf/kdkÚ;kadMs vihy djrk ;sbZy]
vls vihy feGkY;kP;k rkj[ksiklwu ngk fnolkaP;k vkr rs
fudkykr dk<rhy- vihykr fnysyk fu.kZ; gk vafre vlsy o
vfiykr fnysY;k fu.kZ;koj vk.k[kh vihy fdaok iqufj{k.k
djrk ;s.kkj ukgh- dk;ns’khji.ks ukefunsZ’kr dj.;kr
vkysY;k mesnokjkaph ;knh vfiykojhy fu.kZ;kP;k v/khu
vlsy- mesnokjh vtkZP;k Nkuuhph rkjh[k o mesnokjh
ekxs ?ks.;kph ‘ksoVph rkjh[k ;ke/khy dkyko/kh 15
fnolkais{kk deh vl.kkj ukgh-
d- fuoM.kqdhus fuoMqu ;s.kkÚ;k laLFksP;k dks.kR;kgh
inkf/kdkÚ;kfo#/n R;kosGh lferhP;k dks.kR;kgh lHksr gtj
jkg.;kl o ernku dj.;kl ik= vlysY;k lferhP;k ,dw.k
lnL;kiSdh 2@3 lnL;kauh lHksr cgqerkus vfo’oklkpk
Bjko ikl dsY;kl rks vlk dks.krkgh inf/kdkjh Eg.kwu
pkyw jkg.;kps can gksbZy vkf.k R;kauarj R;kaps in
eksdGs >kY;kps let.;kr ;sbZy-
T;k dks.kR;kgh lferhP;k fo’ks”k lHksl vfo’oklkpk Bjko
ekaMok;kpk vlsy R;k lHksr gtj jkg.;kl o ernku dj.;kl ik=
vl.kkÚ;k ,dw.k lnL;kaP;k dehr deh 1@3 lnL;kauh R;k
BjkokP;k lHksP;k ekx.khi=koj lg;k dsY;k ikfgtsr- vkf.k rs
ekx.khi= fu;ekauh BjfoysY;k ueqU;kr o BjfoysY;k i/nrhus ek-
uksan.kh vf/kdkjh ;akP;kdMs ikBfoys ikfgts- ijarq
T;kaP;kfojks/kkr vfo’okl Bjko ekaMko;pk R;kisdh
vf/kdkjinkoj vlY;kph eqnr 6 efgU;kis{kk deh vlsy rj v’kk
fo’ks”k lHksps ekx.khi= nsrk ;s.kkj ukgh-
fo’ks”k lHksps ekx.khi= feGkY;kP;k rkj[ksiklwu 7
fnoklkaP;k vkr ek- uksan.kh vf/kdkjh lferhph fo’ks”k lHkk
cksykorhy- v’kk lHkk uksVhl dk<Y;kP;k rkj[ksiklwu 15
fnolkaP;k vkr ?ks.;kr ;sbZy- lnj lHkspk v/;{k ek- uksan.kh
vf/kdkjh ;kauk vf/kd`r dsysyk lgk¸;d fuc/kad ;kaP;k ntkZis{kk
deh ntkZ ulysyk vf/kdkjh vlsy- v’kk lHksr v/;{kinh vlrkauk
lferhP;k lHksr v/;{kLFkkuh vl.kkÚ;k v/;{kkl fdaok lHkkirhl
rs vf/kdkj vlrkr- rsp vf/kdkjh vlrhy- ijarq R;kl ernku dj.;kpk
vf/kdkj vl.kkj ukgh] cksyfo.;kr vkysyh gh lHkk dks.kR;kgh
dkj.kko#u rgdqc djrk ;s.kkj ukgh- vfo’okl BjkokP;k cktwus o
fojks/kh ernku dj.kkÚ;k lferh lnL;kaph ukos lHksr okpwu
nk[kfo.;kr ;srhy vkf.k lferhP;k lHksP;k Bjko cqdkr R;kph
uksan dsyh tkbZy- vfo’oklkpk Bjko QsVkG.;kr vkY;kP;k
rkj[ksiklwu lgk efgU;kaP;k vkr lehrhiq<s dks.krkgh uohu
vfo’oklkpk Bjko vk.krk ;s.kkj ukgh-
M½ T;k lHkklnkus laLFksdMwu &
1 vuker vxj vWMOgkUl ¼vxzhe½ jDde ?ksryh vlsy] vxj
2 vkiY;k Lor%lkBh dks.kR;kgh lsok ¼T;klkBh lsosph chy
Hkjkoh ykxrkr v’kk ½
3 dks.krkgh eky fdaok fodzs; oLrw m/kkjhoj [kjsnh dsY;k
vlrhy]
vxj v’kk vuker vxj vWMOglUl jdek vxj eky [kjsnhpk vxj
lsosP;k jdek Hkj.;kcnny laLFksus izs”k.k izek.ki=k[kkyh
iksLVkekQZr ¼vaMj lfVZQkbZMvkWQ iksLVhax½ ys[kh
LOk#ikr ikBfoysyh uksVhl R;ktk ctko.;kr vkY;kP;k
rkj[ksiklwu rhu efgU;kaP;k vkr jDde Hkjyh ukgh vxj ¼1½
laLFksdMwu R;kyk ekx.khph uksVhl feGkY;kiklwu vFkok
¼2½ R;kus vuker vxj vWMOgkUl jDde vxj lsok ?
ksrY;kiklwu rhl ¼30½ fnolkaP;k vkr ;kiSdh th yodjph eqnr
vlsy R;k fnolkiklwu rks lferh lHkkln Eg.kwu deh >kyk o
R;kph tkxk eksdGh >kyh vls let.;kr ;sbZy- lferh lHkkln in
FkkacY;kiklwu 2 o”kkZuarj rks iqUgk lferh lHkkln Eg.kwu
fuoM.kqdhl ik= letyk tkbZy-
¼bZ½ vf/kfu;e dye dz- 71 e/khy rjrqnhfo#/n laLFksph
jDde ,[kk|k inkf/kdk&;kus vf/kdu;e dye dz- 78]93 vxj 144
¼2½ [kkyP;k] Lor%P;k pkyysY;k dkekr okijyh rj ek-
uksan.kh vf/kdkjh lnj jDde 1 efgU;kr laLFksyk ijr djk vlk R;k
inkf/kdk&;kl vkns’k nsrhy i.k R;k vkns’kke/khy lacaf/kr
vf/kdk&;kus rh jDde eqnrhr ijr dsyh ukgh rj ek- uksan.kh
vf/kdkjh rh jDde olqyhlkBh izek.kik=kUo;s rh jDde tehu
eglqykP;k Fkdckdhizek.ks olwy dsyh tkbZy-
T;k O;fDrfo#/n gh dkjokbZ dj.;kr vkyh vlsy rh O;Drh
dks.kR;kgh izdkjs vik= Bjyk vlY;kl rks lferh lHkkln
Eg.kwu fu;qDr gks.;kl] ukefufnZ”V gks.;kl] Lohd`r
¼dks&vkWIV½ dsyk tk.;kl fdaok lferh lnL; Eg.kwu pkyw
jkg.;kl vik= Bjsy o R;kph tkxk eksdGh >kyh vls letys
tkbZy-
T;k O;Drh fo#/n gh dkjkokbZ dj.;kr vkyh vlsy rh O;Drh
dks.kR;kgh lgdkjh laLFksP;k inkf/kdkjh Eg.kwu jkg.;kl vik=
jkfgy rlsp dks.kR;kgh vkxkeh fuoM.kwdhP;k osGh R;k
dkyko/khr jDde Hkj.;kl lnj O;Drhus dlj dsyh rj rks 1 efgU;kpk
dkyko/kh laIkY;kuarj yxsp ?ksrY;k tk.kkÚ;k dks.kR;kgh
iksVfuoM.kqdhP;k osGh dks.kR;kgh laLFkspk inkf/kdkjh
gks.;kl ik= gksbZy-
x- tj ,[kknk lHkkln vf/kfu;ekUo;s fdaok R;k[kkyh dsysY;k
fu;ekUo;s dks.kR;kgh izdkjs vik= Bjyk vlY;kl rks lferh
lHkkln Eg.kwu fu;qDr gks.;kl ukefufnZ”V gks.;kl]
Lohd`r dsyk tk.;kl fdaok lferh lnL; Eg.kwu pkyw jkg.;kl
vik= Bjsy o R;kph tkxk eksdGh >kyh vlsy let.;kr ;sbZy-

d- vf/kfu;e dz- 73 ¼ 1 ,Q½] lgdkjh fu;e 58 izek.ks


dks.kR;kgh eqnrhPkk gIrk Fkdfo.kkjk Fkdckdhnkj o
R;kpk tehnkj dks.kR;kgh laLFksP;k lferhoj lHkkln
Eg.kwu use.kqdhus vxj ukefufnZ”V gksÅu ;s.;kl rlsp rks
lferhoj lHkkln Eg.kwu jkg.;kl vik= Bjsy-
39- lferh lnL;kaapk O;fDr’k% fgrlaca/k vl.kk&;k ckchpk
fopkj pkyw vlrk R;kyk lferhP;k lHksl gtj jkgrk ;s.kkj ukgh
fdaok er nsrk ;s.kkj ukgh-
40- vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;krhy rjrqnh o loZlk/kkj.k
lHkkauk osGksosGh dsysys Bjko ;kuqlkj laLFksps dke
pkyfo.;kl lferhl iw.kZ vf/kdkj jkghy-
41- lferhP;k lHksph ys[kh lwpuk o lHksps dk;Zdze
lHksP;kiwohZ funku 5 fnol vkxksnj fpV.khlkus lferh
lnL;kdMs ikBfoys ikfgts- v’kk lHkk] lHkkirhP;k ys[kh
lqpukauqlkj o laerhus fpV.khlkus cksyfoY;k ikfgts- ekx.kh
d#ugh v’kk lHkk cksyo.;klaca/kh lferhP;k cgqerkus fnysyk
ys[kh vkns’k fpV.khlkoj ca/kudkjd jkghy-
42- okf”kZd fuoM.kqdhuarj gks.kk&;k O:oLFkkid lferh
lnL;kae/kwu njo”khZ v/;{kkaph fuoM dsyh tkbZy o v’kk
fjrhus fuoMwu vkysY;k v/;{kkapheqnr 1 o”kZ Eg.kts iq<hy
v/;{k fuoMwu ;sbZi;Zar jkghy o R;k v/;{kkus loZ lHkkaps v/;
{k Eg.kwu dke dsys ikfgts- v/;{k xSjgtj vlsy rsOgk lHksl
vlysY;k lnL;kauh vikY;kiSdh ,d lnL;kl R;k lHksdjhrk v/;{k
Eg.kwu fuoMys ikfgts- v/;{k lnL; ;k ukR;kus vlysY;k ,dk
erk[ksjht leku erizlaxh ,d tknk er ns.;kpk vf/kdkj vlsy- iq<hy
ok”khZd lHksi;Zar v/;{k fuoMyk tkbZi;Zar gk v/;{k Eg.kwu
dke djhy-ek= ;k eqnrhr O;oLFkkid lferhus R;kpsoj vfo’okl
dsyk ulyk ikfgts-
43- laLFksP;k dkekdfjrk vko’;d frrD;k lHkk cksyfoY;k
tkrhy- ijarq njegk funku ,drjh lHkk Bjoyhp ikfgts- lHkkapk
o`arkr iqLrdkr fpV.khlkus fygwu Bsoys ikfgts-
44- lferhph dkes [kkyhyizek.ks vlrhy &
1 dtsZ dk<.ks] Bsoh Lohdkj.ks o R;kP;k vVh Bjfo.ks-
2 dtZ ekQhps o irhps ¼ØsMhV½ vtkZpk fopkj dj.ks-
3 dtZ vxj ir dszMhV ns.ks fdaok ukdkj.ks rs |ko;kps
vlY;kl dks.kR;k dkekdjhrk fdrh eqnrhi;Zar o dks.kR;k
rkj.kkoj |ko;kps rs vf/kfu;e dye dzekad o fu;e dzekad
42 o 43 e/khy rjrqnh fopkjkr ?ksÅu Bjfo.ks-
4 lnL; gks.;klkBh o HkkxklkBh vkysY;k vtkZpk fudky
dj.ks-
5 fofof{kr {ks=kiqjR;k vxj dkekiqjR;k milfeR;k use.ks-
6 HkkxkaP;k o brj jdekapk olwy ?ks.ks o vkysyk olwy
d’kk fjrhus tek djk;pk rks Bjoh.ks-
7 laLFksP;k dkedktklaca/kh gks.kkjk [kpZ eatwj dj.ks-
8 fpV.khlkps fg’ksc rikl.ks o jks[k jDde ekstwu ikg.ks-
9 laLFksps lnL; o fx&gkbZd ;kapsdMwu dje.kwd] lHkk
laesyu o okpukph gksbZy frrdh lks; dj.ks-
10 vf/kfu;e dye dzekad 75 o fu;e dzekad 61 e/khy
rjrqnhuqlkj okf”kZd vgoky o rkGscan i=ds 31 ekpZuarj
o”kZ laiY;kiklwu 45 fnolkr r;kj dj.ks o rs r;kj
dsY;kiklwu 15 fnolkr ek- fuca/kd ;kauh useysys R;k
Hkkxkps ys[kk ijh{kd ;kapsdMs ikBfo.ks-
11 fpV.khlkl rkRiwjrs deh dj.ks R;kyk dk;eps dkeko#u
deh dj.;kcnny loZlk/kkj.k lHksiq<s f’kQkjl dj.ks]
fpV.khlk[ksjht brj ixkjh vf/kdk&;kauk o lsodkauk
use.ks] R;kaP;k vuqdzes ixkjkph o HkR;kph Js.kh ¼
Ldsy½ o jDde Bjfo.ks vxj R;kr cny dj.ks] R;kauk nsM
dj.ks o rkRiqjrs dkeko#u nwj dj,js o ;k lokZackcr
fofue; r;kj dj.ks o rs loZlk/kkj.k lHksiq<s eatqjhl
Bso.ks- ek= R;akuk dk;eps deh dj.;kiwohZ ek –
fuca/kd ;kaph ekU;rk ?ksryh tkbZy-
12 dk;ns’khj dkes pkyfo.ks] R;k dkeklaca/kkr izfri{k
pkyfo.ks fdaok ,[kk|k ckcrhr] d`”kh Qyks|ku la;qDr
laLFkk ¼rls vlY;kl ½ laerhus rMtksM dj.ks]
laLFksrQsZ dk;ns’khj dkes pkyfo.;kdfjrk frP;k
vf/kdk&;kl fdaok vf/kdk&;kauk vf/kdkj ns.ks-
13 iksVfu;e dzekad 2 ¼c½ izek.ks dkes gkrh ?ks.ks o
R;kdfjrk HkkaMoy iqjfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
14 ekykps uksancqd rikl.ks o f’kydh eky cjkscj vkgs
fdaok ukgh rs ikg.ks-
15 laLFkk okijhr vlysY;k dkV&out o ekis riklkos-
16 laLFkaP;k dpsjhlkBh tkxk laiknu dj.ks vxj
HkkM;kus ?ks.ks-
17 m/kkjhus O;kij dj.;kph tks[khe laLFkssus ?;ko;kph
vlsy rsOgk T;kekQZr o R;kauk eky fodrk ;sbZy v’kk
vuqdzes fo’oklw nykykaph o O;kikjkaph ;knh vf/kfu;e
dye dzekad 44 o fu;e dzekad 42 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj
dj.ks o R;kaph ir Bjo.ks-
18 laLFkspk eky lkBfo.;klkBh tkxk o laLFkspk eky
vkxhiklwu uqdlkus gksÅ u;s Eg.kwu ;ksX; cktkj njkus
uksan.kh vf/kfk&;kus laer dsysY;k foek daiuhe/;s foek
mrjfo.;kpk O;oLFkk dj.ks-
19 fodzdfjrk eky Lohdkj.ks o tj vko’;d vkf.k ‘kD; vlsy
rj] R;kaph izrokjh dj.;kph rtoht dj.ks-
20 T;k fpV.khl o brj lsodkaP;k jksdMh’kh] ekyk’kh]
egRokps dkxni=k’kh vxj jks[;k’kh laca/k ;sr vlsy
v’kkaps dMwu uksan.kh vf/kdkjh ;kauh BjfoysY;k
jdesP;k izek.kkuqlkj tfeu jks[kk ?ks.k o uksan.kh
vf/kdkjh ;kauh BjohysY;k jdesP;k izek.kkuqlkj tfeu
jks[kk ?ks.ks o uksan.kh vf/kdk&;kus laer dsysY;k
foek daiuhdMwu Qk;MsfyVh ckWaM ?ks.;kph
O;oLFkk dj.ks-
21 Hkkx ¼’ksvlZ½ ljdkjh o brj jks[ks ;kapsoj orhus
laLFksP;k ‘kjs fyfg.ks rs fod.ks vxj R;kauk oxZ dj.ks
vFkok u dj.ks( vkf.k R;kdfjrk lferhP;k nksu vFkok
vf/kd lnL;kauk t#j rs vf/kdkj ns.ks-
22 lsodoxZ o lnL; ;kauk |ko;kP;k etqjhps izek.ks
Bjfo.ks-
23 laLFksps mnns’k ikj iM.;kP;k n`”Vhus loZlk/kkj.k
laLFkspk O;ogkj pkyfo.ks-
24 ys[kkijh{kk ;knh fopkjkr ?ks.ks] vf/kfu;e dzekad 86
o fu;e dzekad 73 e/khy rjrqnhuqlkj ys[kkijh{kk nks”k
nq#Lrh izfro`Rr iq<hy loZlk/kkj.k lHksiq<s Bso.ks-
25 lsodoxZ o lnL; ;kauk |ko;kP;k etqjhps izek.k
Bjfo.ks-
26 laLFksph feGdr lqjf{kr Bso.;kph O;oLFkk Bso.ks-
27 laLFkssps mÌs’k ikj ikM.;kP;k n`”Vhus loZlk/kkj.k
laLFkspk O;ogkj pkyfo.ks

45- lferh ok lferhpk lnL; ;kaps use.kwdhP;k osGh dkgh nks”k


vlY;kps ekxkgwu utjsl vkys vxj lferhojhy dkgh tkxk fjdkE;k
rjh lferhus vxj lferhpk lnL; ;k ukR;kus lnHkkousus dsysyh
dkes gh t.kw dkgh rh lferh vxj rks lnL; ;kauh use.kwd ;ksX;
>kyh vxj R;k lferhok frps loZ lnL; gksrs vls letwu vf/kfu;e
dye dzekad 77 e/khy rjrqnhizek.ks dk;ns’khj letyh tkbZy-

46-lferhP;k fudkykoj loZlkk/kkj.k lHksdMs R;k fudkykph let


fnY;kP;k rkj[ksiklwu nksu efgU;kaps vkr( vihy djrk ;sbZy-
R;k eqnrhuaarj dsysys vihy loZlkk/kkj.k lHkk ukeatqj djhy-

7 tckcnkj lferh

47- tckcnkj lferh gh rhu lnL;kaph jkghy-


Rkh laLFksP;k loZ fg’kksckaph ikg.kh djhy o funku
frekghrwu ,dnk rikl.kh djhy- gh lferh laLFksph laifrd fLFkrh
o dk;Z ;k laca/kkus o”kZ v[ksjhl izfro`Rr r;kj djhy- ;k lferhP;k
lHkk nj efgU;krwu ,dnk rjh Hkjsy-

Tckcnkj lferhyk okVsy rs dkxni= rikl.;kpk vkf.k


laLFksP;k ekykph ukasn vxj ekstnkn djrkuk gtj jkg.;kpk
vf/kdkj vkgs- R;kpizek.ks lnjgw lferhl laLFksP;k lferhl lwpuk
dj.;kpk rlsp fo’ks”k loZlk/kkj.k lHkk cksykowu lferhl vFkok
frP;ke/khy ,d vFkok vf/kd lnL;kal dk<wu Vkd.;kalca/khus
f’kQkjl dj.;kpkgh tckcnkj lferhl vf/kdkj vkgs-
8 fpV.khl

48 fpV.khlkph use.kwd okf”kZd loZlkk/kkj.k lHksr dsyh


tkbZyu- R;kapslaca/kh dkgh rdzkj vlY;kl rh O;oLFkkid lferh
ekQZr tckcnkj lferhdMs djrk ;sbZy-
49 fu;e dzekad 57 e/khy rjrqnhizek.ks laLFksP;k ,[kk|k
djkjkr] O;ogkjkr] [kjsnh dsysY;k vxj fodysY;k feGdrhr
fpV.khlkyk dlykgh Hkkx vxj fgrlaca/kk Bsork ;s.kkj ukgh-
50- fpV.khlkps dkes iq<hyizek.ks vlrhy-
1 laLFksP;k loZ lk/kkj.k lHkk o O;oLFkkid lferhP;k
lHkk cksyfo.ks o R;kauk gtj jkgk.ks-
2- lnj lHksr gks.kkÚ;k dk;kZph uksan dj.ks-
3- laLFksph loZ iqLrds o fg’ksc osGksosGh fygwu
Bso.ks-
4- lferhP;k vkns’kk uqlkj iSls [kpZ dj.ks o ;srhy R;k
jDdek ?ks.ks-
5- tek ikoR;k] [kpkZP;k ikoR;k o laLFksps dke
pkyfo.;kdjhrk tkxsps brj loZ dkxni=s r;kj Bso.ks-
6- laLFkspk i= O;ogkj pkyfo.ks o lnL;kauk ykx.kkjh t#j
rh ekghrh iqjo.ks-
7- okf”kZd rkGscan i=ds BjfoysY;k eqnrhP;k vkr r;kj
d#u lferhiq<s Bso.ks o rh ek- ----- fuc/kad ;kauh
useysY;k HkkxkP;k ys[kkifj{kdkadMs eqnrhr
ikBo.;kph O;oLFkk dj.ks-
8- vkWMhV ;knh >kY;kuarj rkcMrksc th lferhP;k
fopkjkdjhrk frP;k iq<s Bso.ks o frP;kr nk[kfoysys
nks”k o pqdk nq#Lr dj.;kckcr t#j rh rtfot dj.ks nks”k
nq#Lrh izrho`Rr BjysY;k eqnrhP;k vkr] lferhiq<s
Bsowu rs iq<s pkyfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
9- laLFksP;k ixkjh lsodkauk dkekP;k fn’kk nk[kfo.ks]
R;kaP;koj ns[kjs[k Bso.ks o R;kaps fu;a=.k dj.ks-
10- laLFksrQsZ fnY;k tk.kkÚ;k tesP;k ikoR;koj
fpV.khlkus lg;k dsY;k ikfgtsr- xgk.kps nk[kys] nLr,sot
o brj egRokps dkxni= ;koj fpV.khl o lferhpk ,d
lnL; ;kauh lg;k d#u fnY;k ikfgtsr-
11- lnL;kauh laLFks’kh dsysY;k O;ogkjkph iqLrds
osGP;kosGh ijr R;kauk ns.ks] fcxj lnL;kauk o
Bsohnkjkauk R;kaP;k laLFks’kh >kysY;k O;ogkjkP;k
frekgh i=dkP;k dkcZu izrh ns.ks o BsohP;k ckD;k
cjkscj vkgsr fdsok ukghr rs letfo.;kdfjrk Bsoh nkjkauk
nj o”khZ v[ksjP;k ckD;k dGfo.ks o R;kaP;kcjkscj
vlY;kcÌyph R;kaph dcwyh i=s ?ksÅu nIrjh Bso.ks o
iq<hy vkWMhV rikl.kh osGsl rh es- vkWMhV
lkgsc ;kauk nk[kfo.ks-
11-dPpk vxj iDD;k ekykP;k rkjk.kkoj ekykoj |
ko;kP;k

9 vkxkÅ jDdek

[kkyhy vVhaoj dPP;k vxj iDD;k ekykP;k rkjk.kkoj


vkxkÅ jDdek nsrk ;srhy-
1- /ka|krhy dPP;k vxj iDD;k ekykP;k rkjk.kkoj
R;kaP;k pkyw cktkjHkkokus gks.kkÚ;k fdaerhP;k
‘ksdMk 60 i;Zar vkxkÅ jDdek nsrk ;srhy- ekykps
Hkko mrjfoY;kus vxj vU; dkj.kkus dtZkps gs izek.k
ekykps fdaerhps ok<Y;kl t#jhizek.ks tknk eky rkj.k
ns.;kl vxj BjysY;k izek.kkis{kk deh iM.kkjh jDde
vk.kwu Hkj.;kl dtZnkjkl ys[kh uksVh’khus dGfoys
tkbZy rlsp dtZnkjkus u dsY;kl ys[kh uksVh’khus
dGfoys tkbZy rls dtZnkjkus u dsY;kl R;k lnL;kps
[kpkZus o R;kP;k tks[kehoj rks eky fodyk tkbZy-
ek ftYgk mifuc/kad ;kaps ijokuxhf’kok; ,dk
lnL;kl ,d gtkj #ik;kis{kk tkLr jDde fnyh tk.kkj
ukgh-
2- Rkkj.kekykP;k ;ksX; cktkjHkkokus gks.kkÚ;k
jDdespk foek vkxkÅ jDde ?ks.kkÚ;kP;k [kpkZus
mrjoyk tkbZy o R;k ekykps pksjkiklwu R;kaps
lja{k.k dsys tkbZy- rls tkxsHkkMs laca/khr
blekdMwu olwy dsys tkbZy-
3- laLFksus ekU; dsysY;k xksnkekr vxj bekjrhr izR;{k
eky vk.kwu BsoY;k [ksjht o rks eky laLFksP;k
rkC;kr laiw.kZi.ks vkY;k[ksjht vkxkÅ jDde vnk
dsyh tk.kkj ukgh-
4- vkxkÅ jDdesph eqnr tkLrhr tkLr lgk efgUks i;Zar
vlsy o rh eqnr ;ksX; v’kk vVhaoj vk.k[kh 3
efgusi;Zar ok<fork ;sbZy-
5- vk’kk vkxkÅ jDdeojhy O;ktkpk nj n-lk-n-‘ks- -----
VDds jkghy- v’kk O;ogkjkcÌy dsysys brj [kpkZpk
lekos’k ;k njkr dsyk tk.kkj ukgh-
6- ekykph uqdlkuh vxj ukl/kqlhcÌy laLFkk tckcnkj
jkg.kkj ukgh- ijarq ekykph ukl/kwl u gksbZy
v’kkjhrhus rks Bso.;kph dkGth ?ksryh tkbZy-
7- lnL;kdMhy vkxkÅ jDdesph vxj brj ;s.ks jDdesP;k
ijrQsMhdMs foØhph laiw.kZ vxj va’kr% jDde
ykoyh tk.;kl ik= jkghy-
8- ojhy vVh o lferhus ekU; dsysY;k brj uewn d#u
izR;sd vkxkÅ jDde ?ks.kkÚ;kus dtZjks[kk fygwu
fnyk ikfgts-
9- rkj.k ?ksrysY;k ekykph cktkjHkkokus fdaer
Bjfo.ks] eky O;ofLFkr Bso.ks] t#j iMY;kl eky
foØhph O;oLFkk dj.ks bR;knhlkBh lferhyk vkiY;k
lnL;kae/kwu milferh userk ;sbZy- lnj milferhps
Bjko ,d Lora«; iqLrdkr ukasnoys tkrhy-

51- dksBkjkph O;oLFkk o R;kaP;k O;kgkjkps fg’ksc


Bso.;kdfjrk dksBkj dkjdwukph use.kwd dsyh tkbZy o R;kpsoj
fpV.khlkps fu;a=.k jkghy- dksBkjkps O;ogkjkdfjrk Loar«;
dkjdwu useyk ulY;kl R;k O;gkjkph tckcnkjh fpV.khlkoj
jkghy-

10^^u¶;kph okV.kh**

52- izR;sd o”kkZv[ksjps fg’ksc r;kj >kY;koj laLFksP;k


BksdG u¶;krwu vf/kfu;e dye dz- 65 o fu;e dz- 51 e/khy
rjrqnhuqlkj fujfujkG;k dtkZP;k oxSjs jDde] vf/kfu;e dye dz-
71 izek.ks fu/khlkBh laLFksPks fnysyh va’knkus o rksV;kP;k
jdek otk d#u] laLFkspk fuOoG u¶;kPkk vkdMk dk<yk tkbZy-
o rks uQk yxrP;k iq<hy okf”kZd lk/kkj.k lHksr tkghj dsyk
tkbZy-
53- vf/kfu;e dz- 64 rs 69 o fu;e dz- 50 rs 52] 53 o 55 e/khy
rjrqnhauk v/khu jkgqu fuOoG u¶;kPkh foHkkx.kh [kkyhy
ckchoj dsyh tkbZy-
1½ dehr deh 25 VDds xaxktGhdjhrk-
2½ fu;e dz- 53 vUo;s n;ko;kP;k fdaok f’k{k.k
fu/khdjhrk-
3½ vf/kfu;ekrhy rjrqnhuqlkj tkLrhr tkLr ------ VDds
njkus ykaHkk’k okV.;kdjhrk-
4½ Hkkx HkkaMoyP;k 2 VDds brdk fu;e dzekad 52
mHkkjko;kP;k vf/kykaHkk’k lehdj.k fu/khdjhrk-
5½ u¶;kP;k 1VDds rkj.ki= p<mrkj fu/khdjhrk
6½ u¶;kP;k 20 VDsd i;Zar vf/kfu;e dye dz- 69 izek.ks
lkoZtfud /kekZnk; v’kk izdkjP;k dkekdfjrk]
ykHkka’k o vf/kykHkka’k lehdj.k fu/khpk mi;ksx
vuqØes ykHkka’k o vf/kykHkka’k okV.;kdMs dsyk
tkbZy- ojhy ckchaoj foHkkxwu f’kYyd jkghysyk
uQk [kkyh ckchaoj foHkkxrk ;sbZy-
1- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar foukosru dke
dj.kk&;kauk ekyeRrk ns.;kdfjrk-
2- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar laLFksP;k ixkjh
deZpk&;kauk nksu efgU;kaP;k ixkjkbrdk
ykHkka’k o vf/kykHkka’k okV.;kdjrk-
3- f’kYyd u¶;kP;k 5 VDdsi;Zar xjhackps f’k{k.k o
R;kauk enr] oS|dh; enr] lkoZtfud mi;qDr ckchpk
izlkj ;kapk lekos’k vlysY;k dks.kr;kgh lgdkjh
vxj /keZnk; ckchdjhrk-
4- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar bekjr fu/khdfjrk-
f’kYyd u¶;kP;k 5 VDds i;Zar & fo’ks”k
vMp.khP;k xaxktGhdjhrk-
5- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar loZ fgrdkjd
QaMkdfjrk ¼;k QaMkpk fofu;ksx dkekxkjkP;k
dqVqackojhy vkiRrh u”V dj.;kdfjrk vxj R;kaph
ifjfLFkrh lq/kkj.;kdjhrk [kpZ djrk ;sbZy-
6- f’kYYkd u¶;kP;k 40 VDdsi;Zar & laLFksr dke
dj.kkÚ;k loZ blekauk vf/kykaHkk’k okV.;kdfjrk-
54- ljdkjh fu;a=.k oLrwaP;k okVi O;ogkjkr >kysY;k fuOoG
u¶;kph foHkkx.kh [kkyhyizek.ks dsyh tkbZy- foHkkxkrwu
f’kYyd jkfgysyk uQk iq<hy o”kkZP;k u¶;kr feGfo.;kdfjrk
iq<s vks<yk tkbZy-
v- 35 VDds fo’ks”k fodkl fu/khdjhrk-
c- 25 VDds okVi O;ogkj xaxktGhdjhrk-
d- 40 VDds laLFksP;k fuOOkG u¶;kr oxZ dj.;kdjhrk-
ojhy Øekad 2 e/khy fu/khph jDde -------- fuca/kd lgdkjh
laLFkk] ;kaph vkxkÅ ijokuxh ?ksÅu [kpZ djrk ;sbZy i.k rh
nksu o”kkZr [kpZ u >kY;kl okVi O;ogkj xaxktGhr lkehy dsyh
tkbZy-
55- fu;e dzekad 53 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksus jkT; ljdkj
tkghj djhy v’kk la;qDr laLFksP;k fodklfu/khdfjrk oxZ.khph
jdde BjfoY;kf’kok; fryk ykHkka’k OkkVrk ;s.kkj ukgh-
56- lnL;kauk vxj dkekxkjkauk ns.;kr ;s.kkjk vf/kykHkka’k
gk R;kauh Ok”kkZr feGfoysY;k etqjhpk vFkok R;akP;k
dkekP;k fnolkaP;k izek.kkr ns.;kr ;sbZy-
57- T;k lnL;kauh Hkkxkph jDde iw.kZ Hkjyh ulsy R;kauk
ykHkka’k o vf/kykaHkka’kkph jDde jksdM u nsrk R;kaP;k
Hkkxkph jDde iw.kZ gksbZ i;Zar R;kaP;k Hkkxkr tek dsyh
tkbZy-

11 xaxktGh ¼fjtoZ QaM½

58- iksVfu;e dzekad 57 P;k mifo/kh ¼1½ e/;s uewn dsysyh


jDde] loZ izos’k Qh] fof’k”V dkekdfjrk fnysY;k
ns.kX;kf’kok; d#u brj ns.kX;kaP;k jDdek] naMkps O;kt o tIr
dsysY;k HkkxkaP;k jDdek xaxktGhr lkfey dsY;k tkrhy-
vf/kfu;e dye 66 o
12 f’kYd

59- fpV.khlkdMs O;oLFkkid lehrhpk Bjko d#u laLFksph ----


# Ik;Zarph f'kYyd Bsork ;sbZy- R;kis{kk tkLr f’kyyd tke
vlY;kl tek >kY;kiklwu nksu fnolkP;k vkr ¼lkoZtfud lqVV;k
oxGwu½ rh dsanzh; cWadsr vxj toGP;k frP;k ‘kk[ksr Hkjyh
ikfgts-

13 fg’ksc o dkxni=

60 laLFksps jks[ks frP;k fg’kksckph dkxni=s o iqLrds


fpV.khlkP;k rkC;kr jkfgy o rh laHkkG.;kph tckcnkjh frP;koj
vlsy-
61 - fu;e 65 e/;s uewn-dsysyh es- jftLVkj lkgsc ;kauh
Bjfoysyh] lferhl vko’;d okVrhy v’kh fg’ksckph dkxni=s o
iqLrds laLFksus Bsoyh ikfgts- R;k dkxni=koj o iqlrdkoj t#jh
frFks o dkMkZoj njjkstps O;ogkjkps ‘ksoVh lHkkirh o
fpV.khlkauh lg;k dsY;k ikfgtsa- R;kus dkMZoj lg;k u dsY;kl
laLFksyk R;kps fo#/n t#jh rh mik;;kstuk djrk ;sbZy- lHkkirh o
fpV.khlka ;kauh laLFksP;k dkxni=kP;k izekf.kr udY;koj lg;’k
dsY;k ikfgts o ;kO;frfjDr nql&;k vf/kdk&;kauh dkxni=koj
lg;k djko;kP;k vlY;kl R;kauk R;k dj.;kl laLFjksl vf/kdkj
nsrk ;sbZy-
¼v½ iklcqds QDr lnL;kauk ns.;kr ;srhy- R;k lnL;kdMwu
>kysY;k o R;kl fnysY;k jdekaP;k uksnh dsY;k tkrhy o
izR;sd uksanhP;k [kjsi.kkcnny fpV.khlkauh lgjh dsyh
ikfgts- R;kus lnL;kaph iklcqds usgeh fuoMwu iw.kZ
dsyh vlyh ikfgts- fcxj lnL; Bsohnkjkus izR;sd frekgh
lalFks’kh dsyY;k loZ O;ogkjkP;k ckcrP;k fg’kksckP;k
r[rkP;k dkcZuus dk<ysY;k udyk lHkkirh lferhpk ,d lnL;
o fpV.khl ;kakP;k lghus fnY;lk ikfgts- izR;sd o”kkZP;k
v[ksjhl Bsohnkjkus R;kP;k [kkR;krhy jdek ys[kh
dGfoY;k ifgts o R;kcjkscj vkgsr fdok dls ;kcnnyps
R;kaP;kdMwu ys[kh i= ekxfoys ikfgts-
¼c½vkysY;k BohaP;k dtZQsMhaP;k o brj jdesP;k Bjkfod
ueqU;krhy tesP;k ikoR;k fpV.khlkauh lg;k d#u fnY;k
ikghts-
62- iksVfu;e dz- 2 ¼v½ vUo;s dsY;k tk.kk&;k O;ogkjkps
Lora= fg’ksc Bsoys ikfgts o R;kaph uQk rksVk rkGscan i=ds]
tek[kpZ i=ds Lora= dsyh ikfgts-
63 - laLFksP;k dks.kR;kgh lnL;kl vf/kfu; dye dzekad 32
e/khy rjrqnh uqlkj R;kr uewn dsysys laLFksrhy iqLrds
ikgrk ;srhy vxj fu;e dzekad 27 e/khy rjrqnh uqlkj R;kaP;k
udyk R;kl nsrk ;srhy-

14 nq#LR;k

64 laLFksP;k mifo/khr cny dj.ks] ,[kknk mifo/kh jÌ dj.ks


fdaok uohu ?kky.ks vlY;kl vf/kfu;e dye dzekad 13 o fu;e dye
12 e/khy rjrqnh vuqljY;k ikfgtsr- R;kdjhrk HkjysY;k
loZlk/kkj.k lHksl gtj vl.kkÚ;k o er ns.kkÚ;k lHkklnkaP;k
funku 2@3 la[;sus R;k cnyklac/khpk Bjkok ikl dsyk ikfgts-
R;k lHksph uksVhl lHksP;k rkj[ksiwohZ funku 10 fnol vxksj
loZ lHkklnkauk fnyh ikfgts- dks.krkgh mifo/kh dlk cnyo;kpk]
dks.krk uohu Lohdkjko;kpk fdaok jÌ djko;kpk gs R;k
uksVh’khr Li”Vi.ks fyfgys ikfgts- uksan.kh vf/kdkjh ;kaps
dMwu nq#Lrhph ilarh o uksan gksbZi;Zar nq#Lr dsysyk
mifo/kh vaeykr ;s.kkj ukgh-
v½laLFksP;k iksVfu;ekr dj.;kr vkysyh dks.krhgh lq/kkj.kk
ek- uksna.kh vf/kdkÚ;kadMwu 13 dyekUo;s uksanfoyh
tk.kkj ukgh fdaok R;k iksVfu;ph dsysyh lq/kkj.kk dj.;kr
vkY;kps eku.;kr vkys vlsy rj R;k iksVfu;eke/;s dsysY;k
lq/kkj.kk jkT; ‘kklukus vf/kfu;e dye 4 vUo;s tj
dks.krsgh /kksj.kfo”k;d funs’k dk<ysys ulrhy o rh
lq/kkj.kk ;k funs’kkP;k fo#/n vlsy rj rh vaeykr ;s.kkj
ukgh-
c½ iksVfu;kekP;k lq/kkj.kk uksan.khlkBh vkysyk vtZ ek-
uksan.kh vf/kdkÚ;kus nksu efgU;kP;k eqnrhr fudkykr
dk<yk ukgh rj rs ;k eqnrhP;k lekIrhP;k rkj[ksiklwu 15
fnolkaP;k vkr rks iksV fu;e lq/kkj.kk vtZ fudV
ojh”BkadMs ikBokos vkf.k fudV ojh”B vf/kdkjh rks vtZ
nksu efgU;kP;k vkr fudkykr dk<rhy- ijarq tj rks vtZ R;k
eqnnhr fudkykr dk<yk ukgh rj R;k laLFkspk rks iksVfu;e
lq/kkj.kk vtZ o R;krhy lq/kkj.kk ;kaph uksan.kh dj.;kr
vkY;kps let.;kr ;sbZy-
65 laLFkspk O;ogkj ;ksX; fjrhus pkykok Eg.kwu vf/ku;e] fu;e
o mifo/kh ;kauk vuql#u nq;;e fo/khfu;e dj.;kpk lferhl vf/kdkj ;
fofue;kph uksan lferhP;k o`arkr iqLrdkr dsyh ikfgts o
loZlk/kkj.k lHksr ekU; dsY;koj es- MsI;qVh jftLVkj
lkgsc ;kauh eatqjh fnY;kojp vf/kfu;e vaeykr ;srhy-

15 laLFkspk O;ogkj can dj.ks

66 laLFskpk O;ogkj xqaMkGY;kuarj nk[kfoysY;k f’kYyd


ekyeRrsP;k jdekaiSdh fuEeh jDde fu;e dzekad 90 e/khy
rjrqnhyk vuql#u lnL;kae/;s okVyh tkbZy- o jkfgysyh fuEeh
jDde es- ftYgk MsI;qVh@ vflLVaV jftLVkj ;kaP;kdMs
lqiqnZ dj.;kr ;sbZy-

16 uksVh’khph ctko.kh
67- nkO;kl uksVhl fnyh ikfgts vls ;k mifo/khr tsFks uewn
dsys vlsy rsFks lnL;kapk usgeh jkg.kkjh v’kh uksVhl fnyh
Eg.kts R;k uksVh’khph ;ksX; ctko.kh >kyh vls letys tkbZy-

gs mifo/kh eatqj >kY;kuarj ;kiqohZ vaeykr vlysys loZ


mifo/kh jnn >kys vls let.;kr ;bZy-
fnukad

Ukko lg;k
1½----------------------------------------- ---------------
----------
2½------------------------------------------ ---------------
----------
3½------------------------------------------- ---------------
-----------
4½----------------------------------------- ---------------
------------
5½--------------------------------------------- ---------------
-------------
mi & fo/kh
uksV % ¼egkjk”Vª laLFkk vf/kfu;e 1960 ps v|kor rjrwnhuqlkj
o fu;e 1961 yk vuqlk#u gs mifo/kh r;kj dj.;kr vkys vkgs-½

67 HkkMds# ekydh ;k mioxhZdj.kkrhy lgdkjh x`gjpuk


laLFkkps
Ukequsnkj iksVfu;e
v& izLrkfod

v&1-1 lkslk;Vhps uk ------------- lgdkjh


lkslk;Vhps uko %
---------------------------------------------------------------------------
--------
---------------------------------------------------------------------------
-------
v 1-2
lkslk;Vhpk uksanoysyk iRrk --------------------------------------
uksanysyk iRrk vkgs lkslk;VhP;k uksanfoysY;k iRR;kr
dks.krkgh cny >kY;kl rks cny >kY;kiklwu 30 fnolkaps vkr
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 37 vUo;s egk’k;
fuca/kd] lgdkjh laLFkk] ;kaps fun’kZukl vk.kyk tkbZy-
v&1-3
lkslk;Vh ^x`gjpuk laLFkk* ;k eq[; oxZ vkf.k vkf.k ^HkkMsd#
ekydh* ;k mioxkZr eksMrs vkf.k fryk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 dye 2 ¼16½ o R;k[kkyhy egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk fu;e] 1961 fu;e 10 e/;s fnysY;k O;k[;suqlkj R;k
oxkZph p mioxkZlkBhph dkes gkrh] ?ks.;kl ijokuxh vkgs-
v&2-1
lkslk;Vh dk;Z{sks=---- iqjrs e;kZfnr jkghy-
c&1

laLFksps mÌs’k
1- ;k iksVfu;ekuqlkj vkiY;k lHkklnkalkBh tkxk [kjsnh dj.ks-
R;kauk jkg.;klkBh ?kjs cka/k.ks o iqjfo.ks-
2 egkfuca/kd lgdkjh laLFkk ;kaP;k fdaok [kkl iwoZijokuxhu
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfuf;e] 1960 e/khy dye
12¼2½ vUo;s nql&;k oxkZr fdaok mioxkZr eksM.kk&;k
lgdkjh laLFksph dkes gkrh ?ks.ks vkf.k R;k lkBh
egk’k;kauh fuca/kd lgdkjh laLFkk ;kauk vko’;d okVrhy
v’kk vVhuqlkj lHkkln ok loZlk/kkj.k turk ;kaps fgrlaca/k
lqjf{kr jk[k.;kps n`”Vhus lkslk;VhP;k iskVfu;ekuqlkj t#j
R;k nq#LR;k dj.ks-
3- vkiY;k lHkklnkl dkVdjl] Lokoyacu o ijLij lgdk;Z ;k
xq.kkaph ok< dj.ks( vkf.k
4 ;k iksVfu;ekr fnysY;k mÌs’kkaP;k iwrhZlkBh vko’;d rh
dkes gkrh ?ks.ks-

d& fu/kh

d&1-1 dks.kR;k ekxkZuh fu/kh mHkkjkosr


laLFksps fu/kh iq<hyizek.ks mHkkjkosr-
1½ izos’k Qh
2½ Hkkx HkkaMoy
3½ dtZ mHkk#u
4½ ¼lHkklnkadMwu½ Bsoh
5½- ns.kX;k o enr
6½- ?kjs o tkxsP;k fdaerh fizR;FkZ oxZ.kh ?ksÅu
d] 1&2 dtZ mHkkj.khph e;kZnk o vVh
loZlk/kkj.k lHksus BjfoY;kizek.ks Bsoh vkf.k dtsZ BjfoysY;k
eqnrhlkBh BjfoysY;k O;ktkps njkus vkf.k BjfoysY;k jdesi;Zar
mHkkjrk ;srhy- ek= v’kk ,dw.k tckcnkjh ns.ks egkjk”Vª
lgdkjh laLFkk fu;e] 1961 fu;e 35 e/;s fnysY;k e;kZnsis{kk
vf/kd vl.kkj ukgh-
1-3 fu/khph xqaro.kwd
T;k osGh laLFksps fu/kh frP;k /ka|klkBh okijys ulrhy
R;kosGh rs egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 70
e/khy rjrqnhuqlkj xqarfoys tkrhy fdaok Bso Eg.kwu Bsoys
tkrhy-

M& lHkklnRo

M 1-1 lHkklnkps izdkj


lkslk;VhP;k lHkklnkps [kkyhyizek.ks oxhZdj.k dsys tkbZy-
1-loZlkk/kkj.k lHkkln % loZlkk/kkj.k lHkkln Eg.kts T;k
O;Drhph jkg.;klkBh tkxk feGfo.;kph bPNk vkgs vkf.k T;kauh
R;kauk jkgrh tkxk vkf.k loZlkekU; lks;kh mi;ksxkP;k ckch
lsok feGowu ns.;klkBh ;s.kk&;k HkkaMoyh [kpkZiSdh vkiyk
fgLlk fnyk vkgs fdaok ns.;kps ekU; dsys vkgs-
2-lgdkjh lHkkln % lgdkjh lHkkln Eg.kts egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 2 ¼19½ ¼c½ vUo;s fnysY;k
O;k[;suqlkj >kysyk lHkkln-
3-ukeek= lHkkln % ukeek= lHkkln Eg.kts egkjk”Vª
lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 2 ¼19½ ¼d½ vUo;s
fnysY;k O;k[;suqlkj >kysyk lHkkln- loZlk/kkj.k lHksP;k [kkl
Bjkokuqlkj vkf.k ukasn.kh vf/kdkÚ;kP;k iwoZ laerh[ksjht
lHkklnkaph la[;k 100 fdaok okViklkBh miyC/k vlysY;k
IykWVl~P;k la[;sis{kk vf/kd vl.kj ukgh-
M 1-2 lHkklnkaph ik=rk
1- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 22vkf.k
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1961 e/khy rjrqnhuqlkj T;k
O;DRhps o; 18 o”ksZ iq.kZ >kys vlwu rks djkj dj.;kl ik= vkgs
vkf.k T;kph lkslk;VhP;k dk;Z{ks=kkr jkg.;kph bPNk vkgs
fdaok tks jkgrks vkf.k T;kph Lor%yk jkg.;klkBh ?kj
cka/k.;kph bPNk vkgs vkf.k R;klkBh lkslk;VhdMwu IykWV
feGfo.;kph bPNk vkgs- v’kk O;Drhl lkslk;Vhps lHkkln
gksrk ;sbZy-ek= laLFkaP;k izoZrd lHkklnkaiSdh fdeku ngk
O;Drh ;k osxosxG;k dqVqackrhy vlrhy vkf.k R;k laLFksP;k
dk;Z{ks=kkr jkg.kk&;k vlrhy-
2-tj ,[kk|k blekl dksVkZus uknkj O;Drhus vkiY;k tckcnk&;k
iw.kZ dsY;k ulrhy fdok T;k vuSfrd xqUg;k[kkyh f’k{kk >kyh
vkgs- v’kk O;Drh lkslk;VhPkk lHkkln gks.;kl ik= vl.kkj ukgh-
ek= v’kk izdkjph f’k{kk >kY;kiklwu ikp o”kkZi;Zar gh
vik=rk pkyw jkghy-
3- dks.kkgh O;Drhl R;kus [kkyhy xks”Vhph iwrZrk
dsY;kf’kok; lkslk;Vhps loZlk/kkj.k lHkkln Ef.ksu nk[ky d#u ?
ksrys tk.kkj ukgh-
4- dks.kR;kgh O;DRkhl lHkkln d#u ?ks.;kiwohZ ekuuh;
lgk¸;d fuca/kd] lgdkjh laLFkk ;kaph eatwjh ?ks.;kr ;koh-
v½ ifjf’k”V 1 e/khy ueqU;kr R;kus dsysY;k lHkklnkRokpk
vtZ loZlkk/kkj.k lHksus cgqerkus eatwj dsyk vkgs-
c½ #- 10@& izos’k Qh Hkjyh vkgs-
d½ izR;sd #- 50@& n’kZuh fdaerhps fdeku ikp ‘ksvlZ
[kjsnh dsys vkgsr- rlsp R;kus laLFkk Bjfoy R;kizek.ks ,d
jdeh fdaok gIR;kus vf/kd tknk Hkkx HkkaMoy ns.;kps
ekU; dsys ikfgts- v’kk ,dw.k Hkkx HkkaMoykph jDde
R;kyk ns.;kps ekU; dsy ikfgts- v’kk ,dw.k Hkkx
HkkaMoykph jDde R;kyk jkg.;klkBh |ko;kP;k tkxsP;k
HkkaMoykph jDde R;kyk jkg.;klkBh |ko;kP;k tkxsP;k
HkkaMoyh [kpkZbrdh vkf.k jLrs] xVkjs lkoZtfud
fnokcRrh] cxhpk b- [kpkZlkBh ykx.kk&;k jdesbrdh
vlkoh ykxsy-
M½egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 6 e/khy
Lihdj.k ;k lnjkr dqVwac ‘kCnkP;k fnysY;k O;k[;suqlkj
lnj O;Drhus R;kP;k dqVqackdMs fdaok dqVqac la?
kVdkdMs laLFksP;k dk;Z{ks=kr jkg.;kps ?kj fdaok
IykWV ukgh v’kk izdkjph lk/kkj.k lHskph [kk=h iVowu
fnyh ikfgts- vkf.k rks fdaok R;kP;k dqVwackrhy ?
kVdkaiSdh dks.kkdMsgh v’kk izdkjps laLFksP;k
dk;Z{ks=kr jkg.;kps ?kj fdoak tkxk vlyh rj R;kph xjt
y{kkr ?ksrk lnjph tkxk R;kl viqjh fdaok xSjlks;khP;k
foHkkxkr vkgs- v’kh lk/kkj.k lHksph [kk=h iVowu fnyh
ikfgts-
b½ R;kps ukokoj] R;kps dqVqackrhy O;DrhP;k ukokoj
laLFksP;k dk;Z{ks=kr Lor%ps ?kj @ IykWV vxj tkxk
ulY;kcÌy vWfQMsfOgV d#u fnys ikfgts-
M 1-3 ukeek= vkf.k lgdkjh lHkklnkaps vf/kdkjh vkf.k
lHkklnkapstckcnk&;k
1- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 24 e/khy
rjrwnhuwlkj ,[kk|k O;Drhl laLFkk ukeek= fdapk
lgdkjh lHkkln Eg.kwu izos’k nsÅ ‘kdrs ek= &
v½ R;kP;k ys[kh vtkZl loZlk/kkj.k lHksr cgqerkus
ekU;rk fnyh ikfgts] vkf.k
c½ R;kP;k ukeek= fdaok lgdkjh lHkklnkaP;k vtkZlkscr #-
10 izos’k Qh Hkjyh ikfgts-
2½ ukeek= lHkklnkl lkslk;Vhr Hkkx HkkaMoy
xqarfork ;s.kkj ukgh- lgdkjh lHkklnkl nql&;k loZlk/kkj.k
lHkklnkcjkscjp dsoG Hkkx HkkaMoy /kkj.k dj.;kpk
vf/kdkj jkghy-
3½ ukeek= fdaok lgdkjh lHkklnkl loZlk/kkj.k lHkksph
ukVhl vkf.k fo”k;lwph feG.;kpk vf/kdkj jkghy o R;kl
lHksl gtj jkg.;kpk vkf.k dkedktkr Hkkx ?ks.;kpk vf/kdkj
jkghy ek= ernku dj.;kpk vf/kdkj jkg.kkj ukgh-
M- 2-1 lHkkln nk[ky d#u ?ks.;klaca/khph jhr
,[kk|k O;Drhpk lHkklnRokpl vtZ fopkjkr ?ks.;kiwohZ
lkslk;Vh fryk vko’;d okVsy rh tknk ekfgrh ekxow ‘kdsy vkf.k
R;kuarj egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 22 vfk.k
23 e/khy rjrqnhuqlkj lHkklnRo nsÅ ‘kdsy fdaok ukd# ‘kdsy-
M- 2-2 okjl use.;kpk lHkklnkapk vf/kdkj
dks.kkgh lHkklnkl Lor% ys[kh vtZ d#u lkslk;Vhpk uksdj
fdaok vf/kdkjh ;k[ksjhy dks.kkgh O;Drhl lkslk;Vhrhy R;kP;k
fgrlaca/kkyk iw.kZr;k fdaok va’kr% okjl Eg.kwu usewu nsÅ
‘kdsy o R;k}kjk lHkklnkP;k e`R;quarj R;kps fgrlaca/k]
lacaf/kr okjlkdMs oxZ gksrhy- izFker% fdaok va’kr% okjl
Eg.kwu usewu ns.;klkBhP;k ys[kkr dks.krhgh Qh vkdkjyh
tk.kkj ukgh- ek= R;kuarjP;k izR;sd cnykl fdaok uO;kus okjl
usewu ns.;kl #i;s 1@& Qh vkdkjyh tkbZy- v’kk
okjlklaca/khph dk;Zokgh egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e]
1960 dye 30 izek.ks vkf.k egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e]
1960 dye 25 izek.ks dsyh tkbZy-

M-2-3 iq<hyiSdh dks.kR;kgh ,dk dkj.kko#u ,[kk|k O;DRhps


laLFksrhy lHkklnRo laiq”Vkr ;sbZy-

1- O;Drhps ckcrhr R;kpk e`R;w vkf.k laLFksP;k ckcrhr


frph cj[kkLrh fdaok fnokG[kksjh-
2- jkthukek
3- gkdkyiV~Vh@dk<wu Vkd.ks
4- ;ksX; dksVkZus lacaf/kr osMh vlY;klaca/khpk fnysyk
nk[kyk-
5- laLFksP;k dk;Z{ks=kr jkg.;kps dk;e Lo#ikps can dj.ks
6 lHkklnRoklaca/khP;k vVh iq.kZ dj.;kps Fkkaco.ks
fdoak iksVfu;e M & 1-2 vuqlkj vik= Bj.ks- lHkklnRo
jÌ gks.;klaca/khP;k ojhy dye ¼1½ vkf.k ¼4½ uqlkj
lHkklnRo jÌ >kY;koj egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 fu;e 19 ¼2½ uqlkj lkslk;Vhph lferh
laca/khr lHkklnkaP;k dqVqackrhy dks.kgh O;Drhl
laLFkspk lHkkln d#u ?ksÅ ‘kdsy-
M&2-4 lHkklnRokdMwu jkthukek
v½- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 29
vUo;s laLFksrwu ckgsj tk.;kl ijokuxh fnyh tk.kkj
ukgh-
c½ ojhy ^v* vuqlkj ;k dkyko/khuarj dks.kkgh lHkklnkl
laLFksrwu ckgsj ikM.;kl dks.kR;kgh osGh ijokuxh
fnyh tkbZy ek= &
1- R;kus laLFksrwu ckgsj iM.;klaca/khph 3 efgU;kaph
uksVhl fnyh ikfgts vkf.k laLFksus R;kpk jkthukek
fLodkjyk ikfgts-
2- dsk.kR;kgh lgdkjh o”kkZr rRiwohZP;k 31 ekpZyk
laLFksP;k vlysY;k vlysY;k ,dw.k olwy
HkkxHkkaMoykP;k 10 VDs vf/kd Hkkx HkkaMoy
ijr dj.;kl ijokuxh nsrk ;s.kkj ukgh-
3- lacaf/kr O;Drhus O;fDr’k% rlsp tehnkj ;k ukR;kus
laLFksl ns.ks vlysyh loZ jDde iw.kZi.ks ijr fnyh
vkgs-
d½ tsOgk ,[kknk lHkkln lHkklnRokdMwu vax dk<wu ?
ksbZy vkf.k R;kpk jkthukek eatwj gksbZy R;kaurk lgk
efgU;kP;k dkGkr R;kl R;kus laLFksr HkjysY;k iw.kZ
HkkxHkkaMoykph jDde ijr ekx.;kpk gDd jkghy ik=
v/kZoV Hkkx HkkaMoy fdaok xaxktGh ;kiSdh
dks.krhgh jDde feG.;kl rks ik= vl.kkj ukgh- ijr
djko;kpk Hkkxkph fdaerh egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1961 dye 23 Bjoyh tkbZy-

M&2-5 lHkklnkRokrwu gdkyiÍh

v½- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk fu;e] 1961 [kkyhy fu;e 28


uqlkj lkslk;Vhl dq.kkgh lHkklnkph R;kus
dsysY;k fdok dj.;kps VkGysY;k d`R;kcÌy gkdkyiÍh
djrk ;sbZy-
c½- v’kk izdkjph gkdkyiÍh egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 dye 35 vkf.k egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1961 [kkyhy fu;e 28 vkf.k 29 e/khy
rjrqnhuqlkj dsyh tkbZy-
d½- laLFkk v’kk lHkklnkl R;kP;k gkdkyiÍhpk Bjko
eatwj >kyk R;k rkj[ksl R;kus /kkj.k dsysyY;k
HkkxHkkaMoykiSdh laLFksrhy R;kP;k tckcnk&;k
otk vkrk ckdh jDde ijr d# ‘kdsy-
M½-gkdkyiÍh dsysY;k lHkklnkl egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 dye 35 iksVdyeke/;s fnysY;k
vVh[ksjhy vU;Fkk Qsjizos’k fmyk tk.kkj ukgh-
M& 2-6 Tkckcnkjh vkf.k tckcnkjhpk dkG
1-lkslk;VhP;k lHkklnkaPkh tckcnkjh R;kauh laLFksr
/kkj.k dsysY;k HkkxHkkaMoykbrdh jkghy-
2- ekth lHkklnkaph laLFksP;k dtkZlaca/kh tckcnkjh
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 33 ;ke/khy
rjrqnhuqlkj jkghy-
M&2-7
vcZu ¼yWaM flyhax vWUM jsX;qys’ku½ vWDV 1976 dye
27 rjrqnhuqlkj flyhax vWFkkWfjVhph iwoZijokuxh ?
ksrY;kf’kok; dks.kkgh lHkklnkl R;kpk IykWV fodrk ;s.kkj
ukgh- rlsp oj uewn dsY;kizek.ks ;ksX; ijokuxh f’kok;
laLFksus xkGk rcnhy dj.;kl ijokuxh nsrk dkek u;s-
M&2-8
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 29 e/khy
rjrqnhuqlkj dks.kkgh lHkklnkl laLFksP;k uksan.khP;k
rkj[ksiklwu ,d o”kkZP;k dkGkr vkiY;kl lHkklnRokpk
jkthukek nsrk ;s.kkj ukgh- ojhy rjrwnhl ik= jkgwu dks.kR;kgh
lHkklnkl laLFksrhy vkiys lHkklnRo dk<wu ?ksrk ;sbZy-
M&3-1 lHkklnkapk laLFksps nIrj rikl.;kpk o R;ke/khy uksanh
uDdy feG.;kpk vf/kdkj
lkslk;Vhrhy lHkklnkaP;k laLFksps nIrj rikl.;kyk vkf.k R;krhy
uksanhP;k nk[kY;kph uDdy feG.;klaca/khpk vf/kdkj egkjk”Vª
lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 32 vkf.k egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 14 vkf.k 37 e/khy rjrqnhuqlkj
jkghy-

b& HkkxHkkaMoy

M 1-1 vf/kd`r HkkxHkkaMoy


lkslk;Vhps vf/kd`r HkkxHkkaMoy ----------- @ jkghy-
uksan.kh vf/kdk7;kP;k [kkl ijokuxhus osGksosGh R;kr ok<
djrk ;sbZy- vf/kd`r izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaerh #i;s iUukl
jkghy-
b 1-2 vf/kd`Rk HkkxHkkaMoykph Hkkx fdaok Hkkxkps
xVkr foHkkx.kh ] izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaer vkf.k
R;kaP;k ekx.kh laca/kh rjrwn
1 izR;sdHkkxkph n’kZuh fdaerh fnY;kuarj #i;s iUUkkl
jkghy- Hkkxkph n’kZuh fdaer fnY;kuarj ,d jDdeh
fdaok O;oLFkkid lferh Bjfoy- R;kizek.ks gIR;kus ?
ksrk ;sbZy-
2- HkkxkP;k ekx.khpk vtZ ys[kh djkok ykxsy vkf.k
O;oLFkkiu n’kZuh fdaer lferh R;k laca/khpk fu.kZ;
nsbZu-
b&1-3 izR;sd lHkklnkps Hkkx /kkj.k dj.;kckcrph deky
e;kZnk
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 28 uqlkj
izR;sd iUUkkl #i;s fdaerhps fdeku ikp ‘ksvlZ /kkj.k
djkos ykxrhy- lHkklnkl ?;ko;kP;k tfeuhph
fdaer vkf.k R;koj djko;kP;k cka/kdkekph jDde ;klkBh
lkslk;Vh Bjfoy rso<s ` tknk HkkaMoy |koas ykxsy-
b& 1-4 nk[kyk ns.;klaca/kh
Hkkxkpk osxosxGs uacj vlysyk vkf.k fdrh Hkkx/kkj.k
dsys vkgsr- ;kpk Li”V [kqyklk dj.kkjk Hkkxkapk nk[kyk
lHkklnkl fnyk tkbZy-
b&1-5 Hkkx oxZ dj.ks] Ikjr ?ks.ks b-
v½ egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 29 vkf.k
30 vkf.k R;k[kkyhy fu;ekarhy rjrqnhuqlkjHkkx oxZ
dj.ks fdaok Hkkxkph jDde ijr dj.ks vknh xks”Vh
dsY;k tkrhy-
c½ lkslk;Vhph uksan >kY;kiklwu ,d o”kZi;Zar
dsk.kkgh lHkklnkl R;kus laLFk/kkj.k dsysys Hkkx
nql&;k lHkklnkP;k ukokoj oxZ djkr ;s.kkj ukghr-
ek= e;r lHkklnkP;k ckcrhr R;kps Hkkx R;kus usewu
fnysY;k izfrfu/kh okjl fdaok dk;ns’khj
izfruh/kh ;kps ukokoj oxZ djrk ;srhy- R;klkBh
lkslk;VhP;k iksVfu;ekuqlkj lacaf/kr O;drhl
laLFksps lHkkln Eg.kwu nk[ky d#u ?ksrys vlys
ikfgts-
d½ loZlkk/kkj.k lHksP;k iwoZijokuxhus vkf.k ojhy
iksVfu;e M&2-4 e/khy rjrqnhl /k#u dks.kkgh
lHkklnkl R;kus fdeku ,d o”kZi;Zar laLFksr /kkj.k
dsysys Hkkx nql&;k lHkklnkaP;k ukokoj oxZ
djrk ;srhy- v’kk oxhZdj.kkph oxZ djrk ;srhy- v’kk
oxhZdj.kkph Hkkx & oxhZdj.k jftLVje/;s uksan
dsY;k[ksjht vkf.k izR;asd HkkxkP;k nk[kY;klkBh
#- 1@& Qh fnY;k[ksjht vls oxhZdj.k iw.kZ >kys
vls Eg.krk ;s.kkj ukgh- oxhZdj.kk[ksjhtph dkxni=s
iksVfu;ekl tksMysY;k ifjf’k”Vkuqlkj iw.kZ djkoh
ykxrhy- lk/kkj.k lHksP;k iwoZlaerhus T;k l
HkklnkdMs Hkkx oxZ dsys tkrhy R;kl R;kps ukokoj
loZlk/kkj.ki.ks lacaf/kr IykWV fdaok jkf.;kps ?kj
oxZ dsys tkbZy-
M½ lHkkln e`R;wuarj HkkxHkkaMoy rlsp
ykHkka’kkps #ikus R;kps [kkR;koj tke vlysyh jDde
laLFksl R;kpsdMwu ;s.ks vlysY;k jdek otk tkrk
R;kps e`R;wuarj ,d o”kkZps vkr ekx.khuqlkj R;kus
usewu fnysY;k okjlkl fdaok vlk okjl usewu fnyk
ulY;kl v’kh jDde feG.;kl ik= vkgs vls lkslk;Vhl
okVsy] v’kk e;r lHkklnkpk okjl fdaok dk;ns’khj
izfruh/kh ;kl |kosr- ek= R;kus lkslk;Vhl baMsfUeVh
ckWaM d#u fnyk ikfgts- ek=
R;kl e;r lHkklnkP;k [kkR;koj f’kYyd vlysyh Bso]
v’kh Bso ijr dj.;klaca/khph eqnr laiY;kf’kok; ijr djrk
;s.kkj ukgh-
b&1-6
v½ lHkklnkP;k gkdkyiÍhP;k lanHkkZr R;kp dkj.kklkBh
cksyfoyY;k lk/kkj.k lHksus rlk Bjko dsY;kl o
uksan.kh vf/kdk&;kauh rks ekU; dsY;kl lacaf/kr
lHkklnkps laLFksrhy loZ Hkkx tIr dj.;kpkgh
lekos’k gksÅ ‘kdsy-
c½ ,[kk|k lHkklnkus R;kP;k fdaok R;kP;k HkkxkP;k
jdespk gIrk ns.;klkBh dj.;kr vkysY;k rkj[ksiklwu 30
fnolkaps vkr u fnY;kl] T;k Hkkxkps fdaok Hkxkaps
ckcrhr gIrk fnyk ulsy rks Hkkx fdaok rs Hkkx fryk
okVY;kl tIr d# ‘kdsy vkf.k tIr dsysys vls Hkkx gh
laLFksus lacf/kr lHkklnkyk R;kpsdMs fdaok
frP;kdMs ;s.ks vlysyh ikfgts o r;k dkGkr
R;kP;kdMwu fdaok frP;kdMwu ;s.ks olwy >kys
ulys ikfgts-

Q & dkedktkph i/nr

Q & 1-1 Tkfeu o bekjrh


lHkklnkauk jkg.;klBh ?kjs miyC/k d#u ns.;klkBh laLFkk
vkiY;k dk;Z{ks=kkr vko’;d rso<h tfeu fdok tfeuhps rqdMs
izR;{k cksy.kh d#u feGfoys fdaok R;k R;k osGh vfLrRokr
vlysY;k dk;|krhy rjrqnhuqlkj izkIr djhy- ek= T;k osGh tfeu
fdok tfeuhps rqdMs izR;{k cksy.kh d#u [kjsnh djko;kps vlrhy
R;kosGh R;k dkj.kklkBh cksyfoysY;k lk/kkj.k lHksph] tehu
dks.kR;k Hkkokr ?;ko;kph] fdrh ?;ko;kph o fryk fdrh fdaer |
ko;kph ;klaca/khpk iwoZ ekU;rk ?ksrY;kf’kok; ;klaca/khph
vafre cksy.kh djrk ;s.kkj ukghr-
Q&1-2
T;k osGh tfeuhps ,dkis{kk vf/kd rqdMs ?;ko;kps Bjr vlsy
R;kosGh rs loZ rqdMs vls vlrhy dh loZ feGwu ,d vkVksi’khj
foHkkx gksbZy-
Q&2-1
laLFkk okf”kZd lk/kkj.k lHksr Bjko ikl d#u vkiY;k
tkxsiSdh 20 VDds gwu vf/kd ukgh ,o<h tkxk fcxj jkg.;kP;k
okikjklkBh jk[kwu Bsow ‘kdsy] v’kk tkxspk mi;ksx laLFkk
jkgR;k tkxspk okij dj.kkjkaph xSjlks; gksÅ u nsrk myV
R;kaP;k lq[klks;hr Hkj ?kky.kk&;k lks;h o lsok feGowu
ns.;klkBh d# ‘kdsy o R;krwu laLFksr dkgh izek.kkr mriUu
feGowu nsÅ ‘kdsy- ek= v’kh tkxk jk[kwu Bso.ks gs ljdkjP;k
R;k R;k osGh vfLrRokr vlysY;k dk;|krhy rjrqnhuqlkj laLFksl
tkxk fnyh vlsy R;k dk;|krhy ‘krhZ o vVhoj vkf.k fdaok brj
bekjrh cka/k.;klkBh ‘kklukus uxjikfydsus] egkuxjikfydsu
vkf.k @ fdaok LFkkfud izkf/kdkjh laLFksus ?kkywu fnysY;k
fu;ekaoj voyacwu jkghy-
Q&2-2
laLFksl th O;Drh frph lHkkln frP;k ukokoj IykWV fdaok
jkgrs ?kj vWykWV d#u nsrk ;s.kkj ukgh-
Q&2-3
[kkyhy ckchph iwrZrk >kY;k[ksjht laLFkk dks.kR;kgh
lHkklnkl IykWV vxj jkgrs ?kj ukos d#u ns.kkj ukgh- tj &
v- rks ,d laLFkspk lk/kkj.k lHkkln ulwu R;kus lqjokrhP;k
eatwj ;kstusuqlkj o vankth [kpkZuqlkj jLrs] xVkjs]
eks&;k] lkoZtfud iVkax.ks] ckxk vkf.k v’kkp r&gsph
HkkaMoyh xqaro.kwd djkO;k ykx.kk&;k [kpkZP;k
fdeku ngk VDds jdesbrds Hkkx R;kus /kkj.k dsysys
ulrhy-
c- IykWV vxj jkgrs ?kj Lok/khu dj.;kP;k osGh vxj rnuarj
laLFkk Bjfoy vxj izekf.kd djhy v’kk jdesbrds vk.k[kh
Hkkx /kkj.k dj.;kps fdaok R;k fizR;FkZ jDde Bso
Eg.kwu BsoY;kps dcwy dsysy ulY;kl-
d- vkiys ?kj laLFksekQZr R;kyk cka/kko;kps vl;kl vxj
R;klkBh R;kyk laLFksdMwu dtZ gos vlY;kl] lnj ?kj
cka/k.;kps dkeh vxj iSlk iqjfo.;kps dkeh vko’;d vlysyh
jDde ieiqjoBk laLFksdMwu dtZ vxj Bso }kjk
mHkkj.;kps dkeklkBh vko’;d vls Hkkx HkkaMoy
mHkkj.;klkBh dkeklkBh laLFkk Bjfoy vls vk.k[kh
Hkkx ?ks.;kps dcwy dsysys ulY;kl-
bZ- uequk ^,*] ^ch*] ^lh* ¼vls vlsy rls½ QkWeZe/;s
vko’;d vls djkj vkf.k @ vxj nLr,sot d#u nsÅ R;k}kjs
ifjfLFkrhizek.ks t#j vl.kk&;k ns; jdek ns.;kps rks
dcwy djhr ulsy vkf.k R;kr uewn dsysY;k vVhaps ikyu
dj.;kps djhr vlY;kl-

lwpuk

1½ ;k fBdk.kh vkf.k iksVfu;ekr vU; fBdk.k uewn


dsysyk QkWeZ ^m* laLFksus lHkklnkauk tehu
[kaMkuss ¼yht½ ns.;kckcrpk fu;ekckcrP;k fu;ekcÌy
vlwu lnj fu;ekaph Lohd`rh] ns.;kckrP;k fu;ekcÌy vlwu
lnj fu;ekaph Lohd`rh lnj QkWeZoj loZ lHkklnkauh
R;koj lg;k d#u |ko;kph vkgs- lHkklnkauk tehu vxj
jkgkrs ?kj iq<hy dkGkr osGksosGh gIR;kus olwy
dj.;kckcr gs fu;e vkgsr-
2½ QkWe ^lh* gk dkjkjukek tfeu [kaMkus ns.;kckcr
nLrs,ot vlwu] T;kauh ?kjkph vxj xkG;kph tfeuhlg
laiw.kZ fdaer Hkjyh vkgs vxj T;kauh laLFksP;k
ijokuxhus Lor%ps ?kj vxj xkGs cka/kys vkgsr v’kk
loZ lHkklnkalkBh gk dkjkjukek vxj nLr,sot d#u ?ks.ks
vko’;d vkgs-
3½ T;kauh QkWeZ ^,* e/khy fu;ekauk Lohd`rh fnyh
vlwu R;kauk tehu vxj ?kj xkGs ;kaph fdaer gIR;kus
Hkjko;kph vkgs vkf.k R;kauh ;k fBdk.kh vxj
iksVfu;ekr vU; fBdk.kh uewn dsysY;k QkWeZ ^ch*
e/;s vk.k[kh dkjkj d#u fnyk ikfgts-
Q&2-4
iksV fu;e dzeakd Q&2-3 izek.ks
lHkklnkdMwu ?;ko;kP;k tknk Hkkx HkkaMoykps gIrs
Bjforkauk IykWVph [kjsnh] jLrs r;kj dj.ks] xVkjs] eksÚ;k]
ckxk] iVkax.ks v’kk rÚgsP;k lkoZtfud lks;h vkf.k lsok ;klkBh
;s.kkjk [kpZ ;klkBh ykx.kkjs HkkaMoy laLFkk y{kkr ?ksbZy-
lHkklnkadMwu ,dw.k Hkkx #ikus fdrh HkkaMoy teoko;kps o
fdrh dkg ckgsjhy tckcnkÚ;k deh djko;kP;k gsgh laLFksyk
Bjokos ykxsy- rlsp Q&2-3 [kkyh HkkaMoyh [kpkZlkBh
ykx.kkjs ts HkkaMoy lHkklnkus Hkkx [kkyh HkkaMoyh
[kpkZlkBh ykx.kkjs ts HkkaMoy lHkklnkus Hkkx #ikus |
ko;kps vkgs rs Hkkx HkkaMoy ,[kk|k lHkklnkus Bjfo.;kr
vkysY;k osGsiwohZ fnY;kl R;koj vk{ksi ?ksrk ;s.kkj ukgh-
Q&2-5
IykkWV lHkklnkauk ns.;kiwohZ laLFkk lHkklnkadMwu
[kkyhy ckchlac/kkus lfoLrj ekfgrh IykkWV lHkklnkauk
ns.;kiwohZ laLFkk lHkklnkaukdMwu [kkyhy ckchalac/kkus
lfoLrj ekfgrh ys[kh Lo#ikr ekxow ‘kdsy-
1½ lnj lgdkjh x`gcka/k.kh laLFksus R;kyk vxj
R;kP;k dqVwacrhy brj dks.kR;kgh O;Drhyk
IykkWV vkf.k jkgkrs ?kj@xkGk fnyk vlY;kl
nqlÚ;k lgdkjh x`gcka/k.kh laLFkse/;s jkgrs ?
kj@xkGk@ IykkWV b-ph t#jh dk vkgs ;kph dkj.ks-
Q&2-6
laLFksP;k lHkklnkauk izFke vkysY;k izFke vxzgDd ;k
rRokoj IykkWV fuoMrk ;srhy-
Q&2-7
nksu vxj R;kis{kk tkLr lHkkln tj ,dkp fno’kh >kys vlrhy
o R;kauk leku gDd izkIr >kys vlrhy rj v’kk osGh vxzgd
dks.kkl |ko;kpk gs fpÎ;k dk<wu ¼ykWVlus½ uDdh
dj.;kr ;sbZy-
Q&2-8[kkyhy ‘krhZauk ik= jkgwu IykWVl ns.;kr ;srhy-
1- tj ,[kknk lHkkln laLFksus vxj laLFksP;k orhus r;kj
dj.;kr vkysY;k ueqU;kizek.ks ?kj cka/kq bfPNr vlsy rj
vkf.k R;kyk cka/kdkekpk uequk ilar dj.;kpk vf/kdkj
vlsy vkf.k lnj cka/kdkekpk gks.kkjk ,dw.k vankts [kpZ
laLFksdMs cka/kdkekiwohZ Hk#u R;kyk dj.kkf/kdkj
ctkork ;sbZy- cka/kdkekpk vankts [kpZ o izR;{k
[kpZ ;krhy Qjdkph jDde laLFksyk |koh ykxsy vxj
laLFkk R;kyk ijr djhy- cka/kdke [kpZ ckcrpk laLFksus
fnysyk nk[kyk vafre ekuyk tkbZy o rks lHkklnkojrh
ca/kudkjd vlasy-
2- iVV;kph eqnr laLFksP;k R;krhy gDdkP;k eqnrhis{kk
1 o”kZ deh vlsy ek= 99 o”kkZis{kk vf/kd vl.kkj ukgh-
3- laLFksus lHkklnkyk fnysY;k IykWVP;k okijkckcr
R;kyk laLFksdMs [kkyhy oxZ.kh Hkjkoh ykxsy-
v-lHkklnkP;k ?kjkP;k lca/kkr laLFksP;k
O;oLFkkiukyk djiVVh] foek bR;knhckcr
osGksosGh ;s.kkjk [kpkZpk Hkkj] rlsp xVkjs]
eks&;k] iVkax.ks] jLrs] ckxk vkf.k brj v’kkp izdkjP;k
laLFksP;k ekyeRrsrhy lq[klks;h ;klkBh djkO;k
ykx.kk&;k [kpkZpk Hkkx R;kyk laLFksyk |kok
ykxsy- ;kckcr laLFksus fnysyk [kpkZpk nk[ky gk
vafre o fu.kZ;d vlsy-
c- laLFksus Bjoysys IykkWVP;k okijkcnny gDdkps
HkkMs-
4- lHkklnkyk iVV;kus ns.;kr vkysys IykkWV nql&;kyk
oxZ u dj.;kP;k rRokoj ns.;kr ;srhy vkf.k tj lHkkln ngk
o”kkZP;k eqnrhr R;kauk ns.;kr vkysY;k tkxsoj ?kj
cka/kys ukgh rj lnj IykkWVph ekydh laLFksdMs
tkbZy-
5- oj uewn dsysY;k oxZ.khr uewn dsysyh iVVh] dj b-
O;frfjDr ;s.kkjs vk.k[kh dkgh dj lHkklnkyk |kos
ykxrhy-
6- ekyeRrsr vxj R;kP;k dkgh Hkkxkoj vxj R;krhy
gDde/;s lHkklnkO;frfjDr brj O;DrhaP;k vxj
lHkklnkaps okjl] dk;ns’khj izfruh/kh fdaok
ukefunsZ’khr O;Drhapk iksVfu;ekuqlkj laca/k vlsy
vkf.k IykkWV rkC;kr ns.;kP;k vVhaP;k
iksVfu;ekuqlkj tj iqrZrk >kyh vlsy vxj djkj ikG.;kP;k
ckchaph iqrZrk >kyh vlsy rj lacaf/krkauk rhu efgu;kph
ys[kh uksVhl nsowu laLFkk IykWV ns.;kckcrpk
iquZfopkj djhy o uksVh’khph eqnr lairkp R;k ckcrpk
fopkj fuf’pr djhy- v’kh fuf’prh gksrkp] laLFkk lacaf/kr
IykWV /kkj.k dj.kk&;kyk R;kP;k R;kryh
gDdkckcr ;ksX; rh jDde nsbZy-
7- IykkWV] jkgrs ?kj] xkGk ;klkBh lHkkln tj gIR;kus
jDde nsr vlrhy rj R;kckcrhr R;kus laLFks’kh dsysY;k
nLrk,sotkrhy rjrqnhph vaeyctko.kh iq.kZ gksbZi;Zar
lnj nLrk,sotk}kjs dj.;kr vkysyk Bjko] rjrqnh bR;kknh
t.kq dkgh lnj nLrk,sotkph vaeyctko.kh iq.kZ >kyh
vkgs vls letwu R;kpsoj ca/kudkjd jkghy-
Q&2-9
8- T;k lHkklnkyk laLFksus tkxsph foHkkxuh d#u fnyh
vkgs R;kus nLrk,sotk}kjs fuf’pr dsysY;k vVh o
rjrqnhaph iq.kZ vaeyctko.kh djsi;Zar rlsp jftLVkjus
Bjowu fnysY;k nLrk,sotkP;k ueqU;kizek.ks vk.k[kh
v’kkp izdkjP;k dcqY;k o rjrqnhaph vaeyctho.kh
djsi;Zar dj.;kr vkysY;k IykWVph foHkkx.kh vafre o
laLFksoj ca/kudkjd vkgs vls ekuys tk.kkj ukgh- ;k
iksVfu;ekr vls dkgh uewn dsys vlys rjh [kkyhy
ckchauk ik= jkgwu IykkWVe/khy ekdh gDdkps
gLrkarj.k o loZlk/kkj.k lks;kh bR;kanhlkBh ;s.kkjk
[kpZ] ;klkBh laLFksyk vko’;d okVsy rh uqdlku
HkjikbZ feGkY;kuarj laLFkk lHkklnkyk IykkWV
fodsy-
1- IykkWVph ekydh gDdkus fodzh vxj fo’ks”k
fodzh ;keqGs laLFksP;k moZfjr ekyeRrsP;k
O;LFkkiusyk vxj frP;k lHkklnkauk oghokVhP;k
gDdkyk izfrdqyfjR;k ck/kk ;sr ulsy rj
2- Lkjdkjh uxjikfydk vkf.k LFkkfud izkf/kdkjh laLFkk
;kauk ?kkrysY;k ca/kukph dks.kR;kgh izdkjs
mYya?ku gksbZy v’kk fjrhus laLFkk IykkWVph
ekydh lHkklnkyk nsbZy-
3- laLFkk iq.kZ ekydh gDdkus vxj ekyd ;k ukR;kus
IykkWV /kkj.k djr vlsy rj
4- lHkklnkus laLFksdMwu [ksMkus IykkWV /kkj.k
dsyk vlwu R;kojhy ?kj vkf.k xkGk R;kfBdk.kh lrr
ngk o”ksZ /kkj.k dsyk vkgs-
Q&2-10
iq.kZ ekydh gDdkus vxj ekyd ;k ukR;kus lHkklnkus ,
[kknk IykkWV [kjsnh dsY;kuarj lHkklnkyk R;k ekyeRrse/;s
iq.kZ o dks.krsgh vk{ksi u ?ksrk vf/kdkj izkIr gksrhy o
laLFksP;k ijokuxhf’kok; rks R;k ekyeRrspk vkiY;k
ethhZizek.ks okij d# ‘kdsy- ek= laLFksP;k lqlaxr o fuohZ?u
dk;kZP;k n`”Vhus iquZfodzhP;k ckcrhr laLFkk vkiyk gDd
lkaxq ‘kdsy-
Q&2-11
R;kaps ukokoj R;kaP;k dqVqackrhy O;DrhaP;k ukokoj
dk;Z{ks=kr Lor%ps jkgrs ?kj] IykWV vxj tkxk ulY;kckcr
vU; gkSflax lkslk;Vhpk lHkkln ulY;kickcr vWQhMsfOgV
d#u fnys ikfgts-
Q&3-1 fjdkE;k tkxk ns.ks ¼vWykWVesaV vkWQ ukWu
fjflMsaf’k;t izhekblsl½
;k iksVfu;ekrhy rjrqnhyk ik= jkgwu fjdkE;k tkxspk
okij laLFkk Lor%p djhy vFkok laLFksps lkekbZd
fgrlaca/kkP;k n`:Vhus ckyokMh] okpuky;] iqLrdkaps nqdku]
vkS”k/kkaps nqdku] HkkthikY;kaps nqdku vkf.k v’kkp
izdkjP;k mi;ksxkP;k vkf.k lq[klks;khaP;k jfgok’kkauk
ykx.kk&;k ckchalkBh brj dks.kR;kgh O;drhauk izFke ukeke=
lHkkln d#u ?ksowu nsbZy- ek=
1- R;krwu ;s.kkjk mRikUukpk fofu;ksx laLFkus loZ
jfgok’kkaP;k fgrklkBh dsyk ikfts-
2- R;keqGs frFks jkg.kk&;k jfgokj’kkauk dks.kR;kgh
izdkjP;k vMp.kh fuekZ.k gksrk dkek u;s-
Q&3-2
T;k lHkklnkyk lnj fjdkeh tkxk ns.;kr vkysyh vkgs R;kus
ofgokVhcnny ys[kh djkj laLFksyk d# fnY;kf’kok; fjdkeh tkxk
ns.ks vafre Lo#ikps o laLFksoj ca/kudkjd jkg.kkj ukgh-
Q&4-1dtsZ vkf.k Bsoh
v- laLFksP;k dks.kR;kgh tfeuh vkf.k bekjrh ;kojhy loZ
xgk.kkapa vkf.k ckstkaps ,d Lora= jftLVj laLFkk Bsohy-
c- laLFksP;k lferhP;k mi;ksxklkBh egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 dye 43 o fu;e 40 e/khy rjrqnhaukl ik= jkgwu
lHksu Bjfoysy;k vVh o ‘krhZuq;kj lHkkln vxj lHkkln
ulysY;k brj dks.kdMwugh rkj.kh dtsZ ?ksrk ;sarhy-
d- laLFkspk dks.krkgh jks[kk R;kr fdaok R;kl tksMysY;k
dks.kR;kgh ifjf’k”Vkr fufnZ”V dsysY;k laLFksP;k
dsk.kR;kgh tfeuhojhy vxj bekjrhojhy fof’k”V ckstk Eg.kwu
vl.;kpk vf/kdkj vkgs-
Q-5-1 laLFksyk ;s.ks vlysyh dtsZ olwy dj.ks-
Tkj lHkklnkdMhy vxj ekth lHkklnkdMs rlsp e;r
lHkklnkdMs jdek ;s.ks vlY;kl vxj R;kaP;k ukos vlysY;k
jdesbrD;k vxj R;kis{kk tkLrhr tkLr vlrhy rj laLFksph lferh
lHkklnkyk vxj ekth lHkklnkP;k vxj e;r lHkklnkP;k
ukefunsZf’kr O;Drhyk vxj okjlkyk fdaok dk;ns’khj
izfruh/khyk ,d uksVhl R;kr uewn dsysY;k fBdk.kh ikBowu rh
feGkY;kiklwu 14 fnolkaP;k vkr jDde laLFksdMs Hkjko;kl
lkaxsu- tj uksVh’khe/;s ueqwn dj.;kr vkysY;k ckchaph iwrZrk
dj.;kr vkyh ukgh rj lHkklnkyk] e;r lHkklnkyk fdaok ekth
lHkklnkyk ns.ks vlysys Hkkx vxj O;kt] Bsoh ] ykHkka’k vxj
v’kk lHkklnkyk] e;r lHkklnkyk fdaok ekth lHkklnkyk uQkP;k
uksVh’khr uewn dsysY;k jdesph ;s.kh jdesiksVh vxj
dtkZiksVh otkoV laLFkk djhy vkf.k v’kk fjrhus lHkklnkP;k
ekth lHkklnkP;k vxj e;r lHkklnkyk ns.ks vlysY;k loZ jdek
vkf.k tkghj dsysyk ijarq ns.;kr u vkysyk ykHkka’k] O;kt
bR;knh otkoVhuarj laLFksph ekyeRrk gksbZy vkf.k ;kckcrpk
ri’khy lnj uksVh’khr uewn dj.;kr ;sbZy- ek= v’kk r&gsph
mik;;kstuk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960ps dye 35 o
fu;e 29 ;krhy rjrqnhauk ik= jkgwu dj.;kr vkys ikfgts-
Q&5-2
oj uewn dsY;kizek.ks Q&5-1 uzek.ks mik;;kstuk
dsY;kuarj laq/nk lHkklnkyk] e;r lHkklnkyk fdaok ekth
lHkkln ;kapsdMwu laLFksl dkgh ;s.ks f’kYyd jkfgys rj
lHkklnkus] fdaok ekth lHkklnkus fdaok e;r lHkklnkP;k
okjlkus vxj dk;ns’khj izfruh/khus ckdh jdek laLFksdMs
Hkjys ikfgts- tj R;kauh ckdh fnyh ukgh rj laLFksl ;ksX; rh
okVsy v’kh mik;;kstuk lnj jdekaP;k olwyhlkBh laLFkk d#
‘kdsy-
Q&6-1
loZ fHkarh] dqai.ks] vkokjs lkoZtfud gkWy loZ dkgh
lHkklnkauk mi;ksaxh iMrkr v’kk tkxkph nq#Lrh laLFksus
dsyh ikfgts o R;klkBh ;s.kkjk [kpZ lHkklnkauk ns.;kr vkysY;k
IykkWVP;k {ks=QGkP;k vk/kkjs lHkklnkaoj oxZ.kh clwu
R;kaP;kpdMwu olwy dsyk ikfgts-
Q&6-2
dks.krkgh lHkkln tj ekx.;k] gIrs] oxZ.kh] ns.ks] jdek
bR;knh ckcrhr ;k iksVfu;ekrhy rjrqnhuqlkj lnj jdesph ekx.kh
fnukadkiklqwu rhl fnolkr R;kus ;k jdek u HkjY;keqGs
Fkdckdhnklj Bjyk rj R;kk R;k fnukadkiklwu FkdckdhP;k
jdesoj n-lk-n-‘ks 12 VDds njkusa O;kt |kos ykxsy-

x- O;oLFkkiu

x& 1-1 lk/kkj.k lHksps loksZPp vf/kdkj


egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 e/jhy rjrqnh vkf.k
R;k [kkyh dj.;kr vkysys fu;e o iksVfu;e vUo;s lferhyk ns.;kr
vkysys fof’k”V vf/kdkj vxj fof’k”V BjkokvUo;s lk/kkj.k
lHksr lferhyk fnysyws fof’k”V vf/kdkj ;kauk ik= jkgwu
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 72 e/;s fufnZ”V
dsY;kizek.ks laLFksP;k ckcrps loksZPp vf/kdkj lk/kkj.k
lHksyk vlrhy- rFkkfi lk/kkj.k lHksus lferhP;k d`R;kl vxj ;k
iksVfu;ekuqlkj vxj lk/kkj.k lHksus fnysY;k vf/kdkjkuqlkj
laLFksP;k dkedktkr <oGk<oG djrk dkek u;s-
x&1-2
laLFksP;k loZlk/kkj.k lHkk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 ph dyes 75 o 76 vkf.k egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1961 fu;e 1961 e/khy fu;e 59]60 vkf.k 63 e/khy
rjrqnhauk ik= jkgwu cksyfoY;k ikfgts- egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 ps dye 75 izek.ks okf”kZd loZlk/kkj.k
lHkk cksydo.ks vxj t#jhizek.ks dye 76 izek.ks fo’ks”k
loZlk/kkj.k lHkk cksyfo.ks gs laLFksp v/;{k ;kps drZO;
vkgs- ;k dk;ns’khj rjrqnhO;frfjDr] lk/kkj.k lHkk cksyo.;kps
dkeh ;s.kkjk [kpZ o R;krhy xSjlks; y{kkr ?ksÅu laLFksyk
t#jhizek.ks laLFksP;k mfpr O;ogkjklkBh vk.k[kh lk/kkj.k
lHkk cksyfork ;sbZy-
x- 1-3
ifgY;k lk/kkj.k lHkP;k vkf.k okf”kZd lk/kkj.k
lHksP{;k ckcrhr 14 fnolkaph vkf.k fo’sk”k lk/kkj.k lHksP;k
ckcrhr lkr fnolkph uksVhl ns.ks vko’;d vkgs- egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1961 e/khy fu;e 60 izke.ks uksVh’khe/;s
lHksph tkxk] osG] rkjh[k vkf.k lHksiq<hy dkedkt gs ueqn
dsys ikfgts vkf.k lnj lHkk cksyfo.;kpk v/fkdkj Tkauk vkgs
v’kk O;drhaP;k lghlfgr rh dk<.;kr vkyh ikfgts-
x- 1-4 x.kla[;k] x.kla[;svkHkkoh vU; dkgh dkj.kkeqGs
lHksph rgdqch
lk/kkj.k lHkk Hkjo.;klkBh] lHkklnkaP;k 1@5 fadaok
25 ;k iSdh th la[;k deh vlsy brdh lHkklnkaph x.kla[;k Hkjyh
ukgh vxj dksje vko’;d vkgs- tj lHksP;k fno’kh x.kla[;k Hkjyh
ukgh vxj lHksps loZ dkedkt laiys ukgh rj lHksps loZ vFkok
dkgh dkedkt lksMwu nsrk ;sbZy vxj rgdqc djrk ;sbZy vkf.k
uksfV’khe/;s uewn dsY;kizek.ks 7 fnoklkiwohZ ukgh v’kk brj
dks.kR;kgh rkj[ksyk ?ksrk ;sbZy vkf.k v’kk osGh
uksVh’khe/;s uewn dj.;kr vkysys eqG lHksps loZ dkedkt
iw.kZ dj.;kr vkys ikfgts- ex lHksyk x.kla[;k vlks vFkok ulks-
x- 1-5 lHksps dkedkt
ifgyh loZlk/kkj.k lHkk] okf”kZd lk/kkj.k lHkk vkf.k
fo’ks”k lk/kkj.k LkHkk ;ke/;s egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1961 fu;e 59 o egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
1960 dyes 75 o 76 ;ke/;s uewn dj.;kr vkY;kizek.ks o i/nrhus
dkedkt ikj ikM.;kr vkys ikfgts- rFkkfi laLFksP;k dkedktk’kh
lacaf/kr ijarq dk;nk o dkuwu o iksVfu;e ;k’kh folaxr ukgh vls
brj dks.krsgh dkedkt v’kk lHksr djrk ;sbZy- lHkklnkauk
izos’k ns.ks IykkVW foHkkxwu ns.ks] jkgrh ?kjs oxZ dj.ks]
fjdkE;k tkxk tj vlrhy rj foHkkxwu ns.ks] ;k dsoG lk/kkj.k
lHksP;k vk[kR;kjhrhy ckch vlrhy-
x- 1-6
lHksP;k dkedktkps fVi.k dj.;kr vkys ikfgts o rs Lora=
fVi.k iqLrdkr fyfg.;kr vkys ikfgts vkf.k R;koj v/;{k vkf.k
lfpo ;kauh lg;k dsY;k ikfgts o rs rkcksMrksc lHkklnkaP;k
fopkj fofue;klkBh fQjfo.;kr vkys ikfgts vkf.k dk;e dj.;klkBh
iq<hy lHksiq<s Bso.;kr vkys ikfgts-
x- 2-1 O;oLFkkid lferh
lk/kkj.k lHksus ;kckcrhr osGksosGh dsysY;k Bjkokauk
ik= jkgwu vkf.k d;nkdkuwu o iksVfu;e ;ke/;s th dkes [kkl
O;oLFkkid lferhph dkes Eg.kwu dj.;kr vkysyh ulrhy v’kh dkes
oxGwu] laLFkkaP;k dkedktkph tkckcnkjh O;oLFkkid lferhoj
jkghy- laLFksP;k dkedktkph fuoM y{kkr ?ksowu lferhyk
vkiyh lHkk t#jhizek.ks dsOgkgh cksyfork ;sbZy- ijarq lferhph
v’kh lHkk njegk fdeku ,d osGk rjh cksykfo.;kr vkyhp ikfgts-
x- 2-2
laLFksP;k lferhe/;s lHkklnkauh fuoMysys-----------------------
lHkkln vlrhy v’kk fjrhus vkysyh O;oLFkkid lferh nj ikp
o”kkZauh fuoMwu ;s.kkjh O;oLFkkiu lferh
vfLrRokr ;sbZi;Zar dk;kZUohr jkghy- O;oLFkkid lferhoj
------------------- lnL;kaiSdh ,d tkxk efgyk lnL;kdjhr jk[kho
jkghy-
x- 2-3
O;oLFkkid lferhP;k ekfld lHkslkBh ------------------
lHkkln mifLFkr jkfgys vlrhy rj dksje >kyk vls let.;kr ;sbZy-
v’kk fjrhus fuoMwu vkysyk O;oLFkkid lferh lnL;kae/kwu v/;
{kkaph fuoM dsyh tkbZy o v’kk fjrhus fuoMwu vkysY;k
v/;k{kkaph eqnr ikp o”ksZ Eg.ktsp iq<hy v/;{k
fuoMwu ;sbZi;Zar jkghy-
x- 2-4
tj iksVfu;e dzekad x- 2-3 izek.ks lHkslkBh vko’;d vl.kkjh
x.kla[;k iw.kZ >kyh vlsy rj lferhph jpuk ;ksX; >kyh vkgs o
fryk dkedktkps laiw.kZ vf/kdkj izkIr >kys vkgsr vls
let.;kr ;sbZy- ijarq x.kla[;sis{kk lferh lHkklnkaph la[;k deh
>kyh vlsy rj R;k ckcrhr] mjysY;k lferh lHkklnkauk fjdkE;k
tkxk Hkj.;kps dkeh ijarq brj dks.kR;kgh dkeklkBh uOgs]
lk/kkj.k lHkk cksyfo.;kpk vf/kdkj vlsy vkf.k v’kh lk/kkj.k
lHkk lferh lHkklnkaph la[;k T;k rkj[ksl deh >kyh vlsy] R;k
rkj[ksiklwu ,d efgU;kaP;k vkr cksyo.;kr vkyh ikfgts-
x- 2-5
laLFksP;k iksVfu;ekyk vuql#u uarjP;k ikp o”kkZlkBh v/;
{kkaph fuoM dj.;klkBh vxj uohu v/;{k fuoM.;klkBh tls vlsy rj
laLFksP;k lfpokus] okf”kZd loZlk/kkj.k lHksiklwu 15
fnolkaP;k vkr lferhph lHkk cksyfoyh ikfgts-
x- 2-6
tj v’kh lHkk cksyfoyh ukgh rj uksan.kh vf/kdkÚ;kauh
yodjkr yodj v’kh lHkk cksyfoyh ikfgts- v’kk fjrhus cksyo.;kr
vkysY;k LkHksus v/;{kkaph fuoM lferh lHkklnkae/kwu dsyh
ikfgts o R;kaph eqnr Bjowu ns.;kr vkY;kizek.ks vlsy- tj v/;{k
gtj ulrhy rj R;kaP;k vuqifLFkrhr lferh Bjfoy rks lHkkln
lferhP;k orhus lHksps v/;{kLFkku Hkq”kforhy- v/;{kkauk
R;kaP;k vf/kd`r erkf’kok;] ,d T;knk er ns.;kpk vf/kdkj vlsy-
[kkyhy ifjfLFkrhr] lferh lferh & lHkklnkph tkxk fjdkeh >kyh
vkgs vls let.;kr ;sbZy-
v- e`R;w
c- jkthukek
d- lferhus BjkokOnkjs R;kckcr fufnZ”V dsY;kl
M- R;kckcr vf/kdkj vl.kkÚ;k U;k;ky;kus R;kyk osMk vxj
Hkzfe”B BjfoY;kl b- lferhpk lHkkln Eg.kwu jkg.;kl rks vik=
Bjyk vlY;kl-
bZ laLFksP;k dk;Z{ks=kckgsj rks dk;epk jgko;kl xsY;kl
v’;k izdkjs fjdkeh >kysyh tkxk nqlÚ;k lHkklnkl Lohd`r
d#u ?ksÅu lferhyk Hkjrk ;sbZy vkf.k v’kk Lohd`r lHkklnkaph
eqnr iq<hy fuoM.kqdhi;Zar vlsy-
x- 2-7 dks.kR;kgh lHkkln lferhoj useyk tk.;kl vxj fuoMyk
tk.;kl ik= vl.kkj ukgh] tj rks&
v- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 fu;e 58
izek.ks vik= Bjyk-
c- R;kP;k use.kqdhP;k rkj[ksP;k osGh rhu
eghU;kais{kk tkLr eqnrhlkBh rks laLFksyk |ko;kph
ckdh fdaok ekx.;kckcr Fkdckdhnkj >kyk-
d- laLFksps vxj iriqjoBk cWadspk vxj laLFkk T;k
lgdkjh laLFksr lkehy vkgs- frpk ixkjnkj lsod vlsy-
M- laLFksus dsysY;k dks.kR;kgh dkjkjk’kh izR;{k
fdaok vizR;{kjhR;k lacaf/kr vlsy fdaok laLFksl
[kktxh djkjkus vxj m?kM fyykokus dsysY;k [kjsnh
fdaok fodzh O;ogkjk’kh R;kpk laca/k vlsy fdaok
laLFksus R;kyk dks.krkgh dkjkj vxj O;ogkj dh
T;ke/;s vkfFkZd Qk;nk vkgs fdaok tks djkj vxj
O;ogkj iw.kZ >kysyk ukgh fdaok R;k djkjkl vxj
O;ogkjkl vfFkZd enr feGrs-
b- dehr deh # 250@& ps Hkkx /kkj.k djhr vlsy-
Q- laLFksP;k tkxse/;s IykWV vxj jkgrs ?kj /kkj.k djhr
ulsy-
x- 2-8
lferh & lHkkln Eg.kwu R;kP;k eqnrhr dsOgkgh rj tks
vik= vlY;kps vk<Gwu vkys fdaok vik= Bjfo.kkjh dks.krhgh
ckc lferhP;k fun’kZukyk vk.k.;rk vkyh rj R;kps lferhojhy
lHkklnRo jÌ >kys vkgs] gh ckc lferh R;kP;k fun’kZukyk
vk.khy-
x- 2-9
dks.kR;kgh lferh & lHkklnkyk] laLFksP;k lfpokdMs
ys[kh i= ikBowu lferhpk jkthukek ns.;kpk vf/kdkj vkgs- ek=
lferh T;k rkj[ksl rks Lohd`r djhy R;k rkj[ksiklwu rks
veykr ;sbZy-
x- 2-10
tj ijokuxhf’kok; ,[kknk lferh lHkkln lrr 4 osGk lferh
lHkkauk xSgtj jkghyk rj lferhus R;kyk R;kckcrhr Bjko
dsY;kuarj R;kps lferh ojhy lHkklnRo jÌ gksrs-
x- 2-11
uksan.kh & vf/kdkÚ;kP;k ijokuxhus tksi;Zar lferhdMwu
laLFksP;k fuoM.kwd fu;ekr cny dj.;kr ;sr ukgh rksi;Zar
lferhph fuoM.kwd lnj fu;ekizek.ks gksbZy-
x- 2-12
lferhiq<hy loZ iz’ukapk fu.kZ; cgqerkus dj.;kr ;sbZy- tj
leleku ers iMyh rj v/;{k fdaok v/;{kin Lohdkj.kkÚ;k
lHkklnkyk ,d tknk er ns.;kpk vf/kdkj vlsy- tj lferhiq<s
pfpZY;k tk.kkÚ;k ,[kk|k ckchae/;s ,[kk|k lferh&lHkklnkpk
laca/k ;sr vlsy] rj R;kyk lnj ppsZP;k osGh mifLFkr
jkgrk ;s.kkj ukgh- vxj enrkuk djrk ;s.kkj ukgh-
x- 2-13
lferhph LkHkk efgU;krwu ,dnk Hkjsy vkf.k o”kkZP;k
‘ksoVh rh laLFksP;k vkfFkZd ifjfLFkrh] dkedkt n’kZfo.kkjk
vkiyk vgoky] uQkokV.khi=d vkf.k fg’kscrikl.khlg lk/kkj.k
lHksyk lknj djsy-
x- 2-14 lferhps vf/kdkj o dkes iq<hy izek.ks
1- rØkjhaph n[ky ?ks.ks o R;k gkrkG.ks=
2- iksVfu;ekrhy rjrqnhauk ik= jkgwu] laLFksP;k loZ
ixkjh lsodakP;k use.kwdk dj.ks] R;kauk dkeko#u
dk<wu Vkd.ks fdaok f’k{kk dj.ks-
3- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 R;k[kkyhy fu;e
o iksVfu;e ;krhy rjrqnhauk ik= jkgwu vkf.k lk/kkj.k
lHksus BjfoysY;k e;kZnsi;Zar] laLFksps dkedkt
pkyo.;klkBh] Bsoh o dtZ ;kaP;k Lo#ikr vko’;d rks
fu/kh mHkkj.ks-
4- LFkkoj ekyeRrk] f’kYyd eky o brj oLrw ;kaP;k
fu;rdkfyd rikl.khph O;oLFkk dj.ks rlsp ek-
fuca/kd ;kauh ekU; dsysY;k foek daiuhdMs ;ksX;
ewY;kpk foek mrjo.;kph O;oLFkk dj.ks-
5- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1961 [kkyhy fu;e
107 c izek.ks vko’;d vkl.kkjs rkj.k R;kr uewn dj.;kr
vkysY;k i/nrhus vkf.k R;k jDdesi;Zar laLFksP;k ixkjh
lsodaakdMwu ?ks.ks-
6- laiysY;k lgdkjh o”kkZps vk;O;i=d] uQkrksVk [kkrs o
rkGscan i=d rlsp okf”kZd vgoky r;kj dj.ks- ekyeRrsoj
dks.kR;k njkus ?klkjk vkdkjko;kpk ;kpk fu.kZ; ?ks.ks-
7- dye 71 ¼1½ o fu;e 56 ;krhy rjrqnhauk ik= jkgwu ek-
fuca/kdkaP;k ekU;rsuqlkj laLFksP;k lsodkalkBh
Hkfo”; fuokgZ fu/kh dk;Zokgh ckcrps fu;e dj.ks] R;kr
lq/kkj.kk dj.ks-
8- lHkklnkaulkBh O;k[;ku l=] euksjatuklkBh dk;Zdze
oSxjs vk;ksthr dj.ks-
9- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 R;k[kkyhy fu;e
o iksVfu;e ;kuqlkj R;k R;k dkj.kklkBh mi;ksx dj.ks-
10- ;ksX; okVsy R;k fuf’pr vkf/kdkÚ;alg ¼R;k
mifu;eka[kkyhy vf/kdkj ys[kh Lo#ikr fuf’pr dssys
ikfgts½ fof’k”V dk;kZlkBh milferh fu;qDr dj.ks-
11- izR;sd izdj.kh ys[kh dkj.ks ukasnowu
lHkklnkaudMwu ;s.ks >kysY;k jDdekaP;k
ijrQsMhlkBh eqnrok< ns.ks-
12- laLFksP;k fu;ekuqlkj xqaro.kqdhl ekU;rk ns.ks-
13- laLFksP;k orhus dkjkj dj.ks] djkjkrhy vVh Bjfo.ks]
ek= laLFksP;k bekjrhP;k o fdaok xkG;kP;k
cka/kdkekP;k fuonk cksykfoY;k ikfgts o fof’k”V
fufonk Lohdkj.;kiwohZ lk/kkj.k lHksph ekU;rk ?ksryh
ikfgts-
14- lk/kkj.k lHksiq<s ekU;rslkBh Bso.;kP;k n`”Vhus
laLFksus laikfnr dsysY;k tfeuhps ys vkÅV r;kj dj.ks
fdaok R;k tfeuhps IykWV ikM.ks-
15- ;k iksVfu;ekuqlkj fuf’pr dsysY;k QkWe ^,*] ^ch* o
^lh* ;k ueqU;kr ;FkkfLFkrh fdaok brj izpkfyr
QkWeZe/;s izR;ds IykWV/kkjdkdMwu]
xkGk/kkjdkdMwu djkjukxk eatwj d#u ?ks.ks-
16- laLFksP;k O;oLFkkidkus Bsosys fg’kksc rikl.ks]
R;koj ns[kjs[k Bso.ks] jks[k f’kYyd ekstwu ikgk.ks o
laLFksps fg’kksc O;oLFkkidkdMwu v|o;kor Bsoys
tkrkr ;kph [kk=h d#u ?ks.ks- ;k dkeklkBh lferhl ,d
fdaok dkgh lferh lnL;kl Bjko d#u] vf/kdkj iznku
djrk ;sbZy-
17- laLFksP;k mÌs’kiwrhZlkBh lferhl ;ksX; okVrhy
v’kh dkes rlsp vuq”kafxd dkes dj.ks-
18- ys[kkijh{k.k vgoky o rikl.kh vgoky R;kaP;k
nks”knw#Lrh vgokykl laLFksP;k loZlk/kkj.k lHksiq<s
Bso.ks-
x- 2-15 lfpokaph fu;qDrh
;k iksVfu;ekUo;s lferh] laLFksP;k dk;kZps O;oLFkkiu
dj.;klkBh lfpokph fuoM fdaok fu;qDrh djhy-
x- 2-16 lferhph drZO;s vkf.k tcknkÚ;k
ia/kjoM;krwu ,dnk jks[k f’kYyd riklwu ikg.;klkBh o
laLFksph ekyRrsph o”kkZrwu funku ,dnk igk.khlkBh o v’kk
ikg.khpk vgoky lferhP;k iq<hy cSBdhiq<s lknj dj.;klkBh]
lferh vkiY;k iSdh ,dk lHkklnkl ukefunsZf’kr d#u dkgh
derjrk@?kV vk<Gwu vkY;kl] v’kh derjrk fdaok ?kV Hk#u
dk<.;kP;k n`”Vhus Rofjr dk;Zokgh dj.ks gs lferhps drZO;
jkghy- lfpo O;oLFkkid ;kauh ,dkosGh fdrh jDde
gkrkGkoh ;kckcrph e;kZnk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
dekad 107 & lh ;kus ?kkywu fnysY;k e;kZnsis{kk tkLr vl.kkj
ukgh-
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 R;k[kkyhy fu;e o
laLFksps iksVfu;e ;kauh fu/kkZfjr dsysY;k drZO;kl dlwj
dsY;keqGs fdaok ikj ikM.;kr fu”dkGthi.kk dsY;keqGs
laLFksP;k >kysY;k uqdlkuhph HkjikbZ d#u ns.;kr lferhps
lHkkln la;qDrfjR;k o izR;sd t.k Loar«;fjR;k tckcnkj
jkgrhy@jkghy-
x- 3-1 rkRiqjrh O;koLFkkid lferh
brj iksVfu;ekr dkghgh EgVys vlys rjh laLFksph uksan.kh
>kY;kcjkscj 5 is{kk tkLr ukgh brD;k lHkklnkaph ,d rkRiqjrh
O;oLFkkid lferh LFkkiu dj.;kr ;sbZy- ;k lferhpk dk;Zdky
uksan.kh vf/kdkÚ;kus eqnrok< fnY;k[ksjht d#u ,dk
o”kkZis{kk tkLr vl.kkj ukgh- ek= rRiwohZ fuoM.kqdk ?
ks.;kr vkY;koj fdaok uksan.kh vf/kdkÚ;kus fuoM.kqdk ?
ks.;kpk vkns’k fnY;kl o ¼R;kuqlkj½ uohu lferh vfLrRokr
vlY;kl 1 o”kkZiwohZgh rkRiqjR;k lferhpk dk;Zdky laisy-

rkRiqjR;k lferh & lnL;kaph ukos


vuqdzekad
1- Jh--------------------------------------------
2- Jh--------------------------------------------
3- Jh---------------------------------------------
4- Jh--------------------------------------------

x- 3-2
iksVfu;e dzekad x&2-2 uqlkj vfLrRokr ;s.kkÚ;k lferhph
iksVfu;e dzeakd x&2-14 izek.ks vl.kkjh dkes o drZO;s
rkRiqjrh lferh ikj ikMsy rlsp x- 2-14 izek.sk vl.kkÚ;k
vf/kdkjkapkgh rkRiqjrh lferh okj djhy-
x- 3-3
rkRiqjR;k lferhe/;s fjdkE;k gks.kkÚ;k tkxkaoj rkRiqjrh
lferh lnL; Lohd`r d#u ?ksbZy dks.kRkhgh tkxk 1 efgU;kis{kk
tkLr dkyko/khlkBh fjdkeh Bsork ;s.kkj ukgh- lferh vkiyk v/;
{k] mik/;{k ;kaph fuoM djhy o lfpokaph use.kwd fdaok fuoM
djhy-
x- 4-1 O;oLFkkidkph fu;qDrh
laLFksps dkedkt ;ksX;izdkjs gks.;kP;k n`”Vhus laLFkk]
vko’;d okVsy frrD;k inkf/kdkÚ;kaph use.kwd djhy-
O;oLFkkid lferh iw.kZ osG fdaok v/kZosG O;oLFkkidkph
use.kwd djhy- iksVfu;ekuqlkj fuf’pr dsysyh fdaok O;oLFkkid
lferhus lksikfoysyh dk;sZ O;oLFkkid ikj ikMhy-

x- 4-2 O;oLFkkidkaph drZO;s

1- Lferhyk vko’;d vlsy R;kizek.ks O;oLFkkid


laLFkslac/kh i=ds r;kj djhy- rlsp fuca/kdkdMs
ikBoko;kph loZ ekfgrh o i=ds r;kj d#u R;kapsdMs
ikBfoy-
2- O;oLFkkid gk laLFkspk izeq[k dk;Zdkjh vf/kdkjh vlsy
o brj loz vf/kdkjh R;kaps gkrk[kkyh dke djhy-
3- laLFksph loZ dkxni=s] opufpÎ;k] dkjkjukes brj
nLr,sot] laLFkspk f’kDdk gh loZ O;oLFkkidkP;k
rkC;kr vlrhy- rlsp O;oLFkkid lferhP;k
ekxZn’kZukizek.ks rks laLFkspk fg’kksc Bsohy-
4- laLFksP;k iksVfu;ekuqlkj lHkkln jftLVj] Bso
dtZjks[ks] dtZ Hkkx gLrkarj.k] lkBk oSxjs ckcrph
jftLVjs Bso.;kph tckcnkjh O;oLFkkidkph vlsy rlsp rks
laLFksP;k orhus lferhP;k vkns’kkuqlkj jDdek
Lohdkjhy o [kpZ djhy rlsp R;kps fg’kksc Bsosy-
5- dks.kR;kgh ifjfLFkrhr O;oLFkkid] lferhP;k vkns’k o
fu;a=.kkuqlkj vkiyh dk;Z ikj ikMhy-
6- O;oLFkkid laLFkspk i=O;ogkj djhy- laLFksP;k
ekyeRrsP;k O;oLFksoj loZlk/kkj.k ns[kjs[k djhy- rlsp
lHkklnkauk vko’;d v’kh loZ ekfgrh iqjfoy-
7- laLFksP;k orhus O;oLFkkid tek ikoR;koj lg;k djhy-
Hkkxkaps nk[kys o brj nLr,sotkaoj lpho o v/;{kkaph
fdaok O;oLFkkid lehrhus vlk vf/kdkj fnysY;k lferh
lnL;kaph v’kk nksu lg;k jkgkrhy-
8- ys[kkifj{k.k vgoky o riklk.kh vgoky O;oLFkkid
lferhP;k fopkjkFkZ foukfoyac Bso.;kph O;oLFkkid
lehrhus vlk vf/kdkj fnysY;k lferh lnL;kaph v’kk nksu
lg;k jkgkrhy-
9- BsohnkjkaP;k Bsohaph iklcwds O;oLFkkid Bsohy-
rlsp BsohnkjkadMwu R;kapk iMrkGk o ekU;rki=ds ?
ks.;kph O;oLFkk djhy-
O;oLFkkidkP;k rkRiqjR;k vuqifLFkrhr]
O;oLFkkidkph dkes dj.;klkBh dks.kR;kgh vf/kdkÚ;kl
O;oLFkkid lferh vf/kd`r djhy-

fg’kksckph iqLrds

g- 1-1 fg’ksc iqLrds


egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1961 e/khy fu;e 65
izek.ks fu/kkZjhr dsysyh fg’kksc iqLrds] jftLVlZ o brj
nIrj ;kf’kok; laLFkk [kkyhy fg’kksc iqLrds] jftLVlZ o nIrj
Bsohy-
1- dtZ o BsohaP;k fg’kksckps iqLrd
2- tekikorh iqLrd
3- Hkkx gLrkarj.k jftLVj
4- Hkkx jftLVj
5- jgko;kph ?kjs@IykWV@fadaok xkGk ;kaps okVi
dj.;kckcr vkysY;k vktkZaps jftLVj
6- [kpZ [kkrs
7- O;kt [kkrs
8- fcxj ?kjxqrh okikjklkBh vlysY;k tkxsP;k okViklkBh
vlysys jthLVj
9- ykHkk’k [kkrs
10- ys[kkijh{k.k rkikl.kh o R;kaph
nks”knq#Lrh ;kckcrps jftLVj
11- fldahx QaM jftLVj
12- uksan.kh vf/kdkÚ;kus fdoak lferhus fufnZ”V
dsysyh brj dks.krhgh fg’kksckph iqLrds
g- 1-2
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 R;k[kkyhy fu;e o
laLFksus iksVfu;e ;kaph v|ko;r izr laLFkk vkiY;k nIrjh Bsohy
o dk;Zyhu dkedktkP;k osGkr rh riklk.khlkBh miYkC/k djhy-
g- 2-1 okf”kZd i=ds r;kj dj.ks
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 o R;k[kkyhy
fu;ekuqlkj vko’;d okf”kZd fg’ksckps ys[kkijh{k.k dj.kkÚ;k
ys[kkijh{kkdMwu laLFkk laLFksP;k fofo/k izdkjP;k
ekyeRrsps ewY;kadu izek.ki= gLrxr djhy o rs vkiY;k nIrjh
Bsohy-
g- 2-2
laLFksph okf”kZd fg’kksc i=ds] uQkk okV.kh o fofo/k
fu/khe/khy v’aknku gs egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960
R;k[kkyhy fu;e o laLFksps iksVfu;e ;kuqlkj jkghy-
g- 2-3
lHkklnkaudMwu T;k dkj.kklkBh jDde laLFksr tek dsY;k
tkrhy R;k R;kp [kkR;kr lkekfo”V dsY;k tkrhy-
g- 3-1 <kscG u¶;krwu otkoV
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1961 fu;e dzekad 50 o
51 ;kr uewn dsysY;k otk djko;kP;k ckch o R;kf’kok; [kkyh
uewn dsysY;k ckch gh vkiY;k <kscG u¶;krwu otk djhy-
1- lrr o leorhZ ys[kkijh{k.kklkBh ys[kkijh{k.k ‘kqYd
vkf.k fuca/kdkus ns[kjs[kslkBh Bjowu fnysys ‘kqYd-
2- laLFksP;k bekjrhP;k ,dw.k fdaerhoj njo”khZ 1@2
VDds njkus gks.kkjh fldahx QaMkph jDde tsOgk
laLFksph iquZjfpr dj.;klkBh vko’;d brD;k jDdesph
gksbZy rsOgk fuca/kdkP;k ijokuxhus ;k
iksVfu;kekuqlkj djkok;ph rjrwn LFkfxr gksbZy-
g- 3-2 uQk foHkkx.kh v’kanku xaxktGh o brj fu/kh]
ykHkka’k o vf/kykHkka’k forj.k o f’k{k.k QaMkph oxZ.kh
iksVfu;e g- 3-1 uqlkj otkoV dsY;kuarj mj.kkjh jDde
f’kYd jDde laLFksyk fuOoG uQk Eg.kwu letyh tkbZy o R;k
fuOoG fu¶;kps okVi egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960
e/khy fu;e dzekad 65 rs 69 o egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
dzekad 52 o 53 ;kal vuql#u dsys tkbZy- @A = g- 3-3 iksVfu;e
g- 3-2] uqlkj fuOoG u¶;kaph foHkkx.kh dsY;kuarj o otkoV
dsY;kuarj f’kYyd jkfgysY;k fuOoG uQk [kkyhy izek.ks
okVyk tkbZy-
1- egkjk”Vª lgdkjh la?kkP;k ijokuxhus lgdkjh dk;kZlkBh
fgrdkjh fu/kh fdaok /keZnk; fdaok lkoZtuhd dk;Z ;klkBh
mjysY;k fuOoG u¶;kP;k 10 VDds jDde jk[kwu Bsoyh
tkbZy-
2- ojhy dzekad 1 ph rjrwn dsY;kuarj mjysyh jDde xaxktGhr
lkekfo”V dsyh tkbZy-
g- 3-4
vf/kykaHkk’k tkghj dsY;k rkj[ksiklwu 3 o”kkZP;k vkr
R;kph ekx.kh dsyh ukgh rj v’kh jDde xaxktGhr lekfo”V dsyh
tkbZy- ek= rRiwohZ lacaf/kr lHkkln jftLVj iksLVkus fdaok
vaMj lfVZfQdsV vkWQ iksfLVaxus lwpuk ns.;kr ;sbZy-
g- 3-5
ojhy funsZf’kr ckchacjkscjp izos’k Qh] naMkRed O;kt]
naM tek dsysys Hkkx o ns.kX;k ;k iksVh tek >kysyh loZ
jDdek xaxktGhr oxZ dsyh tkbZy-
g- 3-6
laLFksph xaxktGh ¼jk[kho fu/kh½ egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 ps dye 66 ¼2½ o egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1961 ¼fu;e 54½ ;krhy rjrqnhuqlkj okijyh
xqarfoyh tkbZy-
g- 3-7
laLFksP;k dkedktkr vkysY;k rksV;kph HkjkikbZ
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk fu;e] 1961 e/khy fu;e dzekad 49
uqlkj] jk[kho fu/kh ¼xaxktGh½ rwu djrk ;sbZy-
g- 3-8
egkjk”Vª lgdkjh ;qfu;uP;k ‘kS{kf.kd QaMkl egkjk”Vª
laLFkkaps fu;e] 1961 ;krhy fu;e dzekda 53 vUo;s oxZ.kh
lkslk;VhdMwu fnyh tkbZy-

fdjdksG
b- 1-1
lgdkjh dk;nk fu;e o iksVfu;e ;krhy rjrqnhP;k vFkkZckcr
dkgh ‘kadk mifLFkr >kY;kl] lferh] dk;ns’khj lYykxkjkdMwu
vfHkizk; ?ksryk >kY;kl] R;klg fuca/kdkdMwu ekxZn’kZu ?
ksbZy o R;kuqlkj dk;Z djhy laLFksps dk;Z egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 o R;k[kkyhy fu;e ¼R;k R;k osGh
vaekykr vlysY;k lq/kkj.kklg½ ;kal vuql#u pkysy-
iksVfu;ekrhy rjrqnh o lgdkjh laLFkk fu;e ;krhy rjrwnh ;kr
folaxrh vlsy rj] egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 o
R;k[kkyhy fu;e xzkg; letys tkrhy o R;kuqlkj iksVfu;ekr rso<;k
eq|kiqjrh nq#Lrh dj.;kr vkysyh vkgs vls x`ghr /kjys tkbZy-
ojhy rjrqnhauk loZlk/kkj.ki.ks ck/kk u vk.krk ,[kk|k fof’k”V
iksVfu;ekalca/khpk lanHkZ] gk R;k fo”k;hpk layXu vlysY;k
loZ fu;ekalca/kh dsysyk lanHkZ vkgs vls let.;kr ;sbZy o R;kpk
fopkj R;k osGh veaykr vlysY;k dk;nk o fu;ekuqlkj dsyk
tkbZy-
b-1-2
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1961 e/khy fu;e 12 e/;s
fuf’pr dsysY;k i/nrhpk voyac dsY;kf’kok dks.krkgh iksVfu;e
cnyyk tk.kkj ukgh] xkGyk tk.kkj ukgh fdaok uohu iksVfu;e
lekfo”V dsyk tk.kkj ukgh-
b- 1-3
laLFkk volk;ukr tk.;kP;k izlaxh laLFksP;k vf/kdhP;k
ekyeRrsph foYgsokV] egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960
e/khy dye 110 o egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1961 e/khy
fu;e 90 ;krhy rjrwnhuqlkj ykoyh tkbZy-
b-1-4 LkHkklnkadMwu vkysY;k jDdekaph foxrkojh
tsOgk lHkkln R;kPksdMwu ;s.ks vlysY;k jDdespk
Hkj.kk djhy rsOgk R;k jDdes e/kwu [kkyhyizek.ks olwy tek
dsyk tkbZy-
v- lHkklnkdMwu olwy ik= fofo/k ‘kqYd] iksLVkpk
jftLVªs’ku [kpZ] brj ;s.ks vlysys fdjdsG [kpZ
c- eqÌy
d- O;kt

b- 1-5 lHkklnkauk uksVhl ns.;kph i/nr


iksVfu;ekr T;k T;k izlaxh lHkklnkyk ys[kh uksVhl
ns.;kph rjrwn vkgs R;k R;k izlaxh lHkklnkaP;k ?kjh uksVhl
ikspfoyh vlrk fdaok vaMj lfVZfQdsV vkWQ iksfLVaxus
R;kP;k usgehP;k okLrO;kP;k iR;koj ikBfoy vlrk] ;ksX; fjrhus
uksVhl fnyh vkgs vls let.;kr ;sbZy-
b- 1-6 laLFksP;k dkxni=kojhy Lok{kÚ;k] eqanzkdu o gLrkarj
1- laLFksdMs tek gks.kkÚ;k loZ Bsoh] dtZQsM o brj tek
;k fizR;{kZ laLFksP;k ikoR;k fnY;k tkrhy- iklcqds
QDr lHkklnkauk fnyh tkrhy- lHkklnkaps loZ
O;ogkjkaph iklcqdkr uksan dsyh tkbZy o R;koj lfpo
lg;k djrhy- gh iklcwds v|k;kor Bsoyh tkrhy- fcxj
lHkklnkauk frekghe/;s R;kaps’kh >kysY;k O;ogkjkps
=Sekfld i=d lfpo o v/;{k fdaok lferh & lnL; ;kaps
lghfu’kh iqjfoyh tkbZy- Bsohnkjkauk okf”kZd
#tqokri=ds ikBoyh tkrhy o R;kaP;kdMwu vkysyh
#tqorki=sd ys[khijh{kd fdaok fuca/kdkus vf/kdkj
fnysyk vf/kdkjh R;kaph rikl.kh djhy-
2- laLFksP;k orhus egRokP;k dkxnik=koj] ikoR;koj
dtZjks[;kaoj la;qDri.ks lg;k dj.;kpk vf/kdkj lfpo vkf.k
v/;{k fdaok ;kp dkeklkBh [kkl vf/kd`r dsysyk lehrhpk
lnL; ;kauk jkghy-
3- laLFksP;k dks.kR;kgh lHkkln dk;kZy;hu dkedktkP;k
osGkr dks.kR;kgh iqLrdkrhy R;kaP;k O;ogkjk’kh
lacaf/kr vlysyk Hkkx rkiklwu ikgrk ;sbZy-
4- njo”khZ 15 es iwohZ lferh uqdR;k laiysY;k o”kkZrhy
O;kogkjkps tek[kpZ i=d] uQk rksVk [kkrs o rkGscan
i=d rk;kj djhy-
5- v/;{k fdaok lferh&lnL; o lfpo ;kauk /kukns’k]
Mªk¶V ;koj lg;k dj.;kpk eqnzkadu dj.;kpk o dkxni=s
gLrkarjhr dj.;kpk vf/kdkj nsÅ ‘kdsy-
6- lHkklnkuak eatwj dsysY;k dtkZO;frfjDr laLFksP;k
orhus |ko;kph dks.krhgh jDde # -------@& is{kk tkLr
vlsy rj] rh /kukns’kkus fnyh tkbZy-

b- 1-7 xqIrrk ikG.;kcÌy ?kks”k.kki=koj lg;k dj.ks

laLFksyk r’kh vko’;drk okVY;kl] lferhpk izR;sd lHkkln]


milehrhps lHkkln o lfpo] fo’oLr] vf/kdkjh] ys[kkiky] lsod o
laLFksP;k dkedktkP;k n`”Vhus fu;qDr dsysyk brj deZpkjh
oxZ laLFksph lsok Lohdkj.;kiwohZ ?kks”k.kki=dkoj Lok{kjh
d#u] laLFksP;k fg’kksch o brj loZ O;ogkjkackcr dkVsdksj
xqIrrk ikG.;kps ca/ku fLodkjrhy- ;k ?kks”k.kki=dkUo;s rs
laLFkslac/khph dks.krhgh ekfgrh] th R;kaP;k dk;kZeqGs
n`”VksRiRrhl ;sbZy fdaok lHkkln] cSBd fdaok dksVkZyk
iqjforkauk R;kauk ekfgr gksbZy&brj dks.kkl ns.kkj ukghr-
ek= osGksosGh veykr vlysyk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 R;k[kkyhy fu;e o iksVfu;e ;krhy rjrwnhuwlkj
vko’;d vlysyh ekfgrh ns.ks gs ;k fu;ekl vikokn vlsy-
b- 1-8 tkxsP;k okijkoj fucZa/k
laLFksps Lor%ps dk;ZØe o vf/kd`r lgdkjh dk;ZØe ;k
O;frfjDr brj dks.kR;kgh dkeklkBh dqBY;kgh ifjfLFkrhr]
laLFksP;k tkxk okij.;kl laLFkk ijokuxh ns.kkj ukgh-
b- 1-9
laLFksP;k ftYgk gkÅflax QsMjs’ku] ftYgk e/;orhZ
lgdkjh cWad] iriqjoBk dj.kkjh laLFkk o vko’;d okVsy v’kk
dks.kR;kgh laLFks’kh lyXu gksbZy- egkjk”Vª jkT; lgdkjh la?
kkph gh laLFkk] oxZ.khnkj lnL; jkghy- rlsp egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 90 uqlkj fuekZ.k >kysY;k fdaok
egkjk”Vª ljdkjus ekU;rk fnysY;k lgdkjh la;qDr vf/kdj.kkph
ns[khy lHkkln gksbZy o fu;ekuqlkj osGksosGh Hkj.ks vko’;d
vlysY;k jDdek Hkjhy- v’kk laa;qDr vf/kdkj.kkÚ;k laYxsrwu]
uksan.kh vf/kdkÚ;kus ijokuxh fnY;k[ksjht laLFkk eqDRk
gks.kkj ukgh-
b- 1-10 jks[k jDdespk Hkj.kk b-
jks[k # 300 fdaok uksan.kh vf/kdkÚ;kP;k iwoZijokuxhus
lferh fu/kkZfjr djhy brdh jDde O;koLFkkid vkiY;k rkC;kr
Bsow ‘kdsy- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1961] P;k fu;e
dz- 107 & lh uqlkj fuf’pr dsysY;k jDdesis{kk tkLr vl.kkjh
gLrLFk jksdM iriqjoBk dj.kkjh laLFkk fdaok frph uthdph
‘kk[kk ;kr tek dj.;kph tckcnkjh lfpo jkghy-
b- 1-11
laLFksps v/;{k o O;oLFkkid jksdM dhnhZoj lg;k djrhy-
jks[k f’kYyd jDdesph tckcnkjh lfpok toG vl.kkjh jks[k jDde
dhnhaoj v{kjh o vkdM;kr uewn dsyh tkbZy-
b- 1-12
lk/kkj.k lHksus] T;k ckchala/khps vihy Lohdkj.;kpk
vf/kdkj vki.kkdMs jk[kwu Bsoyk vkgs- v’kk ckchlac/kh
lferhP;k fu.kZ;kfo#/n dGfoY;kP;k rkj[ksiklwu nksu
efgU;kaP;k vkr vkihy dsys ukgh rj vls vkihy fopkjkr ?ks.;kps
lk/kkj.k lHkk ukdkjhy-
b- 1-13 dkgh ‘kCn o ladsrkP;k O;k[;k
gs iksVfu;e r;kj djkrkauk okijysY;k ‘kCnkapk o
‘kCnlewgkapk [kkyhyizek.ks vFkZ] fo”k; o lnHkkZa’kh
folaxr vlysY;k [ksjht d#u jkghy-

1- ,dopuh o cgqopuh ‘kCnkae/;s vuqØes cgqopuh


o ,dopuh vFkZgh lkkekfo”V vkgs-
2- laLFkk Eg.kts ----------- lgdkjh x`gjpuk laLFkk
vkgs-
3- dk;nk Eg.kts egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960
¼ egkjk”Vª 1960 pk vf/kfu;e dz 34½
4- fu;e Eg.kst dk;|kizek.ks fuca/kdkps dk;Z ikj
ikM.;klkBh fu;qDr dsysyk vf/kdkjh] R;kr jkT; ljdkjus
fuac/kdkyk enr dj.;klkBh fu;qDr dsysys o fuca/kdkps]
egkjk”Vª lgdkjh vf/kfu;e] 1960 [kkyhy vf/kdkj okij.;kl
l{ke vl.kkjh O;Drh ;kapkgh lkekos’k jkghy-

v-u-dz uko lgh


1- ---------------------- -------------------
2- ------------------------ --------------------
3- -------------------------- ---------------------
4- -------------------------- ----------------------
5- ------------------------- ------------------- --
6- ---------------------- ---------------------
-
7- ---------------------- ---------------------
-
8- ---------------------- ---------------------
-
9- ---------------------- ---------------------
-
10- ---------------------- ----------------------

Ifjf’k”V &1
lHkklnkRoklkBh iksVfu;e dzekad M&1-2 ¼3½ uqlkj
djko;kpk vtZ

izfr
ek- v/;{k
---------------------- lg- x`g- fuekZ.k laLFkk e;kZfnr

Ekgk’k;
Ekh [kkyhy lgh dj.kkj] ---------------------- lg- x`g- fuekZ.k
laLFkk e;kZfnr ok ;k laLFksP;k lHkklnkRoklkBh vtZ djhr
vkgs-

ekÖ;k lHkklnkRokP;k vtkZpk fopkj dj.ks lks;khLdj


Ogkos Eg.kwu eh ekÖ;k laca/khph vko’;d rh loZ ekfgrh
[kkyhyizek.ks nsr vkgs-

1- Lkaiw.kZ iRrk ----------------------


v- jkg.;kpk ----------------------
c- O;olk;kpk ----------------------
2- tUerkjh[k ----------------------
3- O;olk; ----------------------
4- Lor%ps okf”kZd fdaok ekfld mRiUu #- ¼tls vlsy rls
fufnZ”V djkos-½
5- Lokdkjko;kP;k lHkklnkRokpk izdkj ----------------------
¼loZlkk/kkj.k] ukeke= vkf.k lglHkkln ;kiSdh½
6- vtkZlkscr Hkjysysh izos’k Qhph jDde #-
----------------------
7- vtkZlkscr HkkxkP;k nk[kY;klkBh Hjysyh jDde #-
8- eh lHkkln vlysY;k vU; x`g fuekZ.k laLFksps uko o
laiq.kZ iRrk
9- laLFksP;k dk;Z{ks=kkr ekÖ;k vxj ekÖ;k iRuhP;k ukokoj
o ekydhps vlysys ?kj vxj ?kj cka/k.;klkj[kh fjdkeh tkxk
vlY;kl R;kpk ri’khy-
10- laLFksP;k dk;Z{ks=kr vlysY;k vU; lg- x`g-
cka/k.kh laLFksus ekÖ;k vxj ekÖ;k iRuhP;k lHkkln ;k
ukR;kus ?kj] IykWV vxj xM;k ukokoj dsyk vlY;kl R;kpk
ri’khy ?;kok-
11- jdkuk 6 o 12 e/khy ekfgrh gksdkjkFkhZ vlY;kl
lkslk;Vhe/;s lHkklnkRoklkBh vtZ dj.;kP;k vko’;drsph
dkj.ks-
12- eh tkghj djrks dh] eh vkiY;k laLFksps iksVfu;e
okpys vlwu lnj iksVfu;e lgdkjh dkp;nk o R;krhy fu;ekl
vuql#u laLFks’kh vlysY;k ekÖ;k loZ O;ogkjkapk
vuq’kaxkus iq<s osGksosGh gks.kk&;k nq#LR;k o
lq/kkj.kk ekÖ;koj ca/kudkjd jkghy-
13- eh iq<s vls tkghj djrks dh] ekÖ;k
lnlnfoosdcq/nhyk /k#u vtkZr fnysyh loZ ekfgrh [kjh o
cjskcj vkgs-

fndk.k %
fnukad %
lk{khnkjkph lgh
vtZnkjkph lgh
Vhi % 1- lgdkjh laLFksP;k izfruh/khP;k ckcrhr tsOgk
v’kk i/nrhus lgh dsysyh vlsy rsOgk O;oLFkkid dfeVhP;k
lHkklnkyk laLFksP;k orhu vtkZoj lgh dj.;kpk rlk Li”V
vf/kdkj fnyk vlyk ikfgts o rls uewn d#u R;k laca/khP;k
O;oLFkkid lferhpk Bjko ;k vtkZlkscr tksMysyk vkgs-
2- vU; Lo;Rrk laLFksP;k ckcrhr tsOgk vlk izfruh/kh
R;k Lo;Rr laLFksP;k orhus lgh djhy rsOgk lacaf/kr
izfruh/khyk v’kk vtkZoj lgh dj.;klkBh ns.;kr vkysY;k
vf/kdkjkckcrps ys[kh dkxni=s lkscr tksMyk ifkgtsr-

Ifjf’k”V % 2
rncnyhpk uequk

¼iksVfu;e dz- 1-5 uqlkj½

gk ys[kh nLrk,sot ---------------------- ;k fno’kh


---------------------- ;k efgU;kr 20----------------------lkyh
dj.;kr vkyk vlwu rks Jh-
---------------------- ;kauk ,desdkaP;k lk{khus vls fygwu
fnyss dh] Jh ---------------------- ;kauh fnysys #-
---------------------- v{kjh #- ---------------------- eyk
feGkysys vlwu R;kaps ekscnY;kr eh ----------------------
lgdkjh x`gjpuk laLFkk ek;kZfnrP;k fg’ksch iqLrdkr ek>s
ukos vlysys ‘ksvlZ dz- ---------------------- T;k gsrwus
eh /kkj.k dsysys gksrs R;kp gsrwus /kkj.k dj.;klkBh eh rs
R;kps ukos o ekydhps d#u nsr vkgs-
vkf.k eh ---------------------- gs Jh
---------------------- ;kapsdMwu lnj ‘ksvlZ T;k gsrwus
R;kauh /kkj.k dsys gksrs R;kp gsrwus o vVh; ik= jkgwu
Lohdkjhr vkgs- ,desdkaP;k lk{khus ;k nLrk,sotkoj lg;k
dsY;k vkgsr-

lgh ----------------------
¼rcfnyh d#u ns.kkjkps uko½

lgh
¼rcfnyh d#u ?ks.kkjkps uko½

fnukad &
lsdzVjh & v/;{k
lgdkj x`gjpuk laLFkk e;kZfnr

You might also like