lgdkjh
laLFkk
mifo/kh
uequk 1
lgdkjh laLFkk mifo/kh
------- lgdkjh laLFkk ek;kZfnr] rk------------ fnukad
---------- ps
mifo/kh
¼;k mifo/khl dsysY;k vf/kfu;ekpk o fu;ekapk mYys[k gk
vuqdzes egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 o R;k[kkyh
dsysys fu;e 1961 ;kapk mYys[k vls letkos½
^^izLrkouk**
1 laLFksps uko-------------- lgdkjh laLFkk e;kZfnr vls vkgs-
frpk uksanfoysyk iRrk ---------- vkgs-
mifo/kh ukssanysyk laLFkkpk iRrk ys[kh fygwu
tkWbZV@ftYg;k MsI;qVh@vflLVaV jftLVªkj lkgsc]
vkWMhVj lkgsc ;kauk fu;e Øekad 31 e/khy rjrqnhizek.ks
dGfoyk tkbZy- iR;kr cny >kY;kiklwu rhl fnolkaP;k vkr rks
vf/kfu;e dye 30 o 31 e/khy urrqnhuqlkj R;kauk dJfoys tkbZy-
fu;ekuqlkj mifo/khr iRR;kph nq#Lrh dsY;kf’kok; rks iRrk
uksanyk vls let.;kr ;s.kkj ukgh-
1 v½ es- tkWbZaV ftYgk MsI;qVh jftLVªkj lkgsc ;kaps
vkxkÅ ijokuxhus laLFksl vkiY;k ‘kk[kk lq# djrk ;srhy o
R;kp;k iRR;kr gks.kkjk cny mifo/kh dz- 1 e/;s uewn
dsY;kizek.ks osGksoGh dGfoys tkrhy-
mÌs’k
2- laLFksps mÌs’k [kkyhyizek.ks vlrhy-
1½ lnL;kae/;s dkVdjl] Lokyacu o lgdk;Z ;kpk izlkj
gks.;kdfjrk mRrstu ns.ks o lnL;kauk O;olk; feGowu
ns.;kl o rks ok<fo.;kl iksRlkgu ns.ks-
2½ laLFksP;k o lnL;kaP;k xjtk Hkkxfo.;kdfjrk
HkkaMoy tefo.ks-
v½ eky lkBfo.;kdfjrk fodzhdfjrk tkxk o bekjrh HkkM;kus ?
ks.ks vxj ns.ks-lnL;kauk t#j iMY;kl fcxj lnL;kaP;k eklGh
ekykph fodzhph O;oLFkk dj.ks- t#jhizek.ks ;k
dkekdfjrk ,taV Eg.kwu dke dj.ks vFkok ,taV use.ks-
c½ eklGh ekj.ks] eklGh fVdo.ks] R;kph fodzh dj.ks ;kckcr
ljdkjus lqpfoysY;k i/nrhpk voyac dj.ks-
d½ lnL;kauk ljdkjdMwu ik.;kr pky.kkjh baftus feGowu ns.ks
o ljdkjP;k dtZ olwyhl enr dj.ks o dtk QsMhph tckcnkjh ?
ks.ks-
3½ Lor%P;k o lnL;kaP;k ekyfodzhph dsanzs laLFksp;k xkoh
o cktkjisBsr m?kMwu rh pkyfo.ks-
v- ePNh O;olk;kdfjrk ykx.kkjs lqr] Mkacj] nksj bR;knh
ykx.kkjk dPpk o iDdk eky r;kj dj.ks o iqjfo.ks-
c- t#jhizek.ks dkj[kkus o ‘khrx`g pkyfo.ks-
4½ laLFksP;k Lor%P;k o frP;k lnL;kauk mi;ksxklkBh
gR;kjs] votkjs] ;kaf=d lkeqxzh] ePNhekj cksVh]
ykWapsl ;kaph [kjsnh fodzh dj.ks] rh HkkM;kus ns.ks
vxj ?ks.ks-
5½ ePNh/ka|krhy uohu lq/kkj.kk o Kkukpk izlkj dj.ks R;k
lq/kkj.kk vaeykr vk.k.ks rlsp ePNhcktkj fodzhph vk|kor
ekfgrh feGowu rh lnL;kauk iqjfo.ks-
6½ lekt fo?kkrd #<hauk vkGk ?kky.ks vkf.k lnL;kaph o
lektkph uSfrd o vkfFkZd mUurh ?kMowu vk.k.ks-
7½ t#jhizek.ks Mksaxj [kkMh dj.ks]xwjeqjs o xG fodzh
dj.ks v’kk Lo#ikps /kans pkyfo.;kdfjrk lnL;kauk
izksRlkgu ns.ks-
brj mifo/khr dkghgh uewn dsys vlys rjh lnL;kaph o
R;kaps vuqHkokus tursph jkg.kh] m|ksx/kank o mRiknu ?kVd
;kar lq/kkj.kk ?kMowu vk.k.;klkBh es- ft- MsI;qVh@vfl-
jftLVªj ;kauh laer dsysY;k fu;ekuqlkj rlsp osGksosGh ?kkyrhy
R;k vVh o ek;kZnkauqlkj brj dks.krsgh /kans LkaLFksP;k
lferhl djrk ;srhy r’kk v’kk /ka|kl HkkaMoy iqjfork ;sbZy-
HkkaMoy
[kkyhy lk/kukauh HkkaMoy tek dsys tkbZy-
v½ HkkxkaP;k #ikus
1- lnL;kadMwu]
2- ljdkjdMwu] ftYgk] dsanzh; lgdkjh cWdsP;k ekQZr
c½ BsohP;k #ikus]lnL;kadMwu
d½ dtkZP;k #ikus
M½ ns.kxhP;k #ikus
<½ izos’k Qh P;k #ikus
laLFksps HkkaMoy laLFksP;k O;ogkjkr xqarysys ulsy
rsOgk vf/kfu;e dye dzekad 30 vUo;s rs xqaroys tkbZyijarq
bafM;u VªLV laLFksP;k dye dzekad 20 l izek.ks rs xqaroys
tk.kkj ukgh-
Vhi % ;k mifo/khr ?kkrysY;k ^O;ogkj* es ftYgkj
MsI;qVh@vflLVaV jftLVªkj lkgsc ;kaps vkxkÅ eatwjhus
laLFksP;k pkyw O;ogkjkrhy dtZ olwy dj.;kdjhrk LFkkoj
vFkok ftanxh vFkok laLFksP;k Lor%P;k m|ksxlkBh bekjr vxj
bekjrh cka/k.;kps dkekr dsysY;k xqaro.kqdhpk lkekos’k
gksrks-
lnL;Ro
mifo/kh Øekad 5 e/khy vVhauk ik= jkgwu jktkiwj] ykatk]
jkeiwj] cksyoM] ;k xkokr jkg.kkÚ;k dks.kR;kgh eklsekjh
dj.kkÚ;k blekl laLFksps lnL; ?ksrk ;sbZy- ek= ;k laLFksP;k
dk;Z{ks=kr R;kp izdkjph laLFkk vlY;kl vxj LFkkiu >kY;kl
frps dk;Z{ks= ;k laLFksP;k dk;Z{ks=krwu oxGys tkbZy-
1- fu;e 19 vUo;s ?kkrysY;k o [kkyhy vVh iqÚ;k
dsY;k[ksjht dks.krkgh blekl laLFksPks lHkkln
gksrk ;s.kkj ukgh-
1½ R;kps o; 18 o”ksZ iw.kZ ikghts o dks.krkgh djkj dj.;kl
yk;d ikghts-
2½ R;kus mifof/k 4 e/khy vVh iqÚ;k dsY;k ikghtsr-
3½ R;kph orZo.kqd pkaxyh ikghts-
4½ R;kP;kdMs vk/khps Fkdysyh ns.kh ulkohr fdaok R;kpsoj
fno.kh dksVkZpk gqdwukek ulyk ikghts-
5½ es ft- MsI;qVh@vfl jftLVªkj lkgsc ;kauh BjfoysY;k
ueqU;kr vtZ fnyk ikghts-
6½ laLFksPkk mÌs’k R;kyk letyk ikghts-
7½ R;kpk lnL; gks.;kcÌypk ys[kh vtZ lferhrhy ,dw.k
lnL;kaP;k fuEE;kgwu vf/kd cgqerkus eatwj dsyk ikfgtsr-
8½ R;kus funku ,d rjh Hkkx ?ksÅu R;kph iw.k jDde Hkjyh
ikghts- ek= eatqjh dj.kkÚ;k lnL;kauh vtZkiksVh funku #
----- jkfgysyh jDde njegk fnyh ikfgts-
9½ R;k nk# o brj eknd inkFkkZaps O;lu ulkosr-
10½ rks ePNhekjhpk /kank dj.kkjk vlyk ikghts-
11½ vf/kfu;e] fu;e o mifo/kh ;krhy vVh R;kus iqÚ;k dsY;k
vlY;k ikfgtsr-
12½ rks leku mÌs’k vlysY;k brj laLFkspk lnL; ulyk
ikfgts-
5- v½ lgdkjh lnL;] ukeek= lnL; vxj lgkuHkwrh vlysyk
lnL; Eg.kwu ,[kk|k blekl R;kus ys[kh vtkZo#u vf/kfu;e
dye Øekad 24 e/khy rjrqnh uqlkj lnL; d#u ?ksrk ;sbZy-
ek= R;kus mif/k 5 e/khy vVh iw.kZ dsY;k vlY;k ikfgtsr-
Ck½ e;r lnL;kaps Hkkx vxj fgrlaca/k okjl gDdkus
feG.kkjs vlrhy vxj osMlj ble ;akuk vuqdzes R;kaps
dk;ns’kh izfrfu/kh vxj ikyd ;kaps ekQZr fu;e o
mifo/kh ;kar lnL; d#u ?ks.;klaca/kh BjfoysY;k
dk;Zi/nrhuqlkj fu;e 22 izek.ks lnL; d#u ?ksrk ;sbZy-
vkf.k mifi/khrhy fu;ekuqlkj mifo/khr uewn dsysY;k gDd
o tckcnkÚ;kapk miHkksx ?ksrk ;sbZy-
2- ,[kk|k vtZnkjkl lnL; d#u ?ks.;kpk udjkRed fu.kZ; fnY;kl
rks fudkykps rkj[ksiklwu 15 fnolkaP;k vkr vxj lnL;
gks.;kdjhrk dsysY;k vtkZP;k rkj[ksiklwu 3
efgU;kaP;k vkr th eqnr vlsy rh R;k vtZnkjkl dGfoyh
tkbZy- vtZnkjkyk vf/kfu;e dye 23 e/khy rjrqnhuwlkj es-
ftYgk MsI;qVh@vfl- jftLVªkj ;kaps dMs fu.kZ;kfo#/n
vihy djrk ;sbZy-
3- lnL;kaph tckcnkjh R;kus ?ksrysY;k HkkxkaP;k jDdes
iSdh o u HkjysY;k jDdesbrdh jkghy o lnj jDdesl rks o
R;kph ftnaxh tckcnkj jkg.kkj ukgh-
4- fpV.khlkl fru efgU;kaph ys[kh uksVhl nsÅu dks.krkgh
lnL;kl vkiys uko dk<wu ?ksrk ;sbZy- ek= rls dj.;kiwohZ
R;kP;kdMs ;s.ks vlsysyh jDdesph iw.kZ sQsM >kyh
ikfgts-
5- izR;sd lnL;kus vkiY;k dqVwackdjhrk ykx.kkÚ;k
ekyk[ksjht vkiyk mRiknhr o foØh yk;d loZ eky ;k lgdkjh
laLF;sekQZr laLFkk lqpfoy R;k vfHkdR;kZ ,atV ekQZrp
fod.;kph tckcnkjh fLodkjyh ikfgts ok dks.kR;kgh lnL;kus
;k mifo/khps mYya?ku dsY;kl lferhP;k ethZuwlkj
laLFksps uqdlku HkjikbZ nk[ky tkLrhr tkLr 200 #i;s
naM gks.;kl ik= gksbZy- ek= ;k mifo/khuwlkj naM
vkdkj.;kiwohZ rks naM dk vkdkj.;kr ;sÅ u;s] ;kph dkj.ks
nk[kfo.;kph oktoh la/kh R;kl fnyh tkbZy- R;kus ;ksX;
dkj.ks o ckch nk[kfoY;kl naMkph vkdkj.kh dsyh tkbZy
vls lnL; es- ftYgk@vfl- jftLVªj lkgsc ;kauh vkxkÅ
ijokuxh f’kok; laLFksldMwu dtZ feGo.;kl vik= jkghy-
10- l/kkj.k lHksl gtj vl.kkÚ;k o erkpk vf/kdkj vl.kkÚ;k
lnL;kaP;k la[;sP;k 3@4 lnL;kaP;k ekrkus dks.kR;kgh
lnL;kl [kkyhy iSdh dks.kR;kgh dkj.kklkBh laLFksrwu
dk<wu Vkd.;kr ;sbZy-
v- tj lferhP;k ers rks laLFksP;k fgrkfo#/n dkgh d`R; djhr
vlsy vxj laLFkk O;ofLFkr pkyo.;kr vMFkGs vkf.kr vlsy-
c- tj rks lnL;RokP;k vVh ikGr ulsy-
d- tj lferhP;k ers laLFksl cnuke dsys vlsy-
M- tj R;kus Hkkxkpk gIrk /kdfoyk vlsy-
b- tj laLFks’kh gks.kÚ;k R;kP;k O;ogkjkP;k foØh
laca/khP;k mifo/khps mYya?ku djhr vlsy-
bZ- tj R;kps fnokGs fu?kkys vlsy vxj rks dk;|kus ukyk;d
Bjyk vlsy-
Q- tj R;kyk QkStnkjh xqUg;k[kkyh f’k{kk >kyh vlsy-
dks.kR;kgh lnL;kyk laLFksrwu dk<wu Vkdrkuak vf/kfu;e
dye dzekad 25 o fu;e dzekaad 28 o 29 e/khy rjrwnh fopkjkr ?
ksrY;k tkrhy o R;kr uewn dsysY;k dk;Zfjrhpk voyac dsyk
tkbZy- dk<wu VkdysY;k lnL;kl ;k rjrqnhuqlkj iqUgk lnL;
djrk ;sbZy-
11 [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kkewGs ,[kk|kps lnL;Ro can
gksbZy-
v- R;kps ukokojhy loZ Hkkx vxj fgrlac/k nqlÚ;kP;k ukokoj
oxZ >kY;kl
c- rks e;r >kyk vlY;kl
d- R;kl laLFksrwu dk<wu Vkdys vlY;kl
M-R;kus lnL;Rokpk fnysyk jthukek eatwj >kY;kl
12 fu;e o mifo/kh ;kr Bjfoysyh jDde HkjY;kf’kok; vxj
Bjfoysyk fgrlac/k laLFksr feGkY;k f’kok; dks.kgh blekl
lnL;kps gDd ctkork ;s.kkj ukgh-
13 ,[kknk lnL; LoPNsus vxj laLFksP;k Bjkokuwlkj
laLFksrwu deh >kY;k rj iq<s nksu o”ksZ i;Zar laLFksps
mÌs’k o gsrw vl.kkÚ;k dks.kR;kgh /ka|kr laLFksps
dk;Z{ks=kr R;kyk dke djrk ;s.kkj ukgh] rks tj vls dke dsys rj
rks uqdlkuhckcr fQ;kZnhl ik= jkghy-
Hkkx
14- izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaer #- 20 jkghy- ,dw.k
Hkkx HkkaMoykph dey e;kZnk #i;s 6000 jkghy rlsp ,dw.k
Hkkxkph la[;k 400 brdh jkghy- izR;asd Hkkxph jDde lnL;kus
eatwj gksrkp ,dne Hkjyh ikfgts-
15- v½ izR;sd osGh ?ksrysY;k dtkZP;k 4 VDds jDde
eklGh fodzhrwu Hkkxkph jDDe dkiwu ?ksryh
tkbZy-
c½ laLFksP;k ,dw.k HkkxkP;k 1@5 Hkkxkis{kk
vxj rhu gtkj #i;kis{kk tkLr fdaerhps Hkkx
dks.khgh lnL;kl /kkj.k djrk ;s.kkj ukghr vxj
R;koj gDd lkaxrk ;s.kkj ukgh- ek= ;k e;kZnk
mifo/kh dz- 3 ¼M½ izek.ks gks.kk&;k lnL;kps
ckcrhr ykxw vl.kkj ukghr-
1 Hkkxkdfjrk vtZ ys[kh vlys ikfgtsr- lferhus v’kk
vtkZpk fu.kZ; dsyk ikfgts-
17 iq<s uewn dsysY;k izdkjkiSdh tks izdkj lk/kkj.k l{ke
Bjohy R;kizek.ks izR;sd lnL;kus ns.kxh fnyh ikfgts-
1½ lnL;kauk iqjfoysY;k dPpk ekykP;k fdaerhojrh
‘ks- 1 VDdk tknk vkdk#u gks.kkjh tknk jDde-
2½ lnL;kauk ns.;kr ;s.kk&;k etwjhiSdh 5 iSls ;k
izek.kkr gks.kkjh jDde-
3½ laLFksP;k mifo/khl vuwl#u lnL;kal |ko;kP;k
vf/kykHkka’kkaiSdh 25 VDds jDde-
Vhi % v’kk fjrhus tek >kysyh oxZ.khph jDde .dk
HkkxkP;k fdaerhbrdh >kY;koj frps #ikarj Hkkxkr
dj.ksr ;sbZy- ;k fjrhus lnL;kaP;k gks.kk&;k
Hkkxkaph la[;k lkB is{kk vf/kd vl.kkj ukghr-
R;kualkj tek gks.kk&;k oxZ.khph ok<o Bso Eg.kwu
lk/kkj.k lHkk Bjfoy R;k vVhoj Bsoyh tkbZy- ;k
mifo/khl vuwl#u th oxZ.kh Hkkxkr #ikarj dj.;kdfjrk
tek gksbZy frP;koj O;kt fnys tk.kkj ukgh-
18 ,dkp rkj[ksl fodr ?ksrysY;k izR;sd Hkkxkps cnny fujkGk
dzekad vlysyk Hkkx nk[kyk fnyk tkbZy vFkok ;kis{kk
tkLr Hkkx ?ksrys vlY;kl R;k loZ Hkkxkcnny fujfujkGs
dzekad Bsowu] Hkkxkpk ,df=r ,dp nk[ky fnyk tkbZy-
19 dks.kkgh lnL;kl lalFkse/;s dehr deh lgk efgus Hkkx /kkj.k
dsY;kf’kok; rs gLrkafjr djrk ;s.kkj ukgh- lferhP;k eatqjhus
nql&;k lnL;kl vxj R;kpk lnL;Rokpk vtZ laefrus eatwj
dsyk vlsy R;k blekps ukos rks Hkkx gLrkafjr djrk ;sbZy-
izR;sd Hkkx gLrkafjr dj.;kdfjrk 10 iSls Qh vkdkjyh
tkbZy- T;kaps ukos Hkkx gLrkafjr dsyk R;kps uko
HkkxkaP;k gLrkarj.k uksan.kh iqLrkdkr nk[ky
dsY;k[ksjht o gLrkarj.k dj.kk&;kus vkiY;k laLFksph
ns.kh HkkxfoY;k[ksjht Hkkxkaps gLrkarj.k iw.kZ gks.kkj
ukgh- ljdkjus dsanzh; cWadsekQZr [kjsnh dsysys Hkkx
gLrkarfjr djrkuk gs fuca/k ykxw gks.kkj ukgh-
20 dks.kkgh lnL;kl vkiY;k lghpk ys[k laLFkstoG Bsowu vxj
R;k dkeklkBh BsoysY;k dks.kR;kgh iqLrdkar fuoanu
uewn d#u laLFkspk ixkjh vf/kdkjh ble [ksjht d#u brj
dks.kR;kgh blekph fu;e 25 e/kwu rjrqnhuqlkj ej.kkuarj
laLFksr vl.kk&;k vkiY;k Hkkxkps vxj fgrlaca/kkps
okjlnkj Eg.kwu use.kwd d#u nsrk ;sbZy- vxj rh dsysyh
use.kwd ijr ?ksrk ;sbZy- vxj frP;kr cny djrk ;sbZy- v’kk
ifgY;k use.kqdhdfjrk Qh vkdkjyh tk.kkj ukgh i.k R;k
use.kwdhr dks.krkgh QsjQkj dj.;kcnny vxj v’kh use.kwd
jnn dj.;kcnny izR;sd osGh 20 iSls Qh |koh ykxsy-
21 ,[kknk lnL; e;r >kY;kuarj R;kP;k [kkR;kr vlysY;k
HkkxkP;k fgrlaca/kkP;k jdesrwu laLFksl R;kP;kdMwu
ts ;s.ks rs otk d#u jkfgysyh ckdh R;kus uewn fnysY;k
okjlnkjkl vFkok okjlnkj useysyk ulsy rj lferhP;k ers
e;rkPkk tks dks.kh ;ksX; okjl vxj dk;ns’khj izfruh/kh vlsy
R;kpsdMwu ;ksX; R;k izek.kkr uqdlku HkjikbZ vkns’k
fygwu ?ksÅu] R;kus ekx.kh dsY;kiklwu lgk efgU;kP;k
vkr vf/kfu;e dye Ø 29¼v½ o fu;e dz 21 e/khy
rjrqnhizek.ks dsyh tkbZyh- e;r lnL;kaph eqnrhph Bso
vlY;kl rh eqnr lai.;kiwohZ R;kizek.ks ijr djrk ;s.kkj ukgh-
v½ lnL;krwu deh >kysY;k blekl rks deh >kY;kP;k
rkj[ksiklwu 1 o”kkZP;k vkr R;kus Hkkxkaph jDde
R;kyk fnyh tkbZy- ek= R;kP;kdMs ;s.ks vlY;kl jDde
R;k HkkxkaP;k jDdesrwu dkiwu ?ksrY;k tkrhy rlsp
dks.kR;kgh lkykr ijr djko;kps Hkkx HkkaMoy gs
xsY;k 30 twu jksth vlYksY;k laLFksP;k ,dw.k
HkkaMoykP;k is{kk tkLr vlrk dkek u;s-
c½ laLFksus tj ljdkjh vxj iSlk iqjfo.kkÚ;k lgdkjh
cWadasps dtZ ?ksrys vlsy rj vuqdzes es tkWbZV@ft-
MsI;qVh jftLVªkj vxj cWad ;kaP;k vkxkÅ
laerh’khok; laLF;sl dks.kR;kgh Hkkxkph jdDe ijr djrk
;s.kkj ukgh-
^^loZlk/kkj.k lHkk**
22 laLFksP;k lnL;kP;k lk/kkj.k lHksdMs laLF;sph v[kjsph
lRr jkghy- i.k rh lRrk vf/kfu;e] fu;e o mifo/kh ;karhy
rjrqnhauk vf/ku jkghy-
22 laLFksph ighyh lk/kkj.k lHkk fu;e dz 59 e/khy rjrqnhauqlkj
Hkjfoyh ikfgts o frP;kr R;kr rjrqnhauqlkj Hkjfoyh ikfgts o
frP;kr R;kp rjrqnhuwlkj dke dsys ikfgts-
23 izR;sd o”khZ 3 twu uarj o”kZ gks.;kP;k vkr] vf/kfu;e dye
dz 75 o fu;e dz 30 e/khy rjrqnhuqlkj lHkk cksykoyh tkbZy
o R;kp rjrqnhuqlkj fu;e dz 62 vUo;s ^u* ueqU;kr r;kj
dsysyh rkGscan i=ds o uQk rksVk i=ds rlsp lehrhps
okf”kZd izfro`Rr o fg’ksc rikluhlkpk izfro`Rr lk/kkj.k
lHksiq<s eatqfjdfjrk tkrhy-
24- lk/kkj.k lHksus djko;kP;k dkekr [kkyhy dkekapk lekos’k
gksrks-
1- laLFksP;k ekxhy dkekr [kkyhy dkekapk vf/kfu;e dye
dz 72 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyk vgoky fu;e dz 61 o
62 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyh R;k lkyph tek o [kpZ]
uQk o rksVk nk[ko.kkjh i=ds lferhdMwu ?ks.ks o rh
u¶;kP;k foHkkx.khlg eatwj dj.ks o tj R;k nq#LR;k vlrhy
rj R;kauk eatqjh ns.ks-
2- mifo/kh dz 3 e/khy e;kZnsl vf/ku jkgwu iq<hy
o”kkZdjhrk mHkkjo;kP;k ckgsjhy dtkZP;k e;kZnk
Bjfo.ks- rlsp izR;sd lnL;kph izr Bjo.ks-
3- fu;e dz 58 o 60 vkf.k mifo/kh dz 38 e/khy rjrqnh
fopkjkr ?ksowu iq<hy 3 o”kZ eqnrhlkBh lferhph
fuoM.kwd gkr mHkk#u vxj xqIr enrku i/nrhus dj.ks-
4- LFkkfud fg’kksc rikluhlkph use.kwd dj.ks o R;kps osru
Bjo.ks-
5- lnL;kauk fodr vxj HkkM;kus ns.;kdfjrk gR;kjs] votkjs
bR;knh lk/kus [kjsnh dj.;kl eatwjh ns.ks R;kaP;k
HkkM;kps o brj nj Bjfo.ks] rlsp eklGh [kjsnh fodzh
dj.;klac/khps /kksj.k Bjo.ks-
6- fujfujkG;k izdkjkps ekykps fdrh dfe’ku o brj
[kpZ ?;ko;kpk rs Bjfo.ks-
7- laLFksph vkWfMV rikl.kh ;knh] fu;e dz 73 e/khy
rjrqnhuqlkj lferhus frP;koj dsysys nks”knq#Lrh izfro`Rr
¼fjiksVZ] rlsp lgdkjh [kkR;kdMwu o dsanzh;
[kkR;kdMwu o lgdkjh [kkR;kdMwu vkysyk
i=O;gkj ;kapk fopkj dj.ks½
8- mifo/kh dz 10 izek.ks lnL;kauk laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kP;k dkeh djkok;kP;k mik;kstuspk fopkj dj.ks-
9- mifo/kh dz 92 izek.ks uohu mifo/kh Lohdkj.ks] vaeykr
vlysY;k mifo/khr cny dj.ks fdaok dkgh mifo/kh vftckr
dk<wu Vkd.ks- fu;e dz 60 e/;s mYys[k dsysY;k xqIr
ernku i/nrhP;k fuoM.kqdhps fu;e r;kj d#u rs fLodkj.ks]
laLFskps vf/kdkjh o lsod ;kaP;k use.kqdh oSxjs laca/kh
lferhps dsysys fof/kfu;e fLodkj.ks-
10 vflLVaV jftLVªkj lkgsc ;kaP;k laerhus fpV.khlkph
use.kwd dj.ks o R;kaps osru Bjfo.ks vxj R;kl deh dj.ks-
11 osGksosGh lnL;kauk ekykP;k o brj fofu;ekauk eatqjh
ns.ks o nq#Lrh izjdj.ks eatqjhlkBh lknj dj.ks-
12 ;ksX; jhrhus lHksiq<s vkysY;k brj dkekaPkk fudky
dj.ks-
25 /kkU; okVi o rRle O;oLFkk ig.;klkBh ,d Loar= milferh
jkghy- lferhpk lHkkirh o frpk ,d lnL; o dsanzh; lgdkjh
cWadspk izfruh/kh vls ;k milferhps vf/kdkjijRo lnL; vlrhy-
26 vf/kfu;e dye dz 76 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksyk fo’ks”k
lk/kkj.k lHkk cksyork ;sbZy o R;kp rjrqnhuqlkj rh cksyoyh
ikfgts- [kkyhy ifjfLFkrhr rh ,d eghU;kP;k vkr cksyoyhp
ikghts-
1 es- ftYgk MsI;qVh@vfLkLVaV jftLVªkj lkgsc ;kauh r’kk
lqpuk dsY;kl
2 laLFksP;k ,dw.k lnL;kaP;k 1@5 lnL;kauh ys[kh ekx.kh
dsY;kl
3 ftyk laLFkk lkehy >kyh vkgs v’kk la;qDr laLF;sP;k lferhus
r’kh lwpuk dsY;kl-
27 lk/kkj.k lHkkaph dk;Zfjrh fu;e dz 60 e/khy rjrqnhuqlkj
vlsy-
Okkf”kZd lk/kkj.k lHksph 14 fnolkaph o fo’ks”k
loZlk/kkj.k lHksph 7 fnolkaph ys[kh uksVhl o dk;Zdzeif=dk
v’kk lHksiq<s dk<qu laLFksP;k fpV.khlkus rh lHkk cksykoyh
ikfgts- v’kk lHksph ;qpuk es- ftYgk @ MsI;qVh @ vfl-
jftLVªkj lkgsc ;kauk fnyh ikfgts- lHksph uksVhl o dk;Zdze
if=dk laLFksP;k dpsjhP;k uksVhl cksMkZoj o
laLFksP;k ;kiSdh vlysY;k xkokrhy izeq[k fBdk.kh Bjowu
izfl/n dsyh ikfgts- uksVh’khr lHksph rkjh[k] uDdh osG]
lHksps fo”k; o rhr dsyh tk.kkjh dkes gh ueqn dsyh ikfgts
laLFkspk lHkkirh o R;kps xSjgtsjhr lferhpk ,d lnL; o
fpV.khl ;kauh uksVh’khoj lg;k dsY;k ikfgts-
28- lk/kkj.k lHksl gtj vlysY;k lnL;kiSdh 2@3 lnL;kaP;k
ijokuxhus dk;Zdze if=dsrhy nk[ky dsyh ulysyh dkes dks.kkgh
lHkklnkl lHksiq<s ekaMrk ;sbZy-
29- dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksr ,dw.k lnL;saP;k la[;kpk 2@5
vxj 22 ¼;kiSdh deh la[;k vlsy frrds½ lnL; gtj vlys Eg.kts
x.kiwrhZ ¼dksje½ >kyh vls letys tkbZy- lHksl x.kiwrhZ >kyh
ulesy rj rh lHkk 8 fnolki;Zar iq<s <dyyh tkbZy o rhr eqG
lHksP;k dk;Zdze if=dsrhy dkgh dkes dsyh tkrhy- ex v’kk
lHksl x.kiwrhZ vlks ok ulks lHksl dkgh >kY;koj dk;Zdze
if=dsrhy loZ dkes R;k fno’kh dj.ks ‘kD; ulsy rj R;k lHksl gtj
vlysY;k lnL;kauh BjfoysY;k i.k R;k HkjysY;k lHksP;k
rkj[ksiklwu 30 fnolkis{kk tkLr ukgh v’kk nql&;k rkj[ksi;Zar
rh lHkk iq<s <dykr ;sbZy o rjh iq<s <dyysY;k lHksr dk;Zdze
if=dsrhy fo”k; fopkjkr ?ksrys tkrhy-
30 mifo/kh dz- 28 o 29 e/;s ekghgh rjrwn dsyh vlyh rjh
lalFksP;k lnL;kyk dk<wu Vkd.ks vxj frP;k lferhP;k lnL;kyk
lferhe/kwu nwj dj.ks vxj frP;k mifo/khr cny dj.ks ;k
laca/khP;k] fu;e dz 60 izek.ks Bjkokph uksVhl] vf/kfu;e] fu;e
vxj laLFksps mifo/kh ;krhy rjrqnhuqlkj fnY;kf’kok; vlk Bjko
dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksiq<s vk.krk ;s.kkj ukgh-
31 lk/kkj.k lHksps v/;{k laLFksps lHkkirh gs jkgrhy-
32 vf/kfu;e dye dz 27 o fu;e 60 e/khy rjrqnhuqlkj lk/kkj.k
lHksr ernku dsys tkbZy- lHksr gtj vl.kkÚ;k lnL;kl ,dkis{kk
tkLr er ns.;kpk vf/kdkj vl.kkj ukgh T;kP;koj Lor%P;k dtkZcÌy
>kysyk fuokMk ctko.khl ikBfoyk vlsy r’kk lnL;kl lferhP;k o
brj fuoM.kqdhP;k iz’ukoj ernku djrk ;s.kkj ukgh- brj
lnL;kaizek.ks ,d vlsy- ,[kk|k Bjkokoj lnL; xsys vlrhy rsOgk
ernku dj.kkÚ;k erekst.kh dj.;kph ekx.kh djrk ;sbZy- R;k uarj
v/;{k rks Bjko lferhP;k fuoM.kqdh o brj fuoM.kqdhps Bjko
lksMwu izR;sd Bjkokpk fudky gkr oj mHkk#u dsysY;k
ernkuko#u dsyk tkbZy- ernku dj.kkÚ;k lnL;kaP;k cgqerkus
izR;sd Bjko eatwj dsyk tkbZy-
33- dks.kR;kgh ikl >kysY;k Bjkokr cÌy dj.;klac/khpk Bjko]
lk/kkj.k lHksr ikl >kysY;k ewG Bjkokps rkj[ksiklwu 6
efgU;kps vkr] es ftYgk MsI;qVh@vfl- jftLVªkj lkgsc ;kaP;k
ijokuxhf’kok; dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksr vk.kr ;s.kkj ukgh-
34- laLFksus [kkyh fnysY;k laLFkkauk lkfey gksÅu R;kaps
lnL; >kys ikfgts
1 ftYgk dsafæ; lgdkjh cWaad vxj egkjk”Vª lgdkjh cWad
2 ftYgk izknsf’kd la;qDr laLFkk
3 ftYgk lgdkjh eaMG
4 ekgjk”Vª jkT; ePNhekj lgk- la;qDr laLFkk
^^lferh**
35- laLFksP;k dkedktkph O;oLFkk frP;k O;oLFkkid lferhus
ikfgyh ikfgts- O;oLFkkid lferhph nj rhu fuoMw.kd ?ksowu
fuoM dj.;kr ;sbZy- O;oLFkkid lferhps eqnrhr ,[kk|k
lHkklnkP;k e`R;weqGs vxj brj dkj.kkeqGs fjdkE;k >kysY;k
tkxsoj O;oLFkkid lehrhP;k lHksr cgqerkus ik= lHkklnkph
O;oLFkkiu lferhP;k ckdh jkghysY;k dkyko/khlkBh dks-
vkWi- d#u use.kwd djrk ;sbZy-
Tkj laLFksus cWad dtZ ?ksrys vlsy rj] O;oLFkkiu lferh ----
lHkklnkaps fuoM.kwd d#u fuoM.;kr ;sbZy- o cWad
izfrfru/khlkBh O;oLFkkiu lferhph ,d tkx fjdkeh
Bso.;kr ;sbZy- cWadasr vlk izfrfu/kh O;oLFkkid dehVhr oj
useyk ukgh rj O;oLFkkid desVh vkiys dkedkt djhy- iq<hy
O;oLFkkid desVhph fuoM.kwd ?ksÅu rh inkaoj LFkkiuk
gksbZi;Zar iwohZph O;oLFkkid desVh dkedkt ikghy-
36- fu;e dzekad 58 izek.ks lferhPkk ,[kknk lnL; lferhoj jkg.;kl
vik= BjY;kl vxj R;kl R;k lferhP;k eqnrhr QkStnkjh xqUg;kcÌy
f’k{kk >kyh vlY;kl R;kl lehrhoj lnL; Eg.kwu jkgrk ;s.kkj
ukgh-
37- lferh lnL;kaP;k O;fDr’k% fgr lac/k vl.kkÚ;k ckchapk
fopkj pkyw vlrk R;kl lehrhP;k lHksr gtj jkgkrk ;s.kkj ukgh-
38- ;ksX; dkj.k nk[kfoY;kf’kok; lferhP;k ikBksikBP;k pkj
lHkkauk ,[kknk lnL; xSjgtj jkfgY;kl rks lferhrwu deh >kyk vls
let.;kr ;sbZy-
39 lferhP;k lHksph ys[kh lwpuk o lHkspk dk;Zdze
lHksP;kiwohZ funku 5 fnol vxksnj fpVfulkus lferh
lnL;kadMs ikBfoyk ikfgts- v’kk lHkk leIrhP;k ys[kh
lqpukuqlkj o laerhus fpV.khlkus cksyfoY;k ikfgtsr- ekx.kh
d#u v’kk cksyfo.;kP;k dkeh lHkkirhdMwu VkGkVkG gksr
vlsy rj lHkk cksyf.;klac/kh lferhP;k cgqerkus fnysyk ys[kh
vkns’k fpV.khlkoj ca/kudkjd jkghy-
40- okkf”kZd fuoM.kqdhuarj gks.kkÚ;k lferhP;k lHksr
lferhus vkiY;kiSdh ,dk lnL;kal lHkkirh o ,dk lnL;kal
milHkkirh Eg.kwu fuoMys ifgts o R;k lHkkirhus loZ lHkkauk
lHkkirh Eg.kwu dke dsys ikfgts- lHkkirh xSjgtj vlsy rsOgk
milHkkirh R;k lHkkauk lHkkirh Eg.kwu dke ikgrhy- lHkkirh
lnL; ukR;kus vlysY;k erk[ksjht leku erizlaxh ,d tnk er ns.;kpk
vf/kdkj vlsy- iq<hy okf”kZd fuoM.kqdh uarj lHkkirh fuoMyk
tkbZi;Zar gk lHkkirh o milHkkirh Eg.kwu dke djrhy-
41- laLFksP;k dkekdfjrk lferhP;k vko’;d frrD;k lHkk
HkjfoY;k tkrhy ijarq njegk funku ,d rjh lHkk Hkjyhp ikfgts-
lHkkapk o`Rrkar] o`Rrkar iqLrdkar fpV.khlkus fygwu Bsoyk
ikfgts-
42- lferhph dkes [kkyh fygY;k izek.ks vlrhy-
1½ dtsZ dk<.ks] Bsoh Lohdkj.ks o R;kaP;k vBh Bjo.ks
2½ lnL; gks.;klkBh o HkkxklkBh vkysY;k vtkZpk fudky
dj.ks
3½dtZ o vkxkÅ jDdek ekx.kh vtkZpk fopkj dj.ks
4½ HkkxkP;k o dtkZP;k ;s.kkÚ;k jDdekapk olwy ?ks.ks o
>kysyk olwy d’kk jhrhus tek djko;kpk rs Bjo.ks-
5½ dtZ o vkxkÅ jDdek ns.ks fdaok ukdkj.ks o rs |ko;kps
vlY;kl dks.kR;k dkekdfjrk fdrh eqnrhi;Zar o dks.kR;k
rkj.kkoj |ko;kps rs Bjo.ks-
6½ dtkZP;k fofu;ksxkoj ns[kjs[k Bso.ks
7½Fkdysys dtZ olwy dj.;kph rtcht dj.ks- dtZ FkdoysY;k o
vU; mifo/khaps mYy?kau dsysY;k cgqr lnL;kaoj d’kk
jhrhus o dks.kR;k mik;;kstuk djko;kps Bjo.ks-
8½ laLFksP;k dkeklkBh gks.kkjk [kpZ eatwj dj.ks
9½ fpV.khlkps fg’kksc rikl.ks o jks[k o f’kYyd jDde
ekstwu ikgk.ks
10½ okf”kZd vgoky o rkGscan i=d o”kZ laiY;kuarj 45
fnolkr r;kj dj.ks o rs r;kj dsY;kiklwu 15 fnolkr jftLVªkjus
useysY;k R;k Hkkxkps vkWfMjlkgsc ;kaps dMs ikBo.ks-
11½ fpV.khlkl rkRiqjrs deh dj.ks] R;kyk dk;eps dkeko#u
nwj dj.ks cÌy lk/kkj.k lHksdMs f’kQkjl dj.ks] rK dkexkj o
brj ixkjh vf/kdkÚ;kaps ixkj o R;kph Js.kh Bjo.ks] R;kph
cnyh dj.ks R;kauk naM dj.ks ok rkRiqjrs dkeko#u deh
dj.ks o ;k loZ ckcr fu;e r;kj dj.ks o rs lk/kkj.k lHksiw<s
Bso.ks ek= R;kauk deh dj.;kiwohZ es- ft-
MsI;qVh@tkWbZV jftLIVªkj [ksjht ;kaph ekU;rk ?ksryh
tkbZy-
12½ dk;ns’khj dke pkyfo.ks] R;k dkeklac/kkr bfri=
pkyo.ks fdok ,[kk|k ckcrhr ePNh la;qDr laLFksP;k learhus
rMtksM dj.ks] laLFksrQsZ dk;ns’khj dke pkyfo.;kdfjrk
frP;k vf/kdkÚ;kl vxj vf/kdkÚ;kauk vf/kdkj ns.ks-
13½ ekykps ukasncqd rikl.ks o f’kYd eky cjkscj vkgs
fdaok ukgh rs ikgk.ks-
14½ vkiY;k lnL;kaP;k xjtk Hkkxowu ePNh m|ksx vxj ?
kjxqrh dkeklkBh ykx.kkÚ;k ftulk [kjsnh dj.;kph rtcht dj.ks
o t#j iMY;kl ekx.kh dj.kkÚ;k lHkknkP;k [kpkZus o
R;kP;k tks[kek R;k ftulk lkBfo.;kph o fod.;kph rtoht dj.ks-
15½ laLFkk okijr vlysyh dkVs] otus] ekis] ;a=s] gR;kjs
bR;knh rikl.ks-
16½ laLFksP;k dpsjhlkBh o eky lkBo.;klkBh tkx laiknu
dj.ks vxj HkkM;kus ?ks.ks-
17½ laLFksPkh eky lkBo.;kph tkxk o laLFksP;k ekykps
vkxhiklwu uqdlku gksow u;s Eg.kwu ;ksX; ctkj njkus es-
jftLVªkjlkgsc dks- lkS- ;kauh laer dsysY;k foek daiuhe/;s
foek mrjo.;kph O;oLFkk dj.ks-
18½ foØh djrk eky Lohdkj.ks o ‘kD; vlY;kl rks foØh
dj.;kph rtkoht dj.ks] dks.kR;k ekykps rkj.kkoj vkxkÅ
jDdek |ko;kps rs Bjfo.ks-
19½ m/kkjhus O;kikj dj.;kph tks[khe laLFksus |ko;kph
vlsy rsOgk R;kaP;k lnL;kauk eky fodk;pk v’kk vuqdzes o
O;kikjkph ckdh ikgk.ks-
20½ vkWMhV ;knh fopkjkr ?ks.ks] vkWMhV nks”k
nq#Lrhps izfro`Rr fu oxkZP;k ^vks* ueqU;k es- ftYgk
MsI;qVh@vfl- jftLVªkjlkgsc ;kapsdMs ikBfo.ks vkf.k
vkWMhV ;knh o nks”k nq#Lrh izfro`Rr iq<hy lk/kkj.k
lHksiq<s Bso.ks-
21½ loZ lk/kkj.ki.ks laLFkspk O;ogkj pkyfo.ks-
22½ leHkkx] ljdkjh o brj laLFksps orhus o rs fod.ks vxj
R;kapk oxZ dj.ks vFkok u dj.ks vkf.k R;kdjhrk lferhP;k
nksu vFkok vf/kd lnL;kauk t#j rs vf/kdkj ns.ks-
42½ lferh lnL;kauh ojhy dke ikj ikM.;kps g;x; dsY;kl]
g;xheqGs laLFksP;k gks.kkÚ;k uqdlkuhl rs Lor% oS;fDrd
tckcnkj /kjys tkrhy-
43½ lferhP;k fudkykoj lk/kkj.k lHksdMs R;k fudkykph let
fnY;kP;k rkj[ksiklwu nksu efgU;kP;k vkr] vfiy djrk ;sbZy- rj
eqnrhuarj dsysys vkihy lk/kkj.k lHksr ukeatwj dj.;kr ;kos-
44½ lferh fdaok lferhP;k lnL; ;kaP;k use.kwdhP;k osGh dkgh
nks”k vlY;kps utjsl vkys rj lferhus vxj lferh lnL; ;k ukR;kus
ln~Hkkousus dsysyh dkes gh t.kw rh lehrh vxj rks lnL; ;kaph
use.kwd ;ksX;p >kyh vls letwu dk;ns’khj letyh tkbZy-
^^fpV.khl**
45½ fpV.khlkph use.kwd okf”kZd lHksr dsyh tkbZy- R;kps
laca/kh dkgh rØkj vlY;kl rh lferhi;Zar lk/kkj.k lHksdMs
djrk ;sbZy-
4+6½ laLFksP;k ,[kk|k dkjkjkr] O;ogkjkr] [kjsnh dsysY;k vxj
fodysY;k feGdrhr fpV.khlkyk dlykgh Hkkx vxj fgrlac/k Bsork
;s.kkj ukgh-
47½ fpV.khlkph dkes [kkyh izek.ks vlrhy &
1- laLFksP;k lk/kkj.k lHkk o lferhP;k lHkk cksyfo.ks o
R;kauk gtj jkgk.ks-
2- lnj lHksr gks.kkÚ;k dk;kZph uksan dj.ks-
3- laLFksph loZ iqLrds o fg’ksc osGksosGh fygwu
Bso.ks-
4- lferhP;k vkns’kk uqlkj iSls [kpZ dj.ks o ;srhy R;k
jDdek ?ks.ks-
5- tek ikoR;k] [kpkZP;k ikoR;k o laLFksps dke
pkyfo.;kdjhrk tkxsps brj loZ dkxni=s r;kj Bso.ks-
6- laLFkspk i= O;ogkj pkyfo.ks o lnL;kauk ykx.kkjh t#j
rh ekghrh iqjo.ks-
7- vkWMhV ;knh >kY;kuarj rkcMrksc th lferhP;k
fopkjkdjhrk frP;k iq<s Bso.ks o frP;kr nk[kfoysys
nks”k o pqdk nq#Lr dj.;kckcr t#j rh rtfrt dj.ks nks”k
nq#Lrh izrho`Rr BjysY;k eqnrhP;k vkr] lferhiq<s
Bsowu rs iq<s pkyfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
8- laLFksP;k ixkjh lsodkauk dkekP;k fn’kk nk[kfo.ks]
R;kaP;koj ns[kjs[k Bso.ks o R;kaps fu;a=.k dj.ks-
9- eklGh o brj eky dksBkjkr O;oLFks’khj Bso.ks] eky
foØhph O;oLFkk dj.ks o foØhP;k O;ogkjkoj ns[kjs[k
Bso.ks-
10- laLFksrQsZ fnY;k tk.kkÚ;k tesP;k ikoR;koj
fpV.khlkus lg;k dsY;k ikfgtsr- xgk.kps nk[kys] nLr,sot
o brj egRokps dkxni= ;koj fpV.khl o lferhpk ,d
lnL; ;kauh lg;k d#u fnY;k ikfgtsr-
11- lnL;kauh laLFks’kh dsysY;k O;ogkjkph iqLrds
osGP;kosGh ijr R;kauk ns.ks] fcxj lnL;kauk o
Bsohnkjkauk R;kaP;k laLFks’kh >kysY;k O;ogkjkP;k
frekgh i=dkP;k dkcZu izrh ns.ks o BsohP;k ckD;k
cjkscj vkgsr fdsok ukghr rs letfo.;kdfjrk Bsoh nkjkauk
nj o”khZ v[ksjP;k ckD;k dGfo.ks o R;kaP;kcjkscj
vlY;kcÌyph R;kaph dcwyh i=s ?ksÅu nIrjh Bso.ks o
iq<hy vkWMhV rikl.kh osGsl rh es- vkWMhV
lkgsc ;kauk nk[kfo.ks-
48½ laLFkk vkiY;k lsodkalkBh Hkfo”; fu/kh LFkkiu djhy o
rks fu/kh lqfLFkrhr Bso.;klac/khps o R;kpk mik;ksx
dj.;klac/khps fu;e es- ft- MsI;qVh@vfl- jftLVªj lkgsc ;kaps
iwoZ laerhus laLFksus r;kj dsys ikfgts- ;k fu/khph LFkkiuk o
R;kaph O;oLFkk vf/kfu;ek izek.ks dsyh tkbZy-
^^lnL;kaP;k usgehP;k xjtk Hkkxfo.;kdjhrk |ko;kps
dtsZ**
49½ laLFksus |ko;kP;k loZ izdkjP;k dtZkpk O;gkj
vf/kfu;ekrhy rjrqnhuqlkaj vf/ku jkgwu dsys tkrhy- laLFksP;k
lnL;kaukp QDr dtsZ fnyh tkrhy-
50½ dtZklkBh djkok;kP;k vktkZr vi.kkal fdrh dtZ] fdrh
eqnrhi;Zar o dks.kR;k rkj.kkoj ikfgts gs izR;sd vtZnkjkus
uewn dsys ikfgts- g;k vktkZpk ;ksX; rks fu.kZ; lferhus dsyk
ikfgts-
51½ lnL;kal dtZ eatwj dj.;kiwohZ [kkyhy rkj.k d#u ?
ks.;kr ;sbZy-
v- LFkkoj feGdrhoj ckstk fuekZ.k d#u-
c- LFkkoj fegdrhps rkj.k viwjs okVY;kl 1 vxj 2
t.kkapk tkehu ?ksÅu-
d- ljdkjh dtZjks[ks] foek ikWyhlh fdaok rkj.k i=s
bR;knh Lo#ikps rkj.k ?ksowu-
M- Bjkfod eqnrhph opu fpB~Bh dtkZl rkj.k Eg.kwu ?
ksÅu-
52½ dtZ ns.;kiwohZ dtZ ?ks.kkÚ;k lnL;kaps nqlÚ;k
laLFksdMwu dtZ ?ksrys ukgh ;kph d#u fnyh ikfgts-
53½ dtZ ?ksrY;kP;k rkj[ksiklwu eklGhP;k gaxkekrhy -----
lkj[;k ekfld gIR;kr iz;sd lnL;kaps vkiY;k dtkZph QsM dsyh
ikfgts- dtkZph eqnr ,d o”kkZis{kk tkLr vl.kkj ukgh-
54½ lq/kkjysY;k uohu i/nrhus eklGh ekj.;kdjhrk vk/kqfud
lk/kus [kjsnh dj.;kdjhrk tkLrhr tkLr -------- i;Zar ,[kk|k
lnL;kyk ykac eqnrhps dtZ nsrk ;sbZy- vls ykac eqnrhps ljdkjh
dtZ feGwu lnL;kaph xjt Hkkfork ;sbZy- lnj dtkZps rkj.k]
R;kP;k ijr QsMhph eqnr o vVh ljdkj Bjohy R;kizek.ks vlrhy
ljdkjh dtkZP;k vVh ;k dtkZr ykxw gksrhy-
55½ ePNhekjh o ?kjxqrh dkekdjhrk ykx.kkÚ;k ftulk o eky
[kjhnh djhrk |ko;kph dtsZ laLFksekQZr iqjfoY;k tk.kkÚ;k R;k
R;k ekykP;k #ikr fnyh ikfgtsrs-
56½ laLFksP;k lferhP;k lnL;kadMwu ;s.ks vlysyh ,dw.k jDde
loZ lnL;kadMhy ;s.ks vlysY;k ,dw.k jDdesP;k 1@5 is{kk
dsOgkagh tkLr vl.kkj ukgh-
57½ laLFksekQZr vxj laLFkk lqpfoy R;k vf/kdkÚ;k ekQZr
vkiY;k ekykph fodzh dj.;kph tckcnkjh izR;sd lnL;kus dtZ ?
ksrkauk fodzhP;k jDdesrwu laLFksP;k dtkZiksVh ijLij jDdek
dkiwu ?ksÅu R;k frP;kdMs ns.;kfo”k;h ys[kh vf/kdkj R;kauk
laLFksl fnyk ikfgts- R;kuqlkj R;kP;k ekykP;k fodzhP;k
jDdesrwu R;kpsdMhy ;s.ks >kysys dtZ laiw.kZ vxj v’kargk
dkiwu ?ks.;kpk vf/kdkj jkghy-
58½ ykac eqnr dtkZph ,dw.k ;s.ks jDde] loZ lnL;kadMhy ;s.ks
vlysY;k ,dw.k jDdesP;k 1@4 is{kk dsOgkgh tkLr vl.kkj
ukgh-
59½ dtkZojhy O;tkpk nj n-lk-n-‘ks 8 VDds jkghy- ek= ts
LknL; vkiyk foØhyk;d eky laLFksekQZr vxj laLFksP;k
vkns’kkizek.ks fodwu R;krwu dtZQsM djrhy v’kkauk O;ktkr
1 VDdk lwV feGsy O;ktkpk nj fo’ks”k ifjfLFkrhr es- ft-
MsI;qVh@vfl- jftLVªj lkgsc ;kauh rlk gqdwe fnY;kl 10 Vds
i;Zar ok<fork ;sbZy- FkdysY;k jdesoj BjysY;k O;ktkpk
njkis{kk n-lk-n-‘ks 2 VDds izek.ks tknk O;kt vkdkjys tkbZy
O;ktkph vkdkj.kh dtZ fnY;kP;k rkj[ksiklwu rs dtZ QsMhps
rkj[ks i;Zar dsyh tkbZy-
60½ ,dk dkj.kklkBh fnysyh jDde dtZnkjkus nqlÚ;k dkekr
okijY;kl rh loZ jDde olqyh rkj[ksi;ZarP;k O;ktklg rkcMrksc
ijr ekxo.;kpk vf/kdkj lehrhl jkghy- dkj.kkcckrpk lferhPkk
fudky v[ksjpk letyk tkbZy- vlk dtZnkj nksu o”kZi;Zar iqUgk
dtZ ?ks.;kl vik= vlsy-
61½ dtkZl tkehu jkghysyk ,[kknk ble ej.k ikoyk fdaok
lferhP;k ers vik= Bjyk rj nqljk ik= tkehu vk.kwu vk.kyk ukgh
rj R;kps loZ dtZ] olqyhps rkj[ksi;ZarP;k O;ktklg rkcMrksc ijr
QsM dsys tk.;kl ik= Bjsy-
62½ dtZnkjkP;k Lor%P;k dks.;kgh pqdhoj voyacwu ulysY;k
v’kk ;ksX; dkj.kkeqGs dtZnkjkyk dtZQsM djrk ;s.ks eqGhp
‘kD; ukgh v’kh lferhph [kk=h >kY;kl o R;kus rgdqch
feGfo.;kdfjrk vTkZ dsY;kl QDr 1 o”kZi;Zar R;k dtkZph eqnr
ok<fo.;kpk lferhyk vf/kdkj vkgs laLFksus dssaæh; cWasdsps
n.ks vlys rj frP;k eatqjhus laLFksP;k lk/kkj.k lHksyk 1
o”kkZojhy eqnr nsrk ;sbZy- dtkZyk tkehunkj vlY;kl R;kP;k
ys[kh laerhf’kok; dks.krhgh eqnr fnyh tk.kkj ukgh-
63½ dtZ QsMhph eqnr laiY;koj dtkZpk rgdqch fnyh ulY;kl
eqG dtZnkj o R;kpk tehunkj] R;kauk dtZ olqyhph uksVhl
ns.;kar ;sbZy- uksVh’khr ueqn dsysY;k eqnrhr jDde Bjyhp
ikfgts vlk vkns’k uksVh’khr fnyk tkbZy- lnj eqnrhr
lek/kkudkjd owly u >kY;kl dtZnkjkoj yokn nkok nk[ky dsyk
tkbZy- yonkus dtZnkfo#/n fnysY;k gqdqeukE;k oj vkihy dsys
xsys ulY;kl vxj iSls HkjY;kcÌy gqdweukE;kr eqnr fnyh ulY;kl
vxj R;k djhrk eqnr fnyh vlY;kl rks gqdweukek rkcMrksc
ctko.khl ikBfoyk ikfgts- rks ikBfo.;kph tckcnkjh lferhoj
jkghy- vkihykar fnysY;k fuokM;kaP;k ctko.khckcr gh ;k
izek.ksps dk;Zokgh dsyh tkbZy-
64½ v½ ojhy njrqnh fopkjkar ?ksowu izR;sd dtZ ?ks.kkÚ;k
lnL;kdMwu dtZjks[kk vxj xgk.k[kr vxj nksUghgh izFke
fygwu ?ksrys tkbZy- ;kuarjp izR;{k dtkZph jDde fnyh tkbZy-
^^eklGh ekykP;k rkj.kkoj |ko;ph dtsZ**
65½ [kkyhy vVhoj eklGh ekykP;k rkj.kkoj dtsZ nsrk ;srhy-
1½ eklGh ekykP;k rkj.koj R;kP;k pkyw cktkj Hkkokus
gks.kkÚ;k fdaerhP;k ‘ks- ---- i;Zar jDde dtkZÅ
nsrk ;sbZy- ekyps Hkko mrjY;kus vxj vU; dkj.kkus
dtkZps gs izek.k ekykps fdaerhps Hkko ok<Y;kl
t#jhizek.ks eky tknk rkj.k ns.;kps vxj BjysY;k izek.ks
eky tknk rkj.k ns.;kps vxj BjysY;k izek.kkis{kk deh
iM.kkjh jDde fodwu Hkj.;kl dtZnkjkl ys[kh uksVh’khus
dGfoys tkbZy- rls dtZnkjkus u dsY;kl R;k lnL;kps
[kpkZus R;kP;k tks[kehoj rks eky fodyk tkbZy- ek= es-
ft- MsI;qVh@vfl- jftLVªkj lkgscakps ijokuxhf’kok; ,dk
lnL;kr ,d gtkj #i;kis{kk tkLr dktkZÅ jDde fnyh tk.kkj
ukgh-
2½ laLFksus ialr dsysY;k dksBkjkar vxj bekjrhr izR;{k
eky vk.kwu BsoY;k[ksjht o rks eky laLFksP;k RkkC;kr
laiw.kZi.ks vkY;k[ksjht o rks eky laLFksP;k rkC;kr
laiw.kZi.ks vkY;k[ksjht dtkZph jDde ekU; dsyh tk.kkj
ukgh-
3½ rkj.k ekykP;k ;ksX; cktkj Hkkokus gks.kkÚ;k jDdespk
fo”k; dtZnkjkP;k [kpkZus mrjoyk tkbZy o R;k ekykps
pksjhiklwu R;kps [kpkZps laj{k.k dsys tkbZy- rlsp
tkxsps HkkMs dtZnkjkdMwu olwy dsys tkbZy-
4½ ekykP;k uqdlkuh vxj ukl/kqlhcÌy laLFkk tckcnkj
jkg.kkj ukgh ijarq] ekykph ukl/kwl u gksbZ v’kk jhrhus
rh Bso.;kph dkGth ?ksryh tkbZy-
5½ dtkZÅ jDdesph eqnr tkLrhr tkLr 3 efgU;ki;Zar vlsy o
rh ;ksX; vVhoj 9 efgus i;Zar ok<fork ;sbZy-
6½ v’kk dtkZojhy O;ktkoj n-lk-n-‘ks 7 VDds jkghy v’kk
O;kogkjkcÌy dsysY;k brj [kpkZpk lekos’k ;k njkar dsyk
tk.kkj ukgh-
7½ lnL;kadMhy dtkZP;k vxj brj ;s.ks jdesP;k ijr
QsMhdMs foØhph laiw.kZ vxj v’kar% jDde ykoyh tk.;kl
ik= jkghy-
8½ ojhy vVh o lferhus ialr dsysY;k brj vVh uewn d#u
izR;sd dtZnkjkus dtkZdjhrk djkjukek fygwu fnyk ikfgts-
66½ dksBkjkph O;oLFkk o R;kP;k O;kogkjkps fg’ksc
Bso.;kdfjrk dksBkj dkjdqukph use.kwd dsyh tkbZy o R;kpsoj
fpV.khlkps fu;a=.k jkghy- dksB;kps O;ogkjkdfjrk Lora=
dkjdwu useyk ulY;kl R;k O;ogkjkaph tckcnkjh fpV.khlkoj
jkghy-
^^Bsoh**
67- cpr ¼lsOghaXt½ Bsoh lnL;kadMwu laLFksl
Lohdkjrk ;srhy-
68- cpr Bsohps O;ogkj [kkyhy vVhoj dsys tkrhy-
1½ dsk.kR;kgh Bsohnkjkaps ukokoj vlysyh jDde dsOgkgh
#- 2000 ,dkis{kk tkLr vl.kkj ukgh-
2½ ,dkosGh BsoY;k tk.kk&;k Bsohph jDde #- 1 is{kk deh
vl.kkj ukgh-
3½ iklcqd gtj dsY;kf’kok; dks.krhgh Bso fLodkjyh tk.kkj
ukgh vxj dks.krhgh Bsoh ijr dsyh tk.kkj ukgh ikl cqdkr
uewn u dsysY;k dks.krkgh jdescnny laLFkk tkckcnkj
jkg.kkj ukgh-
4- Bsohps [kkrs lq# djrkuk Bsohnkjkl ikl cqd ns.;kr ;sbZ-
iklcqd xgkG >kY;kl Qh nk[ky 50 iS;s fnY;kf’kok; uohu
iklcqd fnys tk.kkj ukgh-
5- izR;sd baxzth efgU;kP;k nql&;k rkj[ksiklwu rs ‘ksoVP;k
rj[ksi;Zar BsohnkjkP;k ukokoj vlysY;k dehr deh jdesoj
O;kt vkdkjys tkbZy o”kZv[ksj Bsohoj tek gks.kkjs O;kt
R;k Bsohnkjkus [kkR;kl tek dsys tkbZy-
6½ eqnr Bsohrwu 60 #- is{kk tkLr jDde dk<wu ?;ko;kph
vlY;kl jDde ok<.;kcnnypk 2 fnolkaph ¼lkoZtfud
lqVV;kaps fnol oxGwu½ ys[kh uksVhl Bsohnkjkus fnyh
ikfgts-
7½ Bsohps [kkrs lq# djrkuk Bsohnkjkus ueqU;kr vtZ dsyk
ikfgts o vikY;k lghps uequs fnys ikfgtsr- jDde ijr ?ksrkuk
Bsohnkjkus Bjkfod ueqU;kr ikorh fygwu fnY;kf’kok; o
frP;koj vikY;k lghP;k ueqU;kizek.ks lgh dsY;kf’kok;
dks.krsgh Bso ij dsys tk.kkj ukgh- a
8½ dsanzh; cWadsP;k vkxkÅ eatqjhus Bsohojhy O;ktkP;k
njkr t#jhizek.ks osGksosGh cny dsys tkrhy-
69 izR;sd o”khZ eklGh gaxkekP;k v[ksjhl izR;sd lnL;kaP;k
eqnrhph Bso laLFkse/;s Bsoyh ikfgts- o rh R;kpsdMs R;k
o”kkZP;k tkLrhr tkLr vlysY;k dtkZP;k ‘ksdMk 4 #-
is{kk deh vl.kkj ukgh izR;sd dtZnkj lnL’lus funki 4 #-
Bso Bsoyh ikfgts- ;k Bso eqnrhP;k Bso Eg.kwu dsY;k
tkrhy-
70 lgk efgU;krwu deh ukghr v’kk eqnrhP;k Bsohgh lalFksl
Lohdkjrk ;srhy- mifo/kh dz- 75 ¼9½ o ¼10½ e/khy
rjrqnh v’kk Bsohuhgh ykxw vlrhy- ek= v’kk Bsohojhy
O;ktkpk nj n-lk-n-‘ks- 3 #- is{kk tkLr vl.kkj ukgh-
eqnrhiwohZ Bso ijr dsyh tk.kkj ukgh vR;ar fudMhP;k
vkiY;k ifjfLfFkrhph Bsohnkjkus [kk=h d#u fnY;kl
lferhP;k ethZuqlkj Bso ijr djrk ;sbZy] i.k frP;koj O;kt
fnys tk.kkj ukgh-
^^u¶;kph okV.kh**
71- izR;sd o”kkZv[kjsjps fg’ksc r;kj >kY;koj lLFksP;k
BksdG u¶;krwu vf/kfu;e dye dz- 65 o fu;e dz- 51 e/khy
rjrqnhuqlkj fujfujkG;k dtkZP;k oxSjs jDde] vf/kfu;e dye
dz- 71 izek.ks fu/khlkBh laLFksPks fnysyh va’knkus o
rksV;kP;k jdek otk d#u] laLFkspk fuOoG u¶;kPkk
vkdMk dk<yk tkbZy- o rks uQk yxrP;k iq<hy okf”kZd
lk/kkj.k lHksr tkghj dsyk tkbZy-
vf/kfu;e dz- 64 rs 69 o fu;e dz- 50 rs 52] 53 o 55 e/khy
rjrqnhauk v/khu jkgqu fuOoG u¶;kPkh foHkkx.kh
[kkyhy ckchoj dsyh tkbZy-
1½ dehr deh 25 VDds xaxktGhdjhrk
2½ fu;e dz- 53 vUo;s n;ko;kP;k fdaok f’k{k.k
fu/khdjhrk
3½ Hkkx HkkMoykP;k 8 VDds brdk mHkkjok;pl
vf/kykHkka’kkP;k lehdj.k fu/khdfjrk-
4½ u¶;kP;k 2 VDdk rkj.k i= fdaer p< mrkj fu/khdjhrk-
5½ u¶;kP;k 20 VDsi;Zar vf/kfu;e dye dz- 69 izek.ks
lkoZtfud /kekZnk; v’kk izdkjP;k dkekdfjrk-
ykHkka’k vfnykHkka’k lehdj.k fr/khpk mi;ksx vuqdzes
ykHkka’k o vf/kykHkka’k okV.;kdMs dsyk tkbZy-
72- ojhy dk;kZoj foHkkxwu f’kYyd jkghysyk uQk [kkyh
ckchaoj foHkkxrk ;sbZy-
1- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar laLFksP;k ixkjh
deZpk&;kauk nksu efgU;kaP;k ixkjkbrdk ykHkka’k o
vf/kykHkka’k okV.;kdjrk-
2- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar foukosru dke dj.kk&;kauk
ekyeRrk ns.;kdfjrk-
3- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar xjhackps f’k{k.k o R;kauk
enr] oS|dh; enr] lkoZtfud mi;qDr ckchpk izlkj ;kapk
lekos’k vlysY;k dks.kr;kgh lgdkjh vxj /keZnk;
ckchdjhrk-
4- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar fo’ks”k vMp.khP;k
xaxktGhdjhrk ¼Lis’ky betZUlh fj>oZ QaMkdfjrk½
5- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar bekjr fu/khdfjrk-
6- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar loZ fgrdkjd QaMkdfjrk
¼;k QaMkpk fofu;ksx dkekxkjkP;k dqVqackojhy vkiRrh
u”V dj.;kdfjrk vxj R;kaph ifjfLFkrh lq/kkj.;kdjhrk [kpZ
djrk ;sbZy-
foHkkxkrwu f’kYyd jkfgysyk uQk iq<hy o”kkZP;k
uQ;kr feGfo.;kdfjrk iq<as vsks<yk tkbZy-
73 ¼v½ es- tkWbaV MsI;qVh jftLVkj lkgsc ;kaps
eatqjh vkf. vf/kfu;e o fu;e vkf.k vf/kfu;e ;krhy rjrqnhauk
v/khu jkgwu lk/kkj.k lHksl uQk okV.khps ojhy izek.ks
cny djrk ;sbZy-
¼c½ykHkka’k tkghj dsY;kuarj rhu o”kkZP;k vkr
ykHkka’kkph jDde ?ksÅu tk.;kcnny uksVhl fnY;k
rkj[ksiklwu rhu efgusP;k vkr lnj jDde u fnY;kl rh
xaxktGhr lkehy dsyh tkbZy-
74 ljdkjh fu;af=r oLrwP;k okVi O;ogkjkr >kysY;k uQ;kph
foHkkx.kh [kkyhy izek.kkr dsyh tkbZy-
1- 40 VDds laLFkspk fopkj uQ;kr [kpZ dj.;kdfjrk
2- 35 VDds fo’ks”k fodklfu/khdfjrk
3- 25 VDds okVi O;ogkj xaxktGhdfjrk-
dzekad 2 e/khy fu/khph jDd es- tkWbaV ftYgk MsI;qVh
jftLVkªj lkgsc ;kaph vko’;d ijokuxh ?ksÅu o”kkZr [kpZ
>kY;kl rh okVi o O;kogkj xaxktGh lkehy dsyk tkbZy-
fu;e dzekad 53 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksus jkT; ljdkj
tkghj djhy v’kk la;qDr laLFksP;k fodklfu/khdfjrk
oxZ.khph jdde BjfoY;kf’kok; fryk ykHkka’k
OkkVrk ;s.kkj ukgh-
75- T;k lnL;kauh ckzkaph jDde iq.kZ Hkjyh ulsy R;kauk
ykHkka’k o vf/kykHkka’k ;kph jDde jksdM o ns; ;kaP;k
Hkkxkaph jDde iq.kZ gksbZi;Zar Hkkxkr tek dsyh
tkbZy-
xaxktGh ¼fjtoZ QaM½
`mifo/kh dz- 73 P;k iksV mifo/kh ¼1½ e/;s uewn dsysyh
jDde] loZ izos’k Qh] fof’k”V dkekdfjrk fnysY;k
ns.kX;kf’kok; d#u brj ns.kX;kaP;k jDdek] naMkps O;kt
o tIr dsysY;k HkkxkaP;k jDdek xaxktGhr lkfey dsY;k
tkrhy- vf/kfu;e dye o rjrqnhauk vuql#u] xaxktGhph
xqaro.kwd vxj Bso.kwd dsyh tkbZy-
76- xaxktGh O;frjhDr brj fu/khaph xqaro.kwd vxj Bso.kwd
vf/kfu;e o rjrqnhuaklkj dsyh tkbZy-
f’kYd
77- fpV.khlkadMs laLFksph 50 # i;Zarpk f’kYd Bsork ;sbZy-
R;kis{kk tkLr i.k 100 # Ik;Zarph f'kYyd lHkkirhadMs
jkghy R;kis{kk tkLr f’kyyd tke vlY;kl tek >kY;kiklwu
nksu fnolkP;k vkr ¼lkoZtfud lqVV;k oxGwu½ rh
dsanzh; cWadsr vxj toGP;k frP;k ‘kk[ksr Hkjyh ikfgts-
fg’ksc o dkxni=
78- laLFksps jks[ks frP;k fg’kksckph dkxni=s o iqLrds
fpV.khlkP;k rkC;kr jkfrhy o rh laHkkG.;kph tckcnkjh
frP;koj vlsy-
fu;e 65 e/;s uewn-dsysyh es- jftLVkj lkgsc ;kauh
Bjfoysyh] lferhl vko’;d okVrhy v’kh fg’ksckph dkxni=s
o iqLrds laLFksus Bsoyh ikfgts- R;k dkxni=koj o
iqlrdkoj t#jh frFks o dkMkZoj njjkstps O;ogkjkps
‘ksoVh lHkkirh o fpV.khlkauh lg;k dsY;k ikfgtsa- R;kus
dkMZoj lg;k u dsY;kl laLFksyk R;kps fo#/n t#jh rh
mik;;kstuk djrk ;sbZy- lHkkirh o fpV.khlka ;kauh
laLFksP;k dkxni=kP;k izekf.kr udY;koj lg;’k dsY;k
ikfgts o ;kO;frfjDr nql&;k vf/kdk&;kauh dkxni=koj lg;k
djko;kP;k vlY;kl R;kauk R;k dj.;kl laLFjksl vf/kdkj
nsrk ;sbZy-
79- ¼v½ iklcqds QDr lnL;kauk ns.;kr ;srhy- R;k
lnL;kdMwu >kysY;k o R;kl fnysY;k jdekaP;k uksnh
dsY;k tkrhy o izR;sd uksanhP;k [kjsi.kkcnny
fpV.khlkauh lgh dsyh ikfgts- R;kus lnL;kaph iklcqds
usgeh fuoMwu iw.kZ dsyh vlyh ikfgts- fcxj lnL;
Bsohnkjkus izR;sd frekgh lalFks’kh dsyY;k loZ
O;ogkjkP;k ckcrP;k fg’kksckP;k r[rkP;k dkcZuus
dk<ysY;k udyk lHkkirh lferhpk ,d lnL; o fpV.khl ;kakP;k
lghus fnY;lk ikfgts- izR;sd o”kkZP;k v[ksjhl Bsohnkjkus
R;kP;k [kkR;krhy jdek ys[kh dGfoY;k ifgts o R;kcjkscj
vkgsr fdok dls ;kcnnyps R;kaP;kdMwu ys[kh i= ekxfoys
ikfgts-
¼c½ vkysY;k BohaP;k dtZQsMhaP;k o brj jdesP;k
Bjkfod ueqU;krhy tesP;k ikoR;k fpV.khlkauh lg;k d#u
fnY;k ikghts-
80- mifo/kh dz- 2 ¼v½ vUo;s dsY;k tk.kk&;k O;ogkjkps
Lora= fg’ksc Bsoys ikfgts o R;kaph uQk rksVk rkGscan
i=ds] tek[kpZ i=ds Lora= dsyh ikfgts-
81- laLFksP;k dks.kR;kgh lnL;kl vf/kfu;ekrhy dyek uqlkj
R;kr uewn dsysys laLFksrhy iqLrds ikgrk ;srhy fdaok
R;kP;k udyk R;kl nsrk ;srhy- laLFksP;k mifo/kh jnn dj.ks
fdaok ufou ?kky.ks vlY;kl vf/kfu;e dye dzekad 12 o 13
e/khy rjrqnh vuqljY;k ikfgts- R;kdfjrk HkjysY;k lk/kkj.k
lHksl gtj vlysY;k o er ns.kk&;k lnL;kauk funku 2@3
la[;sus R;k cnyklaca/khpk Bjko ikl dsyk ikfgts- R;k
lHskph uksVhl lHksP;k rkj[ksiqohZ funku ngk fnol
vkxksnj loZ lnL;kauk fnyh ikfgts- dks.krk mifo/kh dlk
cnyk;pk] dkslkrk xV jnn djk;pk] R;k uksVh’khl
Li”Vhdj.k fyghys ikfgts- es- ftYgk MsI;qVh @ vflLVaV
jftLVkj lkgsc] ftYgk ifj”kn ;kapsdMwu nq#Lrhph o
uksan gksbZi;Zar dsysyk mifo/kh vaeykr vk.krk ;s.kkj
ukgh-
82- laLFkspk O;ogkj ;ksX; fjrhus pkykok Eg.kwu vf/ku;e]
fu;e o mifo/kh ;kauk vuql#u nq;;e fo/khfu;e dj.;kpk lferhl
vf/kdkj ; fofue;kph uksan lferhP;k o`arkr iqLrdkr dsyh
ikfgts o loZlk/kkj.k lHksr ekU; dsY;koj es- MsI;qVh
jftLVkj lkgsc ;kauh eatqjh fnY;kojp vf/kfu;e
vaeykr ;srhy-
laLFkspk O;ogkj can dj.ks
laLFskpk O;ogkj xqaMkGY;kuarj nk[kfoysY;k f’kYyd
ekyeRrsP;k jdekaiSdh fuEeh jDde fu;e dzekad 19 e/khy
rjrqnhyk vuql#u lnL;kae/;s okVyh tkbZy- o jkfgysyh fuEeh
jDde es- ftYgk MsI;qVh@ vflLVaV jftLVkj ;kaP;kdMs
lqiqnZ dj.;kr ;sbZy-
uksVh’khph ctko.kh
83- nkO;kl uksVhl fnyh ikfgts vls ;k mifo/khr tsFks uewn
dsys vlsy rsFks lnL;kapk usgeh jkg.kkjh v’kh uksVhl fnyh
Eg.kts R;k uksVh’khph ;ksX; ctko.kh >kyh vls letys tkbZy-
84- gs mifo/kh eatqj >kY;kuarj ;kiqohZ vaeykr vlysys loA
mifo/kh jnn >kys vls let.;kr ;bZy-
uequk & 2
d``”kh Qyks|ku lgdkjh laLFkk e;kZfnr
uequsnkj iksVfu;e
¼lqpuk % ;k iksVfu;eku dsysY;k vf/kfu;ekpk o fu;ekapk
mYys[k gk vuqdze egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 o
R;k vUo;s dsysy fu;e 1961 ;kapk vgs vls letkos-½
1 izLrkfod
laLFksps uko -------------------- d`f”k Qyks|ku fodkl lgdkjh
lgdkjh laLFkk e;kZfnr vls vkgs frpk uksanoysyk lLFkspk iRrk
ys[kh ek- lg@ftYgk@mi@lgk¸;d fuca/kd o Hkkxkps
ys[khifj{kd ;kauk fu;e dzekad 31 e/khy rjrqnhizek.ks dGfoyk
tkbZy- iRR;kr cny >kY;kiklwu rhl fnolkps vkr rks cny]
vf/kfu;e dye dz- 37 o fu;e dzekad 31 e/khy rjrqnhuqlkj R;kauk
dGfoys tkbZy- fu;ekuqlkj mifo/khr iRR;kph nq#Lrh
dsY;kf’kok; rks cny uksanoyk xsyk vls let.;kr ;s.kkj ukgh-
v½ ek- lg@ftYgk@mi@lgk¸;d fuca/kd] ;kaps vkxkÅ
ijokuxhus laLFkspk vkiY;k ‘kk[kk lq# djrk ;srhy o R;kapk
iRrk o R;kr gks.kkjs cny mifo/kh mifo/kh dzekad 1 e/;s uewn
dsY;kizek.ks osGksosGh dGfoys tkrhy-
c½ laLFkk loZlk/kkj.k laLFkk ;k eq[;oxkZr eksMrs fryk
vf/kfu;e dzekad 2 ¼15½ o fu;e dzekad 10 e/;s fnysY;k
O;k[;suuqlkj R;k oxkZph dkes gkrh ?ks.;kl ijokuxh fnyh xsyh
vkgs-
d½ laLFksps dk;Z{ks= iqjrs dk;Z{ks= iqjrs e;kZfnr jkghy-
1-1 v½ es uksan.kh vf/kdkjh ;kaps vkxkÅ ijokuxhus laLFksl
vkiY;k ‘kkGk lq# djrk ;srhy o R;kapk iRrk o R;kr gks.kkjs
cny mifo/kh dzekad 1 e/;s uewn dsY;kizek.ks osGksosGh
dGfoys tkrhy-
c½ egkjk”Vª jkT;kps ek- lgdkjh fuca/k osGksosGh
dk<rhy v’kk /kkjs.kfo”k;d vkns’kkuqlkj pkysy-
d½ laLFksps dk;Z{ks= e;kZfnr jkghy-
M½ laLFksps dkedkt frps iksVfu;e] vf/kfu;e o
fu;e ;kaps ;ksX; ikyu dsys tkrs fdok dls laLFkspk dkjHkkj
lq;ksX; O;kij rRokoj pkyrks dk;] laLFks lgdkjh rRokps o
vf/kfu;ekP;k rjrqnhuqlkj o R;k vUo;s r;kj dj.;kr vkysY;k
fu;ekuqlkj jkT; ljdkjus fnysY;k funsZ’k rRokps fdaok
vkns’kkps ikyu djhr vkgs ;kph [kk=h d#u ?ks.;klkBh
ekuuh; uksan.kh vf/kdkjh ;kaug fdok R;kauh vf/kd`r
dsysY;k O;Drhus laLFksP;k dkedktkph rikl dj.ks gs
dk;ns’khj vlsy- laLFksoj ns[kjs[k dj.;kP;k dkeh ek-
uksan.kh vf/kdkjh ;kauk iq<hy vf/kdkj vlrhy-
1- dkxni=s] iqLrds rkC;kr vl.k&;k laLFksP;k dks.kR;kgh
vf/kdk&;kyk ok deZpk&;kyk vkiY;kiq<s rh gtj dj.;klkBh
cksyowu ?ks.;kr ;sbZy-
2- laLFksph dkxni=s o fg’kac iqLrds ;kaph rikl.kh
dj.;kdfkjrk ek- uksan.kh vf/kdkjh ;kauk dks.kR;kgh osGh
igko;kl feGrhy-
3- ykxw dj.;kr vkysyh Qh jkT; ‘kklu Bjohy R;k jhrhus
Hkjkoh ykxsy-
4- jkT; ‘kklu osGksosGh Bjosy v’kk njkus ns[kjs[k Qh
laLFksyk ykxq sdjrk ;sbZy-
5- laLFksph vkfFkZd fLFkrh fopkjkr ?kÅu Bjkfod
dkyko/khdfjrk jkT; ‘kklu gh Qh ekQ o deh d# ‘kdrs-
2 mÌs’k
laLFksps mÌs’k [kkyhyizek.ks
1½ laLFksP;k o lnL;kaP;k xjtk Hkkxfo.;kdfjrk
HkkaMoy tefo.ks-
2½ lnL;kae/;s Lokyacu] dkVdlj o ijLij lgk¸; ;kapk izlkj
gks.;klkBh mRrstu ns.ks-
3½ [kktxh tfeuhps ekyd] etwj o ra=K ;kaph Je’kDrh o
tfeu vkf.k brj lk/kku lkexzh ,df=r vk.kwu fodr vxj
HkkM;kus ?ksÅu R;kaP;k la;qDr d`”kh Qy
mRiknukP;k fodkl dkeh mi;ksx dj.ks-
4½ nq/k nqHkrs r;kj dj.ks] dWuhax bR;kbhlkj[ks ygku
m|;ksx/kans lq# dj.ks] QyksmRiknukP;k o brj
nq¸;e .ka|kP;k f’k{k.kkph lks; dj.ks-
5½ d`”kh QyksmRiknuklkBh QG>kMkaph
‘kkLrks’kq/n ykxoM dj.ks-o tqU;k ckxkapk
fTk.kksZ/nkj dj.ks o R;kyk vuql#u m|ksx/kans
vaxhdkj.ks rlsp dqDdqV ikyu] nqX/kks mRiknu] y?
kq m|ksx /kans o brj /kans lHkklnkP;k mRiknukr
Hkj ?kky.;klkBh ;kstukc/n i/nrhus gkrkG.;kl o
vaxhdkj.kkl lHkklnkauk mRrst.k ns.ks- R;klkBh
vko’;drsuqlkj R;k ;kstuk dk;ZfUor dj.;klkBh
laLFksph tfeu lHkklnkadMs oS;fDrd fjR;k ykxoM o
fodklklkBh ns.ks-
6½ fidkaP;k laj{k.kkph rtoht dj.ks-
7½ ljdkjus lksioysY;k fu;af=r ekyokVkps dke dj.ks-
8½ laLFksP;k dkeklkBh rK vf/kdkjh] dkexkj o uksdj use.ks]
R;kaps fu;a=.k dj.ks o t#jhuqlkj R;kauk deh dj.ks-
9½ ojhy dzekad 1 rs 8 ;ke/;s uewn dsysY;k mÌs’kkP;k
iqrZrslkBh t#j Hkkl.kkjh brj dkes gkrh ?ks.ks-
brj iksVfu;ekr dkgh uewn dsys vlys rjh lnL;kaps o R;kaps o
R;kaP;k vuq’kaxkus tursph jkg.kh] mRiknu i/nrh o
m|ksx/kans ;kr lq/kkj.kk ?kNowu vk.k.;klkBh ek- lg- ftYgk
milgk¸;d fuca/kd ;kauh ekU; dsysY;k fu;ekuqlkj ors
osGksosGh ?kkyrhy R;k vVh o e;kZnkuqlkj brj
dks.kRkhgh dkes laLFksP;k O;oLFkkid lferhl gkrh ?
ksrk ;srhy-
3 lQyrsph rtoht
oj uewn dsysys mÌs’k lQy Ogkosr Eg.kwu laLFkk [kkyhy
dkes gkrh ?ksbZy-
1- QyksRiknu ok<o.;kP;k n`”Vhus tfeu lq/kkj.kk] ik.kh
iqjoBk] tfeuhps eksBs xV lk/k.;kP;k ;kstuk
vaxhdkj.ks] QG>kMkaps ykx.k] laj{k.k o tksikluk
gks.;kl ykx.kkjh loZ dkes ?ks.ks o brjkauk mRrstu
ns.ks-
2- ykxoMhdfjrk tfeu ,df=r vk.k.ks] HkkM;kus vxj fodr ?
ks.ks-
3- ;a=lkexzh] tukojs o e’kkxrhph lk/ku fodr vxj
HkkM;kus ?ns.;k?ks.;kph O;oLFkk dj.ks-
4- lHkklnkauk ?kjxwrh /ka|klkBh oLrw o ;a=lkexzh
HkkM;kus vxj fodr iqjfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
5- ch fc;k.ks] [krs] dye] fdVduk’kds o ‘ksrhl mi;qDr
v’kk oLrq QyksRiknu o vuq’kaxhd /ka|kP;k ok<hlkBh
okij dj.;klkBh HkkM;kus vxj fodr ?ksÅu iqjfo.ks-
6- laLFksus vxj laLFksP;k lHkklnkus mRiknu dsysY;k
ekykP;k fodzhph O;oLFkk dj.ks-
7- nqX/kksmRiknu] esa<;k] cd&;k lao/kZu] dqDdqV
e/kqef{kdk ikyu] dktq Hkkt.ks] QksM.ks] yks.kph o
rRle inkFkZ cufo.ks] rkxkps xks.kikV bR;knhlkj[ks
/kans gkrh ?ks.ks o v’kk /ka|kP;k f’k{k.kkph lks;
dj.ks-
8- d`”kh mRiknu ?kMowu lHkklnkaps jkg.kheku
ok<fo.ks- R;kaP;k dkVdlj] Lokoyacu o lgdk;kZph
izo`Rrh ok<fo.;klkBh o QyksmRiknu fo”k;d Kkukpk
izlkj dj.ks ;klkBh t#j vl.kkjh QyksmRiknukl vuql#u
vko’;d okV.kkjh brj des gkrh ?ks.ks-
4 HkkaMoy
[kkyhy lk/kukauh HkkaMoy tek dsys tkbZy-
v-½ HkkxkaP;k #ikus
1- lnL;kadMwu]
2- ljdkjdMwu] ftYgk] dsanzh; lgdkjh cWdsP;k ekQZr
c½ BsohP;k #ikus]lnL;kadMwu
d½ dtkZP;k #ikus
M½ ns.kxhP;k #ikus
<½ izos’k Qh P;k #ikus
jkT; ljdkjus [kjsnh dsysY;k ckxkauk fjMhehcy izsQjUl
‘kasvlZ Eg.kwu lacksf/kys tkbZy R;kph ijrQsM laLFksP;k
ljIyl izkWQhV e/kwu dsyh tkbZy- R;klkBh okf”kZd fuOoG
u¶;krqu Lora= QaM fuekZ.k dsyk tkbZy- R;kyk Hkkx
HkkaMoy ijrQsM fu/kh vls lacka/k.;kr ;sbZy- v’kk Hkkx
HkkaMoykph ijrQsM laLFksP;k O;ogkjkrqu u djrk rh
dsoG ;kp fu/khrwu dsyh tkbZy- R;klkBh okf”kZd fuOoG
u¶;krqu Bjfod jDde ;k QaMkr tek dsyh tkbZy- ojhy ^c* vkf.k
^d* ;k lk/kukauh teo.;kps HkkaMoy gs ek- lgk¸;d ftYgk mi
lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxkÅ ijokuxhf’kok; Hkkxkaps olwy
>kysys HkkaMoy lkBfoysyk jk[kho fu/kh o bekjr fu/kh ;kaP;k
csjtsrwu lk/kysys rksVs otk tkrk jkfgysY;k jdesP;k ngk
iVho#u tkLr vl.kkj ukgh-
laLFksps HkkaMoy laLFksP;k O;ogkjkr xqaroys ulsy
rsOgk vf/kfu;e dye 70 vUo;s rs xqaroys tkbZt ijarq bafM;u
VªLV vWDV P;k dye 20 ¼b½ izek.ks xqarfoys tk.kkj ukgh-
Vhi % ;k iksVfu;ekr ;kstysY;k ^^O;ogkj** ;k ‘kCnkrk-
lgk¸;d ftYgk mi lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxkÅ eatqjhus
laLFksP;k pkyq O;ogkjkrhy dtsZ olwy dj.;kdfjrk LFkkoj
ftanxh vxj laLFksP;k Lor%P;k mi;ksxklkBh bekjr vxj bekjrh
cka/k.;kps dkekr dsysY;k xqar.wdhpk lekos’k gksrks-
5- lHkkln
iksVfu;e dzekad 5 e/khy vVhauk v/khu jkgwu xkokr
jkg.kk&;k dks.kR;kgh O;Drhl laLFksps lHkkln gksrk ;sbZy
ek= laLFksP;k dk;Z{ks=kr ,[kknh ;kp izdkjph laLFkk vlY;kl
vxj LFkkiu >kY;kl frps dk;Z{ks= ;k laLFksP;k dk;Z{ks=krwu
oxGys tkbZy-
1- fu;e dzekad 18 vuo;s ?kkrysY;k [kkyhy vVh iq.kZ
dsY;k[ksjht dks.kR;kgh O;DRhl laLFksps lnL; gksrk ;s.kkj
ukgh-
1½ R;kps o; 18 o”ksZ iw.kZ ikghts o dks.krkgh djkj dj.;kl
yk;d ikghts-
2½ iksVdye 4 e/;s fufnZ”V dsysY;k dk;Z{ks=kr jkg.kkjk
vlyk ikfgts-
3½ R;kph orZo.kqd pkaxyh ikghts-
4½ R;kP;kdMs vk/khps Fkdysyh ns.kh ulkohr fdaok R;kpsoj
fno.kh dksVkZpk gqdwukek ulyk ikghts-
5½ es ft- milgk;;d @ fuca/kd ;kauh BjfoysY;k ueqU;kr vtZ
fnyk ikghts-
6½ laLFksPkk mÌs’k R;kyk letyk ikghts-
7½ R;kpk lnL; gks.;kcÌypk ys[kh vtZ O;oLFkkid
lferhrhy ,dw.k lnL;kaP;k fuEE;kgwu vf/kd cgqerkus
eatwj dsyk ikfgtsr-
8½ R;kus funku ,d rjh Hkkx ?ksÅu R;kph iw.k jDde Hkjyh
ikghts- ek= eatqjh dj.kkÚ;k lnL;kauh vtZkiksVh funku #
----- jkfgysyh jDde njegk fnyh ikfgts-
10½ vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;krhy vVh R;kus iqÚ;k dsY;k
vlY;k ikfgtsr-
11½ rks laLFksP;k dk;Z{ks=kr jkg.kkjk vlyk ikfgts-
1¼v½ lgdkjh lnL; vxj lgkuqHkwrhn’kZd lnL; Eg.kwu ,[kk|
k blekl R;kP;k ys[kh vtkZuqlkj vf/kfu;e dye dzzekad 24
e/khy rjrqnhuqlkj lnL; d#u ?ksrk ;sbZy- ek= R;kus
iksVfu;e dzekad 1 e/khy vVh iq.Zk dsY;k ikfgts- v’kk
lnL;kaps laLFks’kh gks.kkjs O;ogkj o laLFksrhy R;kaps
vf/kdkj vf/kfu;e dyes vuqdzes 24 o 27 ¼8½ e/khy
rjrqnhauk vuql#u ek;kZfnr Lo#ikps vlrhy R;kgwu tknk
vl.kkj ukgh- lgdkjh lnL; vf/kfu;e o iksVfu;e ;krhy rjrqnhl
v/khu jkgwu laLFksr nk[ky d#u ?ksrk ;sbZy-
2- e`r lHkklnkps Hkkx vxj fgrlaca/k okjlk gDdkus
feGfo.kkjs vKku vxj osMlj ble ;kauk vuqdzes R;kaps
dk;ns’khj izfruh/kh vxj ikyd ;kaps ekQZr fu;e o
iksVfu;e ;kr lnL; d#u ?ks.;kiwohZ BjfoysY;k
dk;Zi/nrhuqlkj fu;e dzekad 20 izek.ks lnL; d#u ?
ksrk ;sbZy- vkf.k vf/kfu;e o fu;ekuqlkj iksVfu;ekr uewn
dsysY;k gDdkaP;k o tckcnk&;kaP;k miHkkx R;kaps
ekQZr ?ksrk ;sbZy-
3- iksVfu;e dzekad 1 e/khy dkgh uewn dsysys vlys rjh jkT;]
ftYgk e/;orhZ lgdkjh o iSls iqjfo.kk&;k dsanzh; lgdkjh
cWadsl ;k laLFksps lnL; gksrk ;sbZy-
3 ¼v½,[kk|k vtZnkjkl lnL; d#u ?ks.;kpk udkjkRed fu.kZ;
fnY;kl rks fudkykP;k rkj[ksiklwu 15 fnolkaP;k vkr vxj
lnL; gks.;kdfjrk dsysY;k vtkZP;k rkj[ksiklwu rhu
efgU;kP;k vkr th eqnr yodjph vlsy rh R;k ftZnkjkyk
dGfoyh tkbZy- nksu efgu;kr fudky dGfoyk ukgh rj vtZ
ukeatqj dsyk vls let.;kr ;sbZy- vtZnkjkyk vf/kfu;e dye
dzekad 23 e/khy rjrqnhuqlkj ek- ftYgk
mifuca/kd ;kapsdMs ;k fu;ekfojks/kkr vihy djrk ;sbZy-
¼c½lnL; Eg.kwu nk[ky d#u ?ks.;kdfjrk ,[kk|k vik=
O;DrhdMwu vkysyk vtZ] fdaok v’kk O;DRkhus izos’k o
Hkkxkph Hkjysyh jDde Lohdkj.;kl laLFksus udkj fnyk
vlsy rj R;k ckcrhr fo/kh dj.;kr vkysY; ueqU;kr v’kh
O;Drh t#j rj izos’k Qh o ‘ksvlZP;k jdeslg uksan.kh
vf/kdkjh ;kapsdMs vtZ djhy- rks vtZ o rh Hkjysyh jDde]
vlk vtZ o jDde feGkysY;k rkj[ksiklwu rhl fnolkP;k vkr
v’kk laLFksdMs ikBorhy vkf.k laLFksdMs vlk vtZ o
jDde feGkY;kP;k rkj[ksiklwu rhl fnolkP;k vkr laLFksus
R;k vtZnkjkyk dks.krkgh fu.kZ; dGfoyk ukgh- rj rks
vtZnkj laLFkspk lnL; >kyk vls eku.;kr ;sbZy-
4- vf/kfu;e dye dzekad 105 e/khy rjrqnhauk v/khu jkgwu
lnL;kaph tckcnkjh R;kus ?ksrysY;k HkkxkaP;k
jdekaiSdh u Hkjysy;k jdekbrdh jkghy-
5- dehr deh ,d o”kZHkj lnL;Ro /kkj.k dsY;kuarj fpV.khlkl
rhu efgu;kph ys[kh uksVhl nsowu dks.krsgh lnL;kl vkiys
uko laLFksdMwu dk<wu ?ksrk ;sbZy- ek= rls
dj.;kiwohZ R;kP;kdMs ;a.ks vlysY;k jdekaph iq.kZ QsM
>kyh vlyh ikfgts o tkfeudhP;k tckcnkjhrwu rks eqDr
>kyk vlyk ikfgts-
6- [kkyhy lHksl gtj vl.kk&;k o erkpk vf/kdkj vl.kk&;k
lnL;kl [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kklkBh laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kr ;sbZy-
v- tj lferhP;k ers rks laLFksP;k fgrkfo#/n dkgh d`R; djhr
vlsy vxj laLFkk O;ofLFkr pkyo.;kr vMFkGs vkf.kr vlsy-
c- tj rks lnL;RokP;k vVh ikGr ulsy-
d- tj lferhP;k ers laLFksl cnuke dsys vlsy-
M- tj R;kus Hkkxkpk gIrk /kdfoyk vlsy-
b- tj laLFks’kh gks.kÚ;k R;kP;k O;ogkjkP;k foØh
laca/khP;k mifo/khps mYya?ku djhr vlsy-
bZ- tj R;kps fnokGs fu?kkys vlsy vxj rks dk;|kus ukyk;d
Bjyk vlsy-
Q- tj R;kyk QkStnkjh xqUg;k[kkyh f’k{kk >kyh vlsy-
dks.kR;kgh lnL;kyk laLFksrwu dk<wu Vkdrkuk vf/kfu;e
dzekad 35 o fu;e 28 o 29 e/khy rjrqwnh fopkjkr ?ksrY;k
tkrhy o r;kr uewn dsysY;k dk;Zi/nrhpk voyac dsyk tkbZy
dk<wu VkysY;k lHkklnkl ;k rkrqnhuqlkj iqUgk lHkkln
dj.;kr ;sbZy-
7 [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kkeqGs ,[kk|k lHkklnkps lnL;Ro
can gksbZy-
v- R;kps ukokojhy loZ Hkkx vxj fgrlac/k nqlÚ;kP;k
ukokoj oxZ >kY;kl
c- rks e;r >kyk vlY;kl
d- R;kl laLFksrwu dk<wu Vkdys vlY;kl
M- R;kus lnL;Rokpk fnysyk jthukek eatwj >kY;kl
b- R;kyk dk;eps osM ykxY;kl
8- vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;kr Bjfoysyh jDde HkjY;kf’kok;
vxj BjfoysY;k fgrlac/k laLFksr feGfoY;kf’kok; dks.kkgh
O;Drhl lHkklnkRokps gDd ctkfork ;s.kkj ukgh-
6 Hkkx
9- izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaer #- ------ jkghy- ,dw.k
Hkkx HkkaMoykph dey e;kZnk #i;s -------- jkghy
rlsp ,dw.k Hkkxkph la[;k ------ brdh jkghy- izR;sd
Hkkxkph jDde BjY;kizek.ks u HkjY;kl Hkkxkdfjrk
Hkjysyh jDde tIr gks.;kl ik= gksbZy rh tIr gks.;kiwohZ
jDde Hkj.;kcÌy ----- fnolkaph ys[kh uksVhl R;k lnL;kl
fnyh tkbZy-
v½ iksVfu;e dz 14 uewn dsysY;k Hkkxkaph O;frfjDr
izR;sdh n’kZuh fdaer ---- #- ps ,dw.k # ----- fdaerhps
----- Hkkx osGksosGh dk<wu rs egkjk”Vª jkT; ljdkjyk
fodys tkrhy- ;k Hkkxkauk ijrQsM vxzgDdkps Hkkx
-------- EgVys tkbZy-
c½HkkxkaP;k o dtkZP;k o ijQsMh lac/khP;k
ljdkjP;k ;ksX; R; vVh LohdkjY;k tkrhy-
d½ ljdkjus laLFksyk fnysys dtZ o laLFksps ?ksrysys
Hkkx ;kapk] laLFksps ftanxh o vxzrspk gDd jkghy-
M½ ljdkjh dtkZP;k o ljdkjus ?ksrysY;k HkkxkaP;k
ijrQsMhP;k okf”kZd u¶;krwu ^ljdkjh HkkaMoy ijrQsM
fu/kh* ;k ukokpk fu/kh mHkkjyk tkbZy-
bZ½ ljdkjus laLF;syk fnysys dtZ o laLFksps ?ksrysys
Hkkx ;kaph BjysY;k vVhuqlkj ljdkjus ^^HkkaMoy
ijrQsM fu/khrwu** ijrQsM djrk u vkY;kl laLFksP;k brj
fu/khrwu o ftanxhrwu rh ijr dsyh tkbZy-
10 laLFksP;k ,dw.k HkkxkaP;k ,d iapeka’k Hkkxkais{kk
vxj ---- is{kk tkLr fdaerh Hkkx dks.kkgh lnL;kl /kkj.k
djrk ;s.kkj ukghr- vxj R;koj gDd lkaxrk ;s.kkj ukghr- vxj
R;koj gDd lkaxrk ;s.kkj ukghr- ek= ;k ek;kZnk iksVfu;e
Ø 5 ¼d½ izek.ks gks.kkÚ;k lnL;kps ckrhr ykxw gks.kkj
ukgh-
11 d`f”k izfØ;spk eky mRiknu dj.kkÚ;k tfeuhP;k nj ,djkl
vFkok R;kP;k viw.kkZadakr ,d Hkkx ;k izek.kkr dehr
deh Hkkx izR;sd lnL;kps ukokoj vlyk ikfgts-
12 Hkkxkdfjrk vtZ ys[kh vlsy ikfgtsr- O;oLFkkid lferhus
v’kk vtkZpk fudky dsyk ikfgts-
13 ,dk rkj[ksl fodr ?ksrysY;k izR;sd HkkxkcÌy fujkGk
Øekad vlysyk Hkkxkpk nk[kyk fnyk tkbZy-
vFkok ,dkis{kk tkLr Hkkx ?ksrys vlY;kl R;k loZ
HkkxkacÌy fujfujkGs dzekad nsÅu] Hkkxkapk ,df=r ,dp
nk[ky fnyk tkbZy-
14 Hkkxkaps gLrkarj.k vf/kfu;e dye Øekad 30o fu;e Øekad
24 rs 26 e/khy rjrwnhuqlkj dsys tkbZy-
15 dks.kkgh lHkklnkl laLFkse/;s dehr deh 1 o”kZHkj
Hkkx /kkj.k dsY;kf’kok; rks gLrkarjhr djrk ;s.kkj ukgh-
O;oLFkkid lehrhP;k eatqjhus nqlÚ;k lHkklnkl vxj T;k
lHkklnkpk vtZ lferhus eatwj dsyk vlsy v’kk O;Drhl rks
Hkkx gLrkarjhr djrk ;sbZy- izR;sd Hkkx gLrkarjhr
dj.;kdjhrk ----- Qh vkdkj.;kr ;sbZy- T;kP;k ukos Hkkx
gLrkarjhr dsyk R;kps uko Hkkx gLrkarj.k uksan.kh
iqLrdkr nk[ky dsY;k[ksjht o gLrkarj.k dj.kkjs laLFksph
vkiyh ns.kh fnY;k’khok; Hkkx gLrkarj.k iw.kZ gks.kkj
ukgh- ljdkjh ftYgk e/;orhZ cWadsekQZr [kjsnh dsysys
Hkkx gLrkarjhr djrkauk ykxw gks.kkj ukgh-
16 dks.kR;kgh lHkklnkl vkiY;k lghpk ys[k laLFkstoG
Bsowu vxj R;k dkeklkBh BsoYksY;k dks.kR;kgh
iqLrdkr fuonsu uewn d#u laLFkspk ixkjh vf/kdkjh [ksjht
d#u brj dks.kR;kgh O;Drhph fu;e Ø 25 e/khy rjrwnh
uwlkj ej.kkuarj laLFksr vl.kkÚ;k vkiY;k Hkkxaps vxj
fgrlac/kkps okjlnkj Eg.kwu use.kwd djrk ;sbZy vxj rh
dsysyh use.kwd ijr ?ksrk ;sbZy- vxj frP;kr cny djrk ;srhy-
v’kk ifgY;k use.kqdhr dks.krkgh QsjQkj dj.;kcÌy vxj
v’kh use.kwd jÌckry dj.;kcÌy izR;sdh ------ Qh vkdkjyh
tkbZy-
17 ,[kknk lHkkln e`r >kY;kuarj R;kps Hkkx fgrlaca/k R;kus
useysY;k okjlnkjkps ukokoj gLrkarj.k dsys tkrhy- R;kus
okjl useyk ulsyrj R;kps Hkkx vxj fgrlaca/k vf/kfu;e Ø 30
o fu;e Ø 25 e/khy rjrqnhuqlkj R;kps okjlkps vxj
dk;ns’khj izfrfu/khps ukos gLrkarjhr dsyh tkbZy- ek=
gLrkarj.kkiwohZ R;k okjlkl vxj dk;ns’khj izfrfu/kh
laLFksps lnL; d#u ?ksrys tkbZy- R;k djhrk laLFksus
BjfoysY;k ueqU;k R;kus vtZ dsyk ikfgts] lnL;Rokdfjrk
R;kyk iqUgk Hkkx fodr ?ks.;kps dkj.k ukgh- e`r okjlkl
lnL; d#u ?ks.ks o R;kps Hkkx gLrkarjhr dj.ks ;k nksUgh
ckch ,dkekxwu ,d yxsp dsY;k tkrhy-
18 ,[kknk lnL; e;r >kY;kuarj R;kps [kkR;kr vlysY;k
Hkkxkapk fgrlaca/kkP;k jDdesrwu laLFksl R;kpsdMwu
ts ;s.ks vlsy rs otk d#u jkfgysyh ckdh] R;kus usewu
fnysY;k okjlkl vFkok okjl ulsy lferhP;k ers e`rkpk dks.kh
;ksX; okjl vxj dk;ns’khj izfrfu/kh vlsy
R;kaPksdMwu ;ksX; R;k izek.kkr uqdlku HkjikbZpk
jks[k fygwu R;kus ekx.kh dsY;kiklwu lgk efgU;kps vkr]
vf/kfu;e dye dzekad 29 ¼3½ o fu;e dzekad 21 e/khy
rjrqnhizek.ks fnyk tkbZy- ek= e`r lnL;kph eqnrhph Bso
vlY;kl rh eqnr lai.;kiwohZ ;kizek.ks ijr djrk ;s.kkj ukgh-
v- lnL;Rokrwu deh >kysY;k O;Drhl rks deh >kY;kP;k
rkj[ksiklwu 1 o”kkZPks vkr R;kps Hkkxkaph jDde
R;kyk fnyh tkbZy- ek= R;kPksdMs ;s.ks vlysY;k
jDdek R;k HkkxkP;k jDdesrwu dkiwu ?ksrY;k
tkrhy rlsp dks.kR;kgh lkykr ijr djko;kps Hkkx Hkkx
HkaMoykpk gs R;kiwohZP;k 31 ekpZ jksth vlysY;k
laLFksP;k ,dw.k Hkkx HkkaMoykpk 10 VDdsis{kk
tkLr vl.kkj ukgh-
c- laLFksus tj ljdkjh vxj iSlk iqjfo.kkÚ;k lgdkjh
cWadsps dtZ ?ksrys vlsy rj ek- ftYgk mifuc/kad vxj
v’kh cWad ;kaP;k vkxkÅ laerhf’kok; laLFksl
dks.kR;kgh Hkkxkph jDde ijr djrk ;s.kkj ukgh vxj
brjkadMwu ckgsjhy dtsZ vxj Bsoh ?ksrk ;s.kkj
ukgh-
Vhi% iksVfu;e dz 21 o 12 ¼v½ ps dkj.kklkBh Hkkxkph
jDde] ijr djrkauk Hkkxkph fdaer fu;e dzekad 23 e/khy
rjrqnhauk vuql#u dsyh tkbZy o Hkkxkph jDde ijr nsrkauk rhp
fopkjkr ?ksryh tkbZy-
7 loZlk/kkj.k lHkk
19 laLFksP;k lnL;kaP;k lk/kkj.k lHksdMs laLFksph
v[ksjph lRrk jkghy- i.k rh lRrkvf/kfu;e] fu;e o
iksVfu;e ;krhy rjrqnhps v/khu jkghy-
20 laLFksph ifgyh loZlkk/kkj.k lHkk laLFksps eq[; izoZrd
laLFksph uksan.kh d#u vkY;kP;k rkj[ksiklwu rhu
efgU;kaps vkr T;k O;Drh ,d= ;sÅu laLFksP;k uksan.khlkBh
vtZ dsyk gksrk] v’kk loZ O;Drhaph ifgyh loZlkk/kkj.k
lHkk Hkjfoy- izfro`r dzekad 62 izek.ks lHksr fu;e dzekad
59 e/;s n’kZfoysyh dkes dsyh tkrhy-
21- izR;sd o”khZ 31 ekpZuarj 3 efgU;kps vkr] vf/kfu;e dye
dzekad 75 o fu;e dzekad 60 e/khy rjrqnhuqlkj okf”kZd
loZlkk/kkj.k lHkk cksygoyh tkbZy o R;kps rjrqnhuqlkj R;k
o”kkZph ^u* ueqU;kr r;kj dsysyh uQk & rksVk o rkGscan
i=ds] rlsp O;oLFkkid lferhps okf”kZd izfro`r fu;e dz- 62
izek.ks loZlk/kkj.k lHksiq<s eatqjhdfjrk Bsoyh tkrhy-
v- dye 75 e/;s e/;s dkghgh vlysa rjh tj laLFksP;k
vf/keaMGkus rksGscan uQk&rksVk i=d] ys[khijh{ksps Kkiu
o lerhpk vgoky lknj djhy vkf.k fuca/kdkus ekU;rk fnY;kuarj
vf/keaMGkus R;kauk jhrlj eku;rk fnysyh vkgs vls
let.;kr ;sbZy-
22- loZlkk/kkj.k lHksus djko;kP;k dkekr [kkyhy dkekapk
lekos’k djkok-
1- laLFksP;k ekxhy lkykP;k dkekapk vf/kfu;e dye
dzekad 75 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyk vgoky o
fu;e dzekad 61 o 62 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyh
R;k lkykph tek o [kpZ] uQk o rksVk vk.fk ftanxh o
dtZ nk[kfo.kkjh if=dk lferhdMwu ?ks.ks o rh
u¶;kP;k foHkkx.khuqlkj eatqj dj.ks vkf.k R;kr t#j
okVrhy R;k nq#LR;k d#u eatwj dj.ks-
2- mifo/kh dzekad 3 e/khy e;kZnsl v/khu jkgwu iq<hy
o”kkZdfjrk mHkkjko;kP;k ckgsajhy dtkZP;k e;kZnk
Bjfo.ks rlsp mRiUu [kpkZps vankti=d r;kj dj.ks-
3- fu;e dzekad 58 o 60 vkf.k mifo/kh dzekad 38 e/khy
rjrwnh fopkjkr ?kasÅu iq<hy lkykdfjrk lferhph
fuoM.kwd gkr oj d#u vxjr xqIr ernku i/nrhus dj.ks-
4- LFkkfud ys[k ijh{kdkaph use.kwd dj.ks o R;kps
osru Bjfo.ks-
5- laLFksekQZr Qyks|kuklaca/kh o ?kjxqrh brj
mi;ksxkdfjrk dks.kR;k izdkjP;k oLrw iwjok;kP;k o
rs Bjfo.ks o v’kk iqjoB;kdnny fdrh dfe’ku o brj [kpZ
?;ko;kpk rs Bjfo.ks-
6- fujfujkG;k izdkjP;k ekykP;k fofdzoj fdrh dfe’ku o
brj [kpZ ?;ko;kpk rs Bjfo.ks-
8 lnL;kauk fodr vxj HkkM;kus fodklkljBh vko’;d
rh ;a=s bR;knh lk/kus [kjsnh dj.;kl eatqjh ns.ks-
R;kP;k HkkM;kps o brj nj Bjfo.ks-
9 laLFksph ys[kh ijh{kk ijh{kk ;knh fu;e dzekad 73
e/khy rjrqnhuqlkj lferhus frP;koj dsysys nks”k nq#lrh
izfro`Rr ¼fjiksVZ½] rlsp lgkdjh [kkR;kdMwu o ftYgk
e/;orhZ lgdkjh cWadsdMwu vkysyk i=O;ogkj ;kapk
fopkj dj.ksa-
10 uohu mifo/kh LOkhdkj.ks] vaeykr vlysY;k mifo/khr
cny dj.ks fdaok dkgh mifo/kh Lohdkj.k] vaeykr
vlysY;k mifof/kr cny dj.ks fdaok dkgh mifo/kh vftckr
xkGwu Vkd.ks] fu;e dzekad 60 e/;s mYys[k dsysY;k
xqIr ernku i/nrhP;k fuoM.kwdhps ;kaP;k use.kqdk
oSxjs lac/kh lferhus dsysys fof/kfu;e Lohdkj.ks-
11 laLFksP;k fodklkP;k ;kstuk vk[k.ks o mifo/kh Ø 70
izek.ks 1 o”kkZis{kk vf/kd eqnrhph rgdqch ns.ks-
12 lferhP;k ,d vxj vf/kd lnL;kauk R;kP;k dkekP;k
eqnrhr lk/kkj.k lHksr gtj vl.kkÚ;k o ernku dj.kkÚ;k 2@3
lnL;kaP;k erkus lehrhrwu deh dj.ks-
23 fxÚgkbZdh eky okVi o rRle O;ogkjkaph O;oLFkk
ikg.;klkBh ,d Lora«; milferh jkghy laLFksP;k lferhpk
lHkkirh o frpk ,d lnL; o ftYgk e/;orhZ lgdkjh cWdspk
izfrfu/kh ¼cWadsus dtZ ?ksrysys vlY;kl½ vls milferhps
vf/kdkjijRos ¼,Dl vkWfQf’kvks½ lnL; vlrhy-
24 vf/kfu;e dye dzekad 76 e/khy rjrwnhuqlkj laLFksyk
fo’ks”k loZlk/kkj.k lHkk cksyfork ;sbZy o R;kp
rjrqnhuqlkj rh cksyhoyh ikfgts- [kkyhy ifjfLFkrhr rh ,dk
efgU;kP;k vkr cksykfoyhp ikfgts-
v- ek fuca/kd ;kauh r’kh lwpuk dsY;kl-
c- laLFksP;l ,dw.k lnL;kaP;k ,d iapeka’k lnL;kauh
ys[kh ekx.kh dsY;kl
d- laLFksP;k lferhus r’kh lwpuk dsY;kl-
25- loZlk/kkj.k dk;Zfjrh fu;e dzekad 60 e/khy rjrqnhuqlkj
jkghy-
v- ifgY;k loZlk/kkj.k lHksph o okf”kZd loZlk/kkj.k
lHksph 14 fnoklakph o fo’ks”k loZlk/kkj.k lHksph 7
fnolkaph ys[kh uksVhl o dk;Zdze if=dk v’kk lHksiwohZ
dk<wu laLFksP;k fpV.khlkus rh lHkk cksykfoyh ikfgts-
v’kk if=dk laLFksP;k dpsjhP;k uksVhl cksMkZoj o
laLFksP;k dk;Z{ks=kr vlysY;k xkokrhy izeq[k fBdk.kh
vMdowu izfl/n dsY;k ikfgtsr- laLFkspk lHkkirh vxj
R;kaps xSjgtsjhr lferhpk ,[kknk lnL; ;kauh uksVhoj lg;k
dsY;k ikfgtsr-
26- loZlk/kkj.k lHksl gtj vlysY;k lnL;kaP;k la[;sP;k 2@3
lnL;kaP;k ijokuxhus dk;Zif=dsr nk[ky dsyh ulysyh dkes
dks.kR;kgh lnL;kl lHksiq<s ekaMrk ;srhy-
27- dsk.kR;kgh loZlk/kkj.k lHksr ,dw.k lnL;kaP;k la[;sP;k
2@3 vxj 25 ;k iSdh deh la[;k vlsy frrds lnL; gtj vlys
Eg.kts x.kiwrhZ >kyh vls letrk ;sbZy o - lHksr ewG
lHksP;k if=dsrhy dkes dyh tkrhy- ex v’kk lHksl x.kiwrhZ
vlks o ulks- lHksr dkgh dke >kY;koj dk;Zdze if=dsrhy
loZ dkes R;kfno’kh dj.ks ‘kD; ulsy rj R;k lHksl gtj
vl.kkÚ;k lnL;klkauk fu;e 60 e/khy rjrqnhuqlkj R;k
lHksP;k rkj[ksiklwu 30 fnolkais{kk tkLr ukgh v’;k
nqlÚ;k rkj[ksi;Zar rh lHkk iq<s <dyrk ;sbZy o v’;k iq<s
<dysY;k lHksr dk;Zdze if=dsrhy jkfgysys fo”k;
fopkjk/khu ?ksrys tkrhy-
28- iksVfu;e dzekad 24 o 25 e/;s dkghgh rjrwn dsyh vlyh rjh
laLFksP;k lnL;kyk dk<wu Vkd.ks] vxj frP;k lferh
lnL;kyk O;koLFkkid lferhiklwu nwj dj.ks vxj frP;k
mif/kr cny dj.ks ;klaca/khP;k fu;e dzekad 60 izek.ks o
vf/kfu;e] fu;e vxj laLFksps iksVfu;e ;krhy rjrqnhuqlkj]
Bjkokph uksVhl fnY;kf’kok; vlk Bjko dks.kR;kgh
lk/kkj.k lHksiq<s vk.kr ;s.kkj ukgh-
29- vf/kfu;e dye dzekad 27 o fu;e dzekad 60 e/khy
rjrqnhuqlkj loZlk/kkj.k lHksr ernku dsys tkbZy- lHksr gtj
vl.kkÚ;k lnL;kl ,dkis{kk tkLr er ns.;kpk vf/kdkj vl.kkj
ukgh- T;kaP;koj Lor%P;k dtkZcÌy >kysyk fuokMk
ctko.khl ikBfoyk vlsy v’kk lnL;kal] lferhP;k o brj
fuoM.kqdkaP;k iz’ukaoj ernku djrk ;s.kkj ukgh- v/;{kkl
brj lnL;kizek.ks ,d er vlsy- ,[kk|k Bjkokoj ernkus lkj[ksp
foHkkxys xsY;kl v/;{kkl ,d fu.kZ;d er vlsy- ,[kk|k Bjkoj
lnL; foHkkxkr xsys vlrhy rsOgk ernku dj.kkÚ;k
dks.kR;kgh ikp lnL;kauh erekst.kh dj.;kph ekx.kh
djrk ;sbZy- R;kuarj v/;{kkus rh eatwj dsyh ikfgts- izR;sd
Bjkokpk fudky gkr oj mHkk#u dsysY;k ernkuko#u dsyk
tkbZy- ernku dj.kkÚ;k lnL;kauk cgwerkus izR;sd Bjko
eatwj dsyk tkbZy-
30- loZlk/kkj.k lHksiq<s vkiyk v/;{k fuoMhy-
31- dks.kR;kgh ikl >kysY;k Bjkokr cny dj.;klac/khpk Bjko]
loZlk/kkj.k fuca/kd ikl >kysY;k ewG Bjkokps
rkj[ksiklwu lgk efgU;kps vkr ek- fuca/kd ;kaP;k
ijokuxhf’kok; dks.kR;kgh loZlk/kkj.k lHksr vk.krk ;s.kkj
ukgh-
32- laLFksus [kkyh fnysY;k laLFkkauk lkehy gksÅu R;kaps
lnL; >kys ikfgts-
v- ftYgk e/;orhZ lgdkjh cWad
c- ftYgk d`f”k Qyks|ku lgdkjh laLFkk
d- egjk”Vª jkT; d`f”k Qyks|ku lgdkjh la;qDr laLFkk
M- ftYgk lgdkjh eaMG ¼fMfLVªDV
dks&vkWisjsfVOg cksMZ½
laLFkk T;k laLFkkaph lnL; >kyh vlsy v’kk laLFkkP;k
loZlk/kkj.k lHkkauk laLFkrQsZ frP;k izfrfu/khauh gtsj
jkg.;kcÌy o rhr er ns.;kcÌy] vf/kfu;e dye dzekad 27 P;k
rjrqnhauk vf/ku jkgwu laLFksus osGksosGh Bjfoys ifgts-
33- loZlk/kkj.k lHkkapk o`rkar R;kaP;k o`Rrkar iqLrdkr
fpV.khlkus fygwu Bsoyk vkgs-
8 O;oLFkkid lferh
34- laLFksP;k dkedktkph O;oLFkk frP;k O;oLFkkid lferhus
ikfgyh ikfgts- lferh 9 lnL;kaph jkghy- lferh ----- jkghy-
O;oLFkkid lferhps lnL;klkaph fuoM okf”kZd loZlk/kkj.k
lHksr gkr oj d#u dsysY;k ernkukus dsysh vlsy- ek=
laLFksus ,dw.k Hkkx HkkaMoy # -----@& vxj tkLr
vlY;kl O;oLFkkid lferhph fuoM.kwd R;k okf”kZd
lHksP;k yxriwohZ xqIr ernkukus dsyh tkbZy- O;oLFkkid
lferhP;k eqnrhr e`R;wewGs vxj brj dj.kkaeqGs fjdkE;k
gks.kkÚ;k tkxk frP;k cgqerkus useq.kdk d#u HkjY;k
tkrhy- O;oLFkkid lferhps 5 lnL; gtj vlys Eg.kts x.kiwrhZ
gksbZy- tsOgk O;oLFkkid lferhP;k loZ lHkklnkaph
fuoM.kwd ,dkp o”khZ gksbZy rsOgk v’kk
fuoM.kqdhe/;s fuoMwu vkysY;k O;oLFkkid lferhps lnL;
;k lferhP;k lHksP;k fnukadkiklwu ikp o”ksZi;Zar vf/kdkj
jkgkrhy vkf.k uohu lferhP;k ifgY;k lHksP;k fnukadki;Zar
dkekoj jkghy-
brj iksVfu;eke/;s dkghgh uewn dsysys vlys rjh
O;oLFkkid lferhojhy ----- lnL;kaiSdh [kkyhy izdkjP;k
lnL;klalkBh nksu tkxk jk[kho vlrhy-
v- vkfFkZd n`”V;k nqcZy lHkklnkaiSdh ,d T;kauh
laLFksdMwu ekxhy o”kkZr #i;s ----- tkLr dtZ ?ksrys
ulsy v’kk lnL;kiSadh ,d jkghy- oj uewn dsys xsys ulY;kl
O;okLFkkid lehrh lnjgw izdjkP;k lHkklnkaiSdh
mifufnZ”V la[;s iSdh lnL;kl O;oLFkkid lehrhoj Lohd`r
d#u ?ksÅu R;k jk[kho tkxk Hkj.;kr ;srhy-
1- gjhtu v’kk vuqlwfpr tekrh vxj jkT; ljdkjus tkfgj
dsysY;k foeqDr tekrhiSdh ,d-
2- ,d tkxk eghyk lnL;kadjhrk jk[kho jkghy-
35- fu;e Øekad 58 e/khy rjrqnhuqlkj O;oLFkkid lferhpk ,
[kknk lnL; lferhoj jkg.;kl vik= Bjyk vlY;kl vxj R;kl
QkStnkjh xqUg;kcÌy rks lferhoj vlysY;k eqnrhr f’k{kk
>kyh vlY;kl R;kyk lferhoj lnL; Eg.kwu jkgrk ;s.kkj
ukgh-
v- tj laLFksP;k fdaok lkslk;VhP;k fuoM.kqdhP;k
laca/kkP;k fu;ekr dkghgh vlys rjh T;k blekoj vuhrhP;k
orZuko#u xqUgk ‘kkchr >kyk vlsy v’kk O;Drhl
laLFksP;k O;oLFkkid lferhoj fuoMwu ;s.;kpk fdaok
usewu ns.;kpk vf/kdkj vl.kkj ukgh vkf.k ,[kknk ble
izFke fuoMwu vkyk vlwu uarj xqUgk ‘kkchr >kyk rj
R;k rkj[ksiklwu in lksMwu |kos ykxsy- f’k{kk
>kY;koj 5 o”kkZauh gh vi=krk jkg.kkj ukgh-
c- tj laLFksP;k lnL;kyk vf/kfu;e dye 79 fdaok 88 vUo;s
fdaok dye 85 vUo;s dks.kR;kgh laLFkspk >kysyk
pkSd’khpk [kpZ ns.;kl tckcnkj /kj.;kl fdaok lferh lnL;
Eg.kw pkyw jkg.;kl vik= Bjsy o R;kph lferh ojhy tkxk
eksdGh >kyh vls letys tkbZy-
36- ;ksX; dkj.k nk[kfoY;kiklwu lferhP;k ykxksikb pkj
lHkkauk ,[kk|k xSjgtj jkfgY;kl rks lferhrwu deh >kyk vls
letys tkbZy rFkkfi deh dj.;kiwohZ R;kl vkiys Eg.k.ks
ekaM.;kph la/kh ns.;kr ;sbZy-
v- Tkj ek- uksan.kh vf/kdkÚ;k ers laLFksph lferh
fdaok lferhpk dks.krkgh lnL; laLFksP;k dkerk dlwj djr
vlsy vFkok vf/kfu;e] fu;e vxj iksVfu;ekOnkjs usewu
ns.;kr vkysyh drZO; ikj ikM.;kr g;x; djhr vlsy vFkok
laLFksP;k fdaok frP;k lnL;kaP;k fgrkl ck/kd v’kh d`rh
djhr vlsy vFkok jkT; ‘kklukus eatwj dsysys fdaok
voyafcoysys lgdkjfo”k;d /kksj.k fdaok fodkl
dk;Zdze ;kaph vaeyctko.kh dj.;kP;k dkeklkBh
jkT;’kklukus fdaok ek- lgdkjh fuac/kd ;kauh fnysY;k
vkns’kkaph tk.kwuctwu voKk djhr vlsy vFkok vU; fjrhus
laLFksph fdaok lHkklnkaph dkes mfprfjR;k vkf.k
lk{ksikus ikj ikMhr ulsy vkf.k laLFksps dkedkt BIIk
>kys vlsy rj ek- uksan.kh vf/kdkjh lferhyk fdaok R;k
lnL;kyk uksVhl feGkY;kiklwu 15 fnolkaP;k vkr R;k
laLFksps fdaok R;k lnL;kps dks.krsgh vk{ksi vlY;kl
v’kk vk{ksikfo”k;h fuonsu dj.;kph la/kh fnY;kuarj vkf.k
laLFkk ftP;k’kh layXu vlsy R;k la?kh; laLFks’kh
fopkjfofu;e dsY;kuarj gwdekOnkjs rh lferh jn~Ckkry d#
‘kdsy vkf.k
1- laLFksP;k rhu fdaok vf/kd lnL;kapk lekos’k vlysyh
lferh fu;qDr d# ‘kdsy vFkok]
2- nksu fdaok vf/kd iz’kkld fu;qDr d# ‘kdrhy- iz’kkld gs
laLFksps lnL; vlysp ikfgts vls ukgh vkf.k iz’kkld
Eg.kts euq”; O;Drh vxj ,[kknh laLFkk vlw
‘kdsy- ;ke/;s jkT; ‘klukP;k ekyhdhph fdaok frP;k
fu;a=.kk[kkyh vlysyh daiuh fadaok frph ,[kknh nq¸;e
daiuh vlw ‘kdsy- lferh jÌckry dj.;kph eqnr ek- uksan.kh
vf/kdkjh osGksosGh ok<ow ‘kdrhy i.k ,dw.k loZ
dkyko/kh ----- Ok”kkZis{kk tkLr ulsy vkf.k jkT;
‘kklukP;k iwoZ ijokuxhus rks dkyko/kh ---
o”kkZis{kk vf/kd vl.kkj ukgh-
3- gk dkyko/kh lekIr gks.;kiwohZ lq/nk ek- uksan.kh
vf/kdkjh ;akuh lehrh fdaok frpk dks.krkgh lnL; fdaok
useysyk iz’kkld cny.;kpk vf/kdkj vlsy- rlsp dk<wu
VkdysY;k lnL;kP;k tkxsoj dks.kR;kgh O;Drhph lnL;
Eg.kwu fu;qDrh dj.;klkBh fadaok dk<wu VkdysY;k
lnL;kP;k inkP;k moZfjr dkyko/khlkBh R;kP;k tkxsoj
use.kwd dj.;kpk lferhyk vkns’k nsrhy-
c- laLFksP;k lferhP;k fuoM.kqdhlkBh lHkklnkps
vklysys ukefunsZ’ku i= ukeatwj >kY;kps laLFksps i=
feGkY;k rkj[ksiklwu rhu fnolkP;k vkr R;k ukjkt
>kysY;k lHkklnkyk ek- uksan.kh vf/kdkÚ;kadMs vihy
djrk ;sbZy] vls vihy feGkY;kP;k rkj[ksiklwu ngk
fnolkaP;k vkr rs fudkykr dk<rhy- vihykr fnysyk fu.kZ;
gk vafre vlsy o vfiykr fnysY;k fu.kZ;koj vk.k[kh vihy
fdaok iqufj{k.k djrk ;s.kkj ukgh- dk;ns’khji.ks
ukefunsZ’kr dj.;kr vkysY;k mesnokjkaph ;knh
vfiykojhy fu.kZ;kP;k v/khu vlsy- mesnokjh vtkZP;k
Nkuuhph rkjh[k o mesnokjh ekxs ?ks.;kph ‘ksoVph
rkjh[k ;ke/khy dkyko/kh 15 fnolkais{kk deh vl.kkj
ukgh-
d- fuoM.kqdhus fuoMqu ;s.kkÚ;k laLFksP;k dks.kR;kgh
inkf/kdkÚ;kfo#/n R;kosGh lferhP;k dks.kR;kgh lHksr
gtj jkg.;kl o ernku dj.;kl ik= vlysY;k lferhP;k ,dw.k
lnL;kiSdh 2@3 lnL;kauh lHksr cgqerkus vfo’oklkpk
Bjko ikl dsY;kl rks vlk dks.krkgh inf/kdkjh Eg.kwu
pkyw jkg.;kps can gksbZy vkf.k R;kauarj R;kaps in
eksdGs >kY;kps let.;kr ;sbZy-
T;k dks.kR;kgh lferhP;k fo’ks”k lHksl vfo’oklkpk Bjko
ekaMok;kpk vlsy R;k lHksr gtj jkg.;kl o ernku dj.;kl ik=
vl.kkÚ;k ,dw.k lnL;kaP;k dehr deh 1@3 lnL;kauh R;k
BjkokP;k lHksP;k ekx.khi=koj lg;k dsY;k ikfgtsr- vkf.k rs
ekx.khi= fu;ekauh BjfoysY;k ueqU;kr o BjfoysY;k i/nrhus ek-
uksan.kh vf/kdkjh ;akP;kdMs ikBfoys ikfgts- ijarq
T;kaP;kfojks/kkr vfo’okl Bjko ekaMko;pk R;kisdh
vf/kdkjinkoj vlY;kph eqnr 6 efgU;kis{kk deh vlsy rj v’kk
fo’ks”k lHksps ekx.khi= nsrk ;s.kkj ukgh-
fo’ks”k lHksps ekx.khi= feGkY;kP;k rkj[ksiklwu 7
fnoklkaP;k vkr ek- uksan.kh vf/kdkjh lferhph fo’ks”k lHkk
cksykorhy- v’kk lHkk uksVhl dk<Y;kP;k rkj[ksiklwu 15
fnolkaP;k vkr ?ks.;kr ;sbZy- lnj lHkspk v/;{k ek- uksan.kh
vf/kdkjh ;kauk vf/kd`r dsysyk lgk¸;d fuc/kad ;kaP;k ntkZis{kk
deh ntkZ ulysyk vf/kdkjh vlsy- v’kk lHksr v/;{kinh vlrkauk
lferhP;k lHksr v/;{kLFkkuh vl.kkÚ;k v/;{kkl fdaok lHkkirhl
rs vf/kdkj vlrkr- rsp vf/kdkjh vlrhy- ijarq R;kl ernku dj.;kpk
vf/kdkj vl.kkj ukgh] cksyfo.;kr vkysyh gh lHkk dks.kR;kgh
dkj.kko#u rgdqc djrk ;s.kkj ukgh- vfo’okl BjkokP;k cktwus o
fojks/kh ernku dj.kkÚ;k lferh lnL;kaph ukos lHksr okpwu
nk[kfo.;kr ;srhy vkf.k lferhP;k lHksP;k Bjko cqdkr R;kph
uksan dsyh tkbZy- vfo’oklkpk Bjko QsVkG.;kr vkY;kP;k
rkj[ksiklwu lgk efgU;kaP;k vkr lehrhiq<s dks.krkgh uohu
vfo’oklkpk Bjko vk.krk ;s.kkj ukgh-
M½ T;k lHkklnkus laLFksdMwu &
1- vuker vxj vWMOgkUl ¼vxzhe½ jDde ?ksryh vlsy] vxj
2- vkiY;k Lor%lkBh dks.kR;kgh lsok ¼T;klkBh lsosph chy
Hkjkoh ykxrkr v’kk ½
3- dks.krkgh eky fdaok fodzs; oLrw m/kkjhoj [kjsnh dsY;k
vlrhy] vxj
1- v’kk vuker vxj vWMOglUl jdek vxj eky [kjsnhpk vxj
lsosP;k jdek Hkj.;kcnny laLFksus izs”k.k izek.ki=k[kkyh
iksLVkekQZr ¼vaMj lfVZQkbZMvkWQ iksLVhax½
ys[kh LOk#ikr ikBfoysyh uksVhl R;ktk ctko.;kr
vkY;kP;k rkj[ksiklwu rhu efgU;kaP;k vkr jDde Hkjyh
ukgh vxj ¼1½ laLFksdMwu R;kyk ekx.khph uksVhl
feGkY;kiklwu vFkok ¼2½ R;kus vuker vxj vWMOgkUl
jDde vxj lsok ?ksrY;kiklwu rhl ¼30½ fnolkaP;k
vkr ;kiSdh th yodjph eqnr vlsy R;k fnolkiklwu rks lferh
lHkkln Eg.kwu deh >kyk o R;kph tkxk eksdGh >kyh vls
let.;kr ;sbZy- lferh lHkkln in FkkacY;kiklwu 2 o”kkZuarj
rks iqUgk lferh lHkkln Eg.kwu fuoM.kqdhl ik= letyk
tkbZy-
2- ¼bZ½ vf/kfu;e dye dz- 71 e/khy rjrqnhfo#/n laLFksph
jDde ,[kk|k inkf/kdk&;kus vf/kdu;e dye dz- 78]93 vxj
144 ¼2½ [kkyP;k] Lor%P;k pkyysY;k dkekr okijyh rj
ek- uksan.kh vf/kdkjh lnj jDde 1 efgU;kr laLFksyk ijr djk
vlk R;k inkf/kdk&;kl vkns’k nsrhy i.k R;k vkns’kke/khy
lacaf/kr vf/kdk&;kus rh jDde eqnrhr ijr dsyh ukgh rj ek-
uksan.kh vf/kdkjh rh jDde olqyhlkBh izek.kik=kUo;s rh
jDde tehu eglqykP;k Fkdckdhizek.ks olwy dsyh tkbZy-
3- T;k O;fDrfo#/n gh dkjokbZ dj.;kr vkyh vlsy rh O;Drh
dks.kR;kgh izdkjs vik= Bjyk vlY;kl rks lferh lHkkln
Eg.kwu fu;qDr gks.;kl] ukefufnZ”V gks.;kl] Lohd`r
¼dks&vkWIV½ dsyk tk.;kl fdaok lferh lnL; Eg.kwu
pkyw jkg.;kl vik= Bjsy o R;kph tkxk eksdGh >kyh vls
letys tkbZy-
x- vf/kfu;e dz- 73 ¼ 1 ,Q½] lgdkjh fu;e 58 izek.ks
dks.kR;kgh eqnrhPkk gIrk Fkdfo.kkjk Fkdckdhnkj o R;kpk
tehnkj dks.kR;kgh laLFksP;k lferhoj lHkkln Eg.kwu
use.kqdhus vxj ukefufnZ”V gksÅu ;s.;kl rlsp rks lferhoj
lHkkln Eg.kwu jkg.;kl vik= Bjsy-
37- lferh lnL;kapk O;fDr’k% fgrlaca/k vl.kk&;k cxkchpk
fopkj pkyw vlrk R;kyk lferhP;k lHksl gtj jkgrk ;s.kkj
ukgh fdaok er nsrk ;s.kkj ukgh-
38- okf”kZd fuoM.kqdhuarj gks.kk&;k O:oLFkkid lferh
lnL;kae/kwu njo”khZ v/;{kkaph fuoM dsyh tkbZy o v’kk
fjrhus fuoMwu vkysY;k v/;{kkapheqnr 1 o”kZ Eg.kts
iq<hy v/;{k fuoMwu ;sbZi;Zar jkghy o R;k v/;{kkus loZ
lHkkaps v/;{k Eg.kwu dke dsys ikfgts- v/;{k xSjgtj vlsy
rsOgk lHksl vlysY;k lnL;kauh vikY;kiSdh ,d lnL;kl R;k
lHksdjhrk v/;{k Eg.kwu fuoMys ikfgts- v/;{k lnL; ;k
ukR;kus vlysY;k ,dk erk[ksjht leku erizlaxh ,d tknk er
ns.;kpk vf/kdkj vlsy- iq<hy ok”khZd lHksi;Zar v/;{k
fuoMyk tkbZi;Zar gk v/;{k Eg.kwu dke djhy-ek= ;k
eqnrhr O;oLFkkid lferhus R;kpsoj vfo’okl dsyk ulyk
ikfgts-
39 laLFksP;k dkekdfjrk vko’;d frrD;k lHkk cksyfoY;k
tkrhy- ijarq njegk funku ,drjh lHkk Bjoyhp ikfgts-
lHkkapk o`arkr iqLrdkr fpV.khlkus fygwu Bsoys ikfgts-
40-lferhph dkes [kkyhyizek.ks vlrhy &
1- dtsZ dk<.ks] Bsoh Lohdkj.ks o R;kP;k vVh Bjfo.ks-
2- lnL; gks.;klkBh o HkkxklkBh vkysY;k vtkZpk fudky
dj.ks-
3- fofof{kr {ks=kiqjR;k vxj dkekiqjR;k milfeR;k use.ks-
4- HkkxkaP;k o brj jdekapk olwy ?ks.ks o vkysyk olwy
d’kk fjrhus tek djk;pk rks Bjoh.ks-
5- laLFksP;k dkedktklaca/kh gks.kkjk [kpZ eatwj dj.ks-
6- fpV.khlkps fg’ksc rikl.ks o jks[k jDde ekstwu ikg.ks-
7- laLFksps lnL; o fx&gkbZd ;kapsdMwu dje.kwd] lHkk
laesyu o okpukph gksbZy frrdh lks; dj.ks-
8- vf/kfu;e dye dzekad 75 o fu;e dzekad 61 e/khy
rjrqnhuqlkj okf”kZd vgoky o rkGscan i=ds 31
ekpZuarj o”kZ laiY;kiklwu 45 fnolkr r;kj dj.ks o rs r;kj
dsY;kiklwu 15 fnolkr ek- fuca/kd ;kauh useysys R;k
Hkkxkps ys[kk ijh{kd ;kapsdMs ikBfo.ks-
9- fpV.khlkl rkRiwjrs deh dj.ks R;kyk dk;eps dkeko#u
deh dj.;kcnny loZlk/kkj.k lHksiq<s f’kQkjl dj.ks]
fpV.khlk[ksjht brj ixkjh vf/kdk&;kauk o lsodkauk
use.ks] R;kaP;k vuqdzes ixkjkph o HkR;kph Js.kh ¼
Ldsy½ o jDde Bjfo.ks vxj R;kr cny dj.ks] R;kauk nsM
dj.ks o rkRiqjrs dkeko#u nwj dj,js o ;k lokZackcr
fofue; r;kj dj.ks o rs loZlk/kkj.k lHksiq<s eatqjhl
Bso.ks- ek= R;akuk dk;eps deh dj.;kiwohZ ek –
fuca/kd ;kaph ekU;rk ?ksryh tkbZy-
10- dk;ns’khj dkes pkyfo.ks] R;k dkeklaca/kkr izfri{k
pkyfo.ks fdaok ,[kk|k ckcrhr] d`”kh Qyks|ku la;qDr
laLFkk ¼rls vlY;kl ½ laerhus rMtksM dj.ks]
laLFksrQsZ dk;ns’khj dkes pkyfo.;kdfjrk frP;k
vf/kdk&;kl fdaok vf/kdk&;kauk vf/kdkj ns.ks-
11- iksVfu;e dzekad 2 ¼v½ izek.ks dkes gkrh ?ks.ks o
R;kdfjrk HkkaMoy iqjfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
12- ekykps uksancqd rikl.ks o f’kydh eky cjkscj vkgs
fdaok ukgh rs ikg.ks-
13- laLFkk okijhr vlysY;k dkV&out o ekis riklkos-
14- laLFkaP;k dpsjhlkBh tkxk laiknu dj.ks vxj
HkkM;kus ?ks.ks-
15- lHkklnkauk ykx.kkjk ?kjxqrh eky [kjsnh dj.ks o
laLFksl [kr] ch&fc;k.ks] dyes] e’kkxrhph lk/kus
okgrqdhph lk/kus o brj ‘ksrheky [kjsnh dj.ks]
QyksRiknu o rRle lao/kZuke ykx.kk&;k v|;kor loZ
‘kkL=h; midj.ks [kjsnh dj.;kph O;oLFkk dj.ks-
16- laLFkspk eky lkBfo.;klkBh tkxk o laLFkspk eky
vkxhiklwu uqdlkus gksÅ u;s Eg.kwu ;ksX; cktkj njkus
uksan.kh vf/kfk&;kus laer dsysY;k foek daiuhe/;s foek
mrjfo.;kpk O;oLFkk dj.ks-
17- fodzhdfjrk eky Lohdkj.ks o tj vko’;d vkf.k ‘kD; vlsy
rj] R;kaph izrokjh dj.;kph rtoht dj.ks-
18- m/kkjhus O;kikj dj.;kph tks[khe laLFksus >;kok;kph
vlsy rsOgk T;kaP;kekQZr o T;kauk eky fodrk ;sbZy
v’kk vuqdzes fo’oklw nykykph o O;kik&;kph ;knh]
vf/kfu;e dye dz- 44 o fu;e dz- 42 e/khy rjrqnhauk
v/khu jkgwu r;kj dj.ks o R;kaph ir ikBfo.ks-
19- T;k fpV.khl o brj lsodkaP;k jksdMh’kh] ekyk’kh]
egRokps dkxni=k’kh vxj jks[;k’kh laca/k ;sr vlsy
v’kkaps dMwu uksan.kh vf/kdkjh ;kauh BjfoysY;k
jdesP;k izek.kkuqlkj tfeu jks[kk ?ks.k o uksan.kh
vf/kdkjh ;kauh BjohysY;k jdesP;k izek.kkuqlkj tfeu
jks[kk ?ks.ks o uksan.kh vf/kdk&;kus laer dsysY;k
foek daiuhdMwu Qk;MsfyVh ckWaM ?ks.;kph
O;oLFkk dj.ks-
20- Hkkx ¼’ksvlZ½ ljdkjh o brj jks[ks ;kapsoj orhus
laLFksP;k ‘kjs fyfg.ks rs fod.ks vxj R;kauk oxZ dj.ks
vFkok u dj.ks( vkf.k R;kdfjrk lferhP;k nksu vFkok
vf/kd lnL;kauk t#j rs vf/kdkj ns.ks-
21- lsodoxZ o lnL; ;kauk |ko;kP;k etqjhps izek.ks
Bjfo.ks-
22- laLFksps mnns’k ikj iM.;kP;k n`”Vhus loZlk/kkj.k
laLFkspk O;ogkj pkyfo.ks-
23- ys[kkijh{kk ;knh fopkjkr ?ks.ks] vf/kfu;e dzekad 86
o fu;e dzekad 73 e/khy rjrqnhuqlkj ys[kkijh{kk nks”k
nq#Lrh izfro`Rr iq<hy loZlk/kkj.k lHksiq<s Bso.ks-
24- lsodoxZ o lnL; ;kauk |ko;kP;k etqjhps izek.k
Bjfo.ks-
25- laLFksph feGdr lqjf{kr Bso.;kph O;oLFkk Bso.ks-
26- O;oLFkkid lferhP;k dks.kR;kgh ,dk lHkklnkl jks[k
f’kYyd rikl.;kpk vf/kdkj fnyk tkbZy- lHkklnkus fdeku
15 fnolkrwu ,dnk fdnhizek.ks jks[k f’kYyd o
efgU;krwu fdeku ,dnk fdnhizek.ks jks[k f’kYyd o
efgU;krwu fdeku ,dknk brj ftanxh o LVkWd eky
riklwu ikfgyk ikfgts o R;kckcrpk vgoky O;olFkkid
lferhdMs lknj dsyk dsyk ikfgts- gk vgoky iq<hy lHksl
fopkjkFkZ ?ksryk tkbZy- jks[k f’kYyd vkf.k brj ftanxh
LVkWd ekygh deh vlY;kps vgokyko#u fnlwu vkY;kl
lacaf/kr O;DrhdMwu olqyh dj.;klkBh O;oLFkkid
lferhus olqyhph ;ksX; O;oLFkk dsY;kl lnj rqVhph
laiw.kZ tckcnkjh O;oLFkkid dfeVhoj jkghy-
Ekgkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;kl
vuql#u O;oLFkkid lferhus lHkklnkaoj yknysY;k tckcnkjhr
R;kapsdMwu dlwj >kY;kus laLFksyk vkysY;k rksV;kph
HkjikbZ dj.;kph tckcnkjh R;kapsdMwu dlwj >kY;kus
laLFksyk vkysY;k rksV;kph HkjikbZ dj.;kph tckcnkjh R;k
osGP;k O;oLFkkid lferhps lHkklnkaoj jkghy-
Ikjarq uksan.kh vf/kdkjh ;kauk ;ksX; R;k vVh o fu;e
yknwu dkgh ekykps fucZa/k] f’kFkhy dj.;kpk vf/kdkj vkgs-
41- O;oLFkkid lferh ok lferhpk lnL; ;kaps use.kwdhP;k osGh
dkgh nks”k vlY;kps ekxkgwu utjsl vkys vxj lferhojhy
dkgh tkxk fjdkE;k rjh lferhus vxj lferhpk lnL; ;k ukR;kus
lnHkkousus dsysyh dkes gh t.kw dkgh rh lferh vxj rks
lnL; ;kauh use.kwd ;ksX; >kyh vxj R;k lferhok frps loZ
lnL; gksrs vls letwu vf/kfu;e dye dzekad 77 e/khy
rjrqnhizek.ks dk;ns’khj letyh tkbZy-
42- O;oLFkkid lferhP;k fudkykoj loZlkk/kkj.k lHksdMs R;k
fudkykph let fnY;kP;k rkj[ksiklwu nksu efgU;kaps
vkr( vihy djrk ;sbZy- R;k eqnrhuaarj dsysys vihy
loZlkk/kkj.k lHkk ukeatqj djhy-
9 tckcnkj lferh
43- tckcnkj lferh gh rhu lnL;kaph jkghy-
Rkh laLFksP;k loZ fg’kksckaph ikg.kh djhy o funku
frekghrwu ,dnk rikl.kh djhy- gh lferh laLFksph laifrd fLFkrh
o dk;Z ;k laca/kkus o”kZ v[ksjhl izfro`Rr r;kj djhy- ;k lferhP;k
lHkk nj efgU;krwu ,dnk rjh Hkjsy-
10 fpV.khl
44 v- fpV.khlkph use.kwd okf”kZd loZlkk/kkj.k lHksr
dsyh tkbZyu- R;kapslaca/kh dkgh rdzkj vlY;kl rh
O;oLFkkid lferh ekQZr tckcnkj lferhdMs djrk ;sbZy-
c- fu;e dzekad 57 e/khy rjrqnhizek.ks laLFksP;k ,[kk|k
djkjkr] O;ogkjkr] [kjsnh dsysY;k vxj fodysY;k feGdrhr
fpV.khlkyk dlykgh Hkkx vxj fgrlaca/kk Bsork ;s.kkj
ukgh-
45- fpV.khlkps dkes iq<hyizek.ks vlrhy-
1- laLFksP;k loZ lk/kkj.k lHkk o O;oLFkkid lferhP;k
lHkk cksyfo.ks o R;kauk gtj jkgk.ks-
2- lnj lHksr gks.kkÚ;k dk;kZph uksan dj.ks-
3- laLFksph loZ iqLrds o fg’ksc osGksosGh fygwu
Bso.ks-
4- lferhP;k vkns’kk uqlkj iSls [kpZ dj.ks o ;srhy R;k
jDdek ?ks.ks-
5- tek ikoR;k] [kpkZP;k ikoR;k o laLFksps dke
pkyfo.;kdjhrk tkxsps brj loZ dkxni=s r;kj Bso.ks-
6- laLFkspk i= O;ogkj pkyfo.ks o lnL;kauk ykx.kkjh t#j
rh ekghrh iqjo.ks-
7- okf”kZd rkGscan i=ds BjfoysY;k eqnrhP;k vkr r;kj
d#u lferhiq<s Bso.ks o rh ek- ----- fuc/kad ;kauh
useysY;k HkkxkP;k ys[kkifj{kdkadMs eqnrhr
ikBo.;kph O;oLFkk dj.ks-
8- vkWMhV ;knh >kY;kuarj rkcMrksc th lferhP;k
fopkjkdjhrk frP;k iq<s Bso.ks o frP;kr nk[kfoysys
nks”k o pqdk nq#Lr dj.;kckcr t#j rh rtfot dj.ks nks”k
nq#Lrh izrho`Rr BjysY;k eqnrhP;k vkr] lferhiq<s
Bsowu rs iq<s pkyfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
9- laLFksP;k ixkjh lsodkauk dkekP;k fn’kk nk[kfo.ks]
R;kaP;koj ns[kjs[k Bso.ks o R;kaps fu;a=.k dj.ks-
10- laLFksrQsZ fnY;k tk.kkÚ;k tesP;k ikoR;koj
fpV.khlkus lg;k dsY;k ikfgtsr- xgk.kps nk[kys] nLr,sot
o brj egRokps dkxni= ;koj fpV.khl o lferhpk ,d
lnL; ;kauh lg;k d#u fnY;k ikfgtsr-
11- lnL;kauh laLFks’kh dsysY;k O;ogkjkph iqLrds
osGP;kosGh ijr R;kauk ns.ks] fcxj lnL;kauk o
Bsohnkjkauk R;kaP;k laLFks’kh >kysY;k O;ogkjkP;k
frekgh i=dkP;k dkcZu izrh ns.ks o BsohP;k ckD;k
cjkscj vkgsr fdsok ukghr rs letfo.;kdfjrk Bsoh nkjkauk
nj o”khZ v[ksjP;k ckD;k dGfo.ks o R;kaP;kcjkscj
vlY;kcÌyph R;kaph dcwyh i=s ?ksÅu nIrjh Bso.ks o
iq<hy vkWMhV rikl.kh osGsl rh es- vkWMhV
lkgsc ;kauk nk[kfo.ks-
11^^u¶;kph okV.kh**
46 izR;sd o”kkZv[kjsjps fg’ksc r;kj >kY;koj lLFksP;k
BksdG u¶;krwu vf/kfu;e dye dz- 65 o fu;e dz- 51 e/khy
rjrqnhuqlkj fujfujkG;k dtkZP;k oxSjs jDde] vf/kfu;e dye
dz- 71 izek.ks fu/khlkBh laLFksPks fnysyh va’knkus o
rksV;kP;k jdek otk d#u] laLFkspk fuOoG u¶;kPkk
vkdMk dk<yk tkbZy- o rks uQk yxrP;k iq<hy okf”kZd
lk/kkj.k lHksr tkghj dsyk tkbZy-
vf/kfu;e dz- 64 rs 69 o fu;e dz- 50 rs 52] 53 o 55 e/khy
rjrqnhauk v/khu jkgqu fuOoG u¶;kPkh foHkkx.kh
[kkyhy ckchoj dsyh tkbZy-
1½ dehr deh 10 VDds xaxktGhdjhrk-
2½ fu;e dz- 53 vUo;s n;ko;kP;k fdaok f’k{k.k
fu/khdjhrk-
3½ vf/kfu;ekrhy rjrqnhuqlkj tkLrhr tkLr ------ VDds
njkus ykaHkk’k okV.;kdjhrk-
4½Hkkx HkkaMoyP;k 2 VDds brdk fu;e dzekad 52
mHkkjko;kP;k vf/kykaHkk’k lehdj.k fu/khdjhrk-
5½u¶;kP;k 20 VDsd i;Zar vf/kfu;e dye dz- 69 izek.ks
lkoZtfud /kekZnk; v’kk izdkjP;k dkekdfjrk-
6½ u¶;kP;k 10 VDds d`”kh Qyks|ku fodklfu/kh
7½brj iksVfu;eke/;s dkghgh uewn vlsy rjh laLFksP;k
fuOoG u¶;krwu izFke ljdkjh Hkkx HkkaMoykP;k
gIR;kph jDde vxj ‘ks 10 VDds ;k th jDde tknk vlsy R;k
jDdes brdh jDde ¼dWfiVy fjMe’ku QaM½ Hkkx
HkkaMoy ijrQsM fu/khyk oxZ dsyk tkbZy-
ykHkka’k o vf/kykHkka’k lehdj.k fu/khpk mi;ksx
vuqØes ykHkka’k o vf/kykHkka’k okV.;kdMs dsyk
tkbZy- ojhy ckchaoj foHkkxwu f’kYyd jkghysyk uQk
[kkyh ckchaoj foHkkxrk ;sbZy-
1- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar laLFksP;k ixkjh
deZpk&;kauk nksu efgU;kaP;k ixkjkbrdk ykHkka’k o
vf/kykHkka’k okV.;kdjrk-
2- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar foukosru dke dj.kk&;kauk
ekyeRrk ns.;kdfjrk-
3- f’kYyd u¶;kP;k 5 VDdsi;Zar xjhackps f’k{k.k o R;kauk
enr] oS|dh; enr] lkoZtfud mi;qDr ckchpk izlkj ;kapk
lekos’k vlysY;k dks.kr;kgh lgdkjh vxj /keZnk;
ckchdjhrk-
4- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar fo’ks”k vMp.khP;k
xaxktGhdjhrk ¼Lis’ky betZUlh fj>oZ QaMkdfjrk½
5- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar bekjr fu/khdfjrk-
6- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar loZ fgrdkjd QaMkdfjrk
¼;k QaMkpk fofu;ksx dkekxkjkP;k dqVqackojhy vkiRrh
u”V dj.;kdfjrk vxj R;kaph ifjfLFkrh lq/kkj.;kdjhrk [kpZ
djrk ;sbZy-
47- ljdkjh fu;a=.k oLrwaP;k okVi O;ogkjkr >kysY;k fuOoG
u¶;kph foHkkx.kh [kkyhyizek.ks dsyh tkbZy-
v- 35 VDds fo’ks”k fodkl fu/khdjhrk-
c- 25 VDds okVi O;ogkj xaxktGhdjhrk-
d- 40 VDds laLFksP;k fuOOkG u¶;kr oxZ dj.;kdjhrk-
ojhy Øekad 2 e/khy fu/khph jDde -------- fuca/kd lgdkjh
laLFkk] ;kaph vkxkÅ ijokuxh ?ksÅu [kpZ djrk ;sbZy i.k
rh nksu o”kkZr [kpZ u >kY;kl okVi O;ogkj xaxktGhr
lkehy dsyh tkbZy-
48- fu;e dzekad 53 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksus jkT; ljdkj
tkghj djhy v’kk la;qDr laLFksP;k fodklfu/khdfjrk
oxZ.khph jdde BjfoY;kf’kok; fryk ykHkka’k
OkkVrk ;s.kkj ukgh-
49- T;k lnL;kauh ckzkaph jDde iq.kZ Hkjyh ulsy R;kauk
ykHkka’k o vf/kykHkka’k ;kph jDde jksdM o ns; ;kaP;k
Hkkxkaph jDde iq.kZ gksbZi;Zar Hkkxkr tek dsyh
tkbZy-
12 xaxktGh ¼fjtoZ QaM½
53- mifo/kh dz- 57 P;k iksV mifo/kh ¼1½ e/;s uewn dsysyh
jDde] loZ izos’k Qh] fof’k”V dkekdfjrk fnysY;k
ns.kX;kf’kok; d#u brj ns.kX;kaP;k jDdek] naMkps O;kt
o tIr dsysY;k HkkxkaP;k jDdek xaxktGhr lkfey dsY;k
tkrhy- vf/kfu;e dye o rjrqnhauk vuql#u] xaxktGhph
xqaro.kwd vxj Bso.kwd dsyh tkbZy-
54- xaxktGh O;frjhDr brj fu/khaph xqaro.kwd vxj Bso.kwd
vf/kfu;e o rjrqnhuaklkj dsyh tkbZy-
13 f’kYd
55- fpV.khlkdMs O;oLFkkid lehrhpk Bjko d#u laLFksph ----
# Ik;Zarph f'kYyd Bsork ;sbZy- R;kis{kk tkLr f’kyyd tke
vlY;kl tek >kY;kiklwu nksu fnolkP;k vkr ¼lkoZtfud
lqVV;k oxGwu½ rh dsanzh; cWadsr vxj toGP;k frP;k
‘kk[ksr Hkjyh ikfgts-
14 fg’ksc o dkxni=
56 laLFksps jks[ks frP;k fg’kksckph dkxni=s o iqLrds
fpV.khlkP;k rkC;kr jkfgy o rh laHkkG.;kph tckcnkjh frP;koj
vlsy-
57- fu;e 65 e/;s uewn-dsysyh es- jftLVkj lkgsc ;kauh
Bjfoysyh] lferhl vko’;d okVrhy v’kh fg’ksckph dkxni=s o
iqLrds laLFksus Bsoyh ikfgts- R;k dkxni=koj o iqlrdkoj t#jh
frFks o dkMkZoj njjkstps O;ogkjkps ‘ksoVh lHkkirh o
fpV.khlkauh lg;k dsY;k ikfgtsa- R;kus dkMZoj lg;k u dsY;kl
laLFksyk R;kps fo#/n t#jh rh mik;;kstuk djrk ;sbZy- lHkkirh o
fpV.khlka ;kauh laLFksP;k dkxni=kP;k izekf.kr udY;koj lg;’k
dsY;k ikfgts o ;kO;frfjDr nql&;k vf/kdk&;kauh dkxni=koj
lg;k djko;kP;k vlY;kl R;kauk R;k dj.;kl laLFjksl vf/kdkj
nsrk ;sbZy-
58 ¼v½ iklcqds QDr lnL;kauk ns.;kr ;srhy- R;k lnL;kdMwu
>kysY;k o R;kl fnysY;k jdekaP;k uksnh dsY;k tkrhy o izR;sd
uksanhP;k [kjsi.kkcnny fpV.khlkauh lgjh dsyh ikfgts- R;kus
lnL;kaph iklcqds usgeh fuoMwu iw.kZ dsyh vlyh ikfgts- fcxj
lnL; Bsohnkjkus izR;sd frekgh lalFks’kh dsyY;k loZ
O;ogkjkP;k ckcrP;k fg’kksckP;k r[rkP;k dkcZuus dk<ysY;k
udyk lHkkirh lferhpk ,d lnL; o fpV.khl ;kakP;k lghus fnY;lk
ikfgts- izR;sd o”kkZP;k v[ksjhl Bsohnkjkus R;kP;k [kkR;krhy
jdek ys[kh dGfoY;k ifgts o R;kcjkscj vkgsr fdok dls ;kcnnyps
R;kaP;kdMwu ys[kh i= ekxfoys ikfgts-
¼c½vkysY;k BohaP;k dtZQsMhaP;k o brj jdesP;k Bjkfod
ueqU;krhy tesP;k ikoR;k fpV.khlkauh lg;k d#u fnY;k ikghts-
59- mifo/kh dz- 2 ¼v½ vUo;s dsY;k tk.kk&;k O;ogkjkps
Lora= fg’ksc Bsoys ikfgts o R;kaph uQk rksVk rkGscan i=ds]
tek[kpZ i=ds Lora= dsyh ikfgts-
60 - laLFksP;k dks.kR;kgh lnL;kl vf/kfu; dye dzekad 32
e/khy rjrqnh uqlkj R;kr uewn dsysys laLFksrhy iqLrds
ikgrk ;srhy vxj fu;e dzekad 27 e/khy rjrqnh uqlkj R;kaP;k
udyk R;kl nsrk ;srhy-
15 nq#LR;k
61 laLFksP;k mifo/khr cny dj.ks] ,[kknk mifo/kh jÌ dj.ks
fdaok uohu ?kky.ks vlY;kl vf/kfu;e dye dzekad 13 o fu;e dye
12 e/khy rjrqnh vuqljY;k ikfgtsr- R;kdjhrk HkjysY;k
loZlk/kkj.k lHksl gtj vl.kkÚ;k o er ns.kkÚ;k lHkklnkaP;k
funku 2@3 la[;sus R;k cnyklac/khpk Bjkok ikl dsyk ikfgts-
R;k lHksph uksVhl lHksP;k rkj[ksiwohZ funku 10 fnol vxksj
loZ lHkklnkauk fnyh ikfgts- dks.krkgh mifo/kh dlk cnyo;kpk]
dks.krk uohu Lohdkjko;kpk fdaok jÌ djko;kpk gs R;k
uksVh’khr Li”Vi.ks fyfgys ikfgts- uksan.kh vf/kdkjh ;kaps
dMwu nq#Lrhph ilarh o uksan gksbZi;Zar nq#Lr dsysyk
mifo/kh vaeykr ;s.kkj ukgh-
v½laLFksP;k iksVfu;ekr dj.;kr vkysyh dks.krhgh lq/kkj.kk
ek- uksna.kh vf/kdkÚ;kadMwu 13 dyekUo;s uksanfoyh
tk.kkj ukgh fdaok R;k iksVfu;ph dsysyh lq/kkj.kk dj.;kr
vkY;kps eku.;kr vkys vlsy rj R;k iksVfu;eke/;s dsysY;k
lq/kkj.kk jkT; ‘kklukus vf/kfu;e dye 4 vUo;s tj
dks.krsgh /kksj.kfo”k;d funs’k dk<ysys ulrhy o rh
lq/kkj.kk ;k funs’kkP;k fo#/n vlsy rj rh vaeykr ;s.kkj
ukgh-
c½ iksVfu;kekP;k lq/kkj.kk uksan.khlkBh vkysyk vtZ ek-
uksan.kh vf/kdkÚ;kus nksu efgU;kP;k eqnrhr fudkykr
dk<yk ukgh rj rs ;k eqnrhP;k lekIrhP;k rkj[ksiklwu 15
fnolkaP;k vkr rks iksV fu;e lq/kkj.kk vtZ fudV
ojh”BkadMs ikBokos vkf.k fudV ojh”B vf/kdkjh rks vtZ
nksu efgU;kP;k vkr fudkykr dk<rhy- ijarq tj rks vtZ R;k
eqnnhr fudkykr dk<yk ukgh rj R;k laLFkspk rks iksVfu;e
lq/kkj.kk vtZ o R;krhy lq/kkj.kk ;kaph uksan.kh dj.;kr
vkY;kps let.;kr ;sbZy-
16 fg’kksckph iqLrd o fofu;e dj.ks
62- iksVfu;e Øekad 63 e/;s dkghgh uewn dsys vlys rjh
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk fu;e 1961 os fu;e 65 e/;s uewn
dsysyh o [kkyhy iqLrds o dkxni=s Bsoyh ikfgtsr-
1½ lHkklnkaps uksan.kh uequk 2½ ^^vk;**] uequk ^ts*
jftLVj] ¼;knh½ 3½ ‘ksvj jftLVj 4½ lk/kkj.k lHkkaP;k
dkedktkps ¼o`Rrkarkps½ lHkk o`Rrkar iwLrd 5½ jkstdhnZ
6½ O;oLFkkid lferhP;k lHkkaP;k dkedktklac/khps lHkk
o`Rrkar iqLrd 7½ loZlk/kkj.k [krko.kh ¼tujy ystj½ 8½
oS;fDrd [krko.kh ¼ilZuy ystj½ 9½ laxzg uksanogh ¼LVkWd
jftLVªj½ 10½ MsMLVkWd jftLVj 11½ xaqro.kwd jftLVj
12½ izkWiVhZ jftLVj 13½ vkWfMV vkWCtsD’ku vW.M
jsDVhfQds’ku jftLVj 14½ fodzh eky fdaer ;knh 15½ tehu
eqY;kiu o tehu lq/kkj.ks lac/kh MsOgyisaV jftLVj] etwj
lHkklnkaps gtsjhiV] oLrwaps jthLVj@[krko.kh] pkÚ;k dfjrk
jftLVj] QG>kMs mRikUUkkpk fidkapk rDrk ixkj
jftLVj@O;oLFkkid lferh HkRrk jftLVj-
63- laLFksps O;ogkj ;ksX; jhrhus pkykok Eg.kwu vf/kfu;e]
fu;e o iksVfu;e ;kauk vuql#u nq¸;e fofue; dj.;kpk lferhl vf/kdkj
vkgs v’kk lHksr ekU; dsY;kojp o uksan.kh vf/kdkjh ;kauh
eatwjh fnY;kojp rs fofu;e vaeykr ;sbZy-
17 laLFkspk O;ogkj can dj.ks
laLFskpk O;ogkj xqaMkGY;kuarj nk[kfoysY;k f’kYyd
ekyeRrsP;k jdekaiSdh fuEeh jDde fu;e dzekad 90 e/khy
rjrqnhyk vuql#u lnL;kae/;s okVyh tkbZy- o jkfgysyh fuEeh
jDde es- ftYgk MsI;qVh@ vflLVaV jftLVkj ;kaP;kdMs
lqiqnZ dj.;kr ;sbZy-
18 uksVh’khph ctko.kh
64- lnL;kl uksVhl fnyh ikfgts vls ;k mifo/khr tsFks uewn
dsys vlsy rsFks lnL;kapk usgeh jkg.kkjh v’kh uksVhl fnyh
Eg.kts R;k uksVh’khph ;ksX; ctko.kh >kyh vls letys tkbZy-
65- gs mifo/kh eatqj >kY;kuarj ;kiqohZ vaeykr vlysys loA
mifo/kh jnn >kys vls let.;kr ;bZy-
19 dkgh ‘kCn o ladsrkP;k O;k[;k
66- gs iksVfu;e r;kj djrkuk okijysY;k ‘kCnkapk o
‘kCnleqgkapk [kkyhyizek.ks vFkZ] fo”k; o lnaHkkZ’kh
folaxr vlY;k[ksjht d#u jkghy-
v- ,dopuh o vusdopuh ‘kCnkae/;s vuqdzes vusdopuh
lekfo”V vkgs- rlsp tsFks rsFks iqfYyaxh ‘kCn ;kstuk
vkgs rsFks rsFks L=hyhaxh ‘kCngh lkekfo”V vkgs-
c½ laLFkk Eg.kts -------------------------- lgdkjh laLFkk
vlk vkgs-
d½ fuc/kadkph dk;sZ ikj ikM.;klkBh fu;qDr dsysyk
vf/kdkjh] jkT; ljdkjus] fuca/kdkyk enr dj.;klkBh fu;qDr
dsysys o fuc/kadkps egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
1960 [kkyhy vf/kdkj okij.;kl l{ke vl.kkjs ble ;kpkgh
lkekos’k jkghy-
M½ lferh Eg.kts laLFksph O;oLFkkid lferh
bZ½ vf/kfu;e Eg.kts egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
1960
Q½ fu;e Eg.kts egkjk”Vª lgdkjh laLFkk fu;e 1961
Ukko lgh
1½----------------------------------------- ---------------
----------
2½------------------------------------------ ---------------
----------
3½------------------------------------------- ---------------
-----------
4½----------------------------------------- ---------------
------------
5½--------------------------------------------- ---------------
-------------
uequk & 3
lgdkjh vkS|ksfxd mRiknu laLFkk e;kZfnr
uequsnkj iksVfu;e
¼lqpuk % ;k iksVfu;eku dsysY;k vf/kfu;ekpk o fu;ekapk
mYys[k gk vuqdze egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 o
R;k vUo;s dsysy fu;e 1961 ;kapk vgs vls letkos-½
1 izLrkfod
laLFksps uko -------------------- lgdkjh vkS|ksfxd mRiknu
laLFkk ek;Zfnr vkgs o frpk ukasnfoysyk iRrk
---------------------------------- vkgs-iksVfu;ekr uksanfoysY;k
laLF;spk iRrk ys[kh fygwu ek- lg@ftYgk@mi@lgk¸;d
fuca/kd o Hkkxkps ys[khifj{kd ;kauk fu;e dzekad 31 e/khy
rjrqnhizek.ks dGfoyk tkbZy- iRR;kr cny >kY;kiklwu rhl
fnolkps vkr rks cny] vf/kfu;e dye dz- 37 o fu;e dzekad 31
e/khy rjrqnhuqlkj R;kauk dGfoys tkbZy- fu;ekuqlkj mifo/khr
iRR;kph nq#Lrh dsY;kf’kok; rks cny uksanoyk xsyk vls
let.;kr ;s.kkj ukgh-
v- ek-ftYgk@mi@lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxkÅ
ijokuxhus laLFksl vkiY;k ‘kk[kk lq# djrk ;srhy o
R;kapk iRrk o R;kr gks.kkjs cny mifo/kh dzekad 1
e/;s uewn dsY;kizek.ks osGksosGh dGfoys tkrhy-
c- laLFksps lgdkjh o”kZ 1 ,fizy rs 31 ekpZ vls jkghy-
d- laLFksp dkedkt jkT; ‘kklu fdaok jkT; ‘kklukP;k
iwoZ eatwjhus ekgkjk”Vª jkT;kps ek- lgdkjh
fuca/kd osGksosGh dk<rhy v’kk /kksj.kkfo”k;d
vkns’kkuqlkj pkysy-
M-laLFksps dkedkt frps iksVfu;e] vf/kfu;e o
fu;e ;kaps ;ksX; ikyu d#u dsys tkrs fdaok dls
dkxni=s vkf.k fg’kksc iqLrds ;ksX; ueqU;kr Bsoyh
vkgs dk;] lgdkjhlaLFkk rRokps vkf.k vf/kfu;ekP;k
rjrqnhuqlkj jkT; ljdkjus fnysY;k funsZ’kd rRokps
fdaok vkns’kkps ikyu djr vkgsr ;kph [kk=h d#u ?
ks.;klkBh ek- uksan.kh vf/kdkjh ;kauh vxj R;kauh
vf/kd`r dsysY;k O;Drhus laLFksP;k dkedktkph
rikl.kh dj.ks gs dk;ns’khj vlsy- laLFksoj ns[kjs[k
dj.;kP;k dkeklkBh ek- uksan.kh vf/kdkjh ;kauk
iq<hy vf/kdkj vlrhy-
1½ dkxni=s] iqLrds rkC;kr vl.k&;k laLFksP;k dks.kR;kgh
vf/kdk&;kyk ok deZpk&;kyk vkiY;kiq<s rh gtj dj.;klkBh
cksyowu ?ks.;kr ;sbZy-
2½ laLFksph dkxni=s o fg’kac iqLrds ;kaph rikl.kh
dj.;kdfkjrk ek- uksan.kh vf/kdkjh ;kauk dks.kR;kgh osGh
igko;kl feGrhy-
3½ ykxw dj.;kr vkysyh Qh jkT; ‘kklu Bjohy R;k jhrhus
Hkjkoh ykxsy-
4½ jkT; ‘kklu osGksosGh Bjosy v’kk njkus ns[kjs[k Qh
laLFksyk ykxq sdjrk ;sbZy-
5½ laLFksph vkfFkZd fLFkrh fopkjkr ?kÅu Bjkfod
dkyko/khdfjrk jkT; ‘kklu gh Qh ekQ o deh d# ‘kdrs-
2- mÌs’k
laLFksps mÌs’k [kkyhyizek.ks
1½ laLFksP;k o lnL;kaP;k xjtk Hkkxfo.;kdfjrk
HkkaMoy tefo.ks-
2½ lnL;kae/;s Lokyacu] dkVdlj o ijLij lgk¸; ;kapk izlkj
gks.;klkBh mRrstu ns.ks-
3½ ------------------------------ ekykps mRiku dj.ks vxj
djowu ?ks.ks
4½ laLFksP;k Lor%P;k o frP;k lHkklnkaP;k
mi;ksxklkBh dPpk eky] iDdk eky] gR;kjs] votjs ;akph
[kjsnh foØh dj.ks-
5½ lHkklnakpk dPpk o iDdk eky vkiY;k rkC;kr Bsowu
vkxkÅ jDdek ns.ks-
6½ --------------------------- ekykps /ka|ke/khy uohu
lq/kkj.kkfo”k;d Kkukpk lHkklnkae/;s izlkj dj.ks o R;k
lq/kkj.kk veaykr vk.;kdjhrk lHkklnkauk mRrstu ns.ks-
7½ laLFksus o lHkklnkauh r;kj dsysY;k ekykph fodzh
dj.ks-
8½ Lor%P;k o lHkklnkaP;k ekykPks fodzh dsanz
pkyo.ks-
9½ eky lkBfo.;kdjhrk xksnke cka/k.ks] rh [kjsnh dj.ks]
HkkM;kus ?ks.ks vxj ns.ks-
10½ ojhy dzekad 1 rs 9 ;ke/;s uewn dsysY;k mÌs’kkP;k
iqrZrslkBh t#j Hkkl.kkjh brj dkes gkrh ?ks.ks-
brj iksVfu;ekr dkgh uewn dsys vlys rjh lnL;kaps o R;kaps o
R;kaP;k vuq’kaxkus tursph jkg.kh] mRiknu i/nrh o
m|ksx/kans ;kr lq/kkj.kk ?kNowu vk.k.;klkBh ek- lg- ftYgk
milgk¸;d fuca/kd ;kauh ekU; dsysY;k fu;ekuqlkj ors
osGksosGh ?kkyrhy R;k vVh o e;kZnkuqlkj brj
dks.kRkhgh dkes laLFksP;k O;oLFkkid lferhl gkrh ?
ksrk ;srhy-
3 HkkaMoy
[kkyhy lk/kukauh HkkaMoy tek dsys tkbZy-
v- HkkxkaP;k #ikus lnL;kadMwu] vkf.k ljdkjdMwu]
ftYgk] dsanzh; lgdkjh cWdsP;k ekQZr
c½BsohP;k #ikus]lnL;kadMwu
d½ dtkZP;k #ikus
M½ ns.kxhP;k #ikus
b½ izos’k Qh P;k #ikus
ojhy ^c* ^d* ;k lk/kkauh tefo.;kps HkkaMoy gs ek-
ftYgk@mi@lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxÅ ijokuxhf’kok;]
Hkkxkps olwy >kysys HkkaMoy] lkBoysyk jk[kho fu/kh o
bekjr fodkl fu/kh ;kaP;k csjtsrwu lkpysys rksVs otk tkrk
jkfgysY;k jDdesP;k ngk iVhgwu tkLr vl.kkj ukgh-
laLFksps HkkaMoy laLFksP;k O;ogkjkr xqaroys ulsy
rsOgk vf/kfu;e dye 70 vUo;s rs xqaroys tkbZt ijarq bafM;u
VªLV vWDV P;k dye 2 ¼bZ½ izek.ks xqarfoys tk.kkj ukgh-
Vhi % ;k iksVfu;ekr ;kstysY;k ^^O;ogkj** ;k ‘kCnkrk-
lgk¸;d ftYgk mi lgk¸;d fuca/kd ;kaps vkxkÅ eatqjhus
laLFksP;k pkyq O;ogkjkrhy dtsZ olwy dj.;kdfjrk LFkkoj
ftanxh vxj laLFksP;k Lor%P;k mi;ksxklkBh bekjr vxj bekjrh
cka/k.;kps dkekr dsysY;k xqar.wdhpk lekos’k gksrks-
4- lHkkln
iksVfu;e dzekad 5 e/khy vVhauk v/khu jkgwu xkokr
jkg.kk&;k dks.kR;kgh O;Drhl laLFksps lHkkln gksrk ;sbZt
ek= laLFksP;k dk;Z{ks=kr ,[kknh ;kp izdkjph laLFkk vlY;kl
vxj LFkkiu >kY;kl frps dk;Z{ks= ;k laLFksP;k dk;Z{ks=krwu
oxGys tkbZy-
1- fu;e dzekad 18 vuo;s ?kkrysY;k [kkyhy vVh iq.kZ
dsY;k[ksjht dks.kR;kgh O;DRhl laLFksps lnL; gksrk ;s.kkj
ukgh-
1½ R;kps o; 18 o”ksZ iw.kZ ikghts o dks.krkgh djkj dj.;kl
yk;d ikghts-
2½ iksVdye 4 e/;s fufnZ”V dsysY;k dk;Z{ks=kr jkg.kkjk
vlyk ikfgts-
3½ R;kph orZo.kqd pkaxyh ikghts-
4½ R;kP;kdMs vk/khps Fkdysyh ns.kh ulkohr fdaok R;kpsoj
fno.kh dksVkZpk gqdwukek ulyk ikghts-
5½ es ft- milgk;;d @ fuca/kd ;kauh BjfoysY;k ueqU;kr vtZ
fnyk ikghts-
6½ laLFksPkk mÌs’k R;kyk letyk ikghts-
7½ R;kpk lnL; gks.;kcÌypk ys[kh vtZ O;oLFkkid
lferhrhy ,dw.k lnL;kaP;k fuEE;kgwu vf/kd cgqerkus
eatwj dsyk ikfgtsr-
8½ R;kus funku ,d rjh Hkkx ?ksÅu R;kph iw.k jDde Hkjyh
ikghts- ek= eatqjh dj.kkÚ;k lnL;kauh vtZkiksVh funku #
----- jkfgysyh jDde njegk fnyh ikfgts-
10½ vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;krhy vVh R;kus iqÚ;k dsY;k
vlY;k ikfgtsr-
11½ rks laLFksP;k dk;Z{ks=kr jkg.kkjk vlyk ikfgts-
1¼v½ lgdkjh lnL; vxj lgkuqHkwrhn’kZd lnL; Eg.kwu ,[kk|
k blekl R;kP;k ys[kh vtkZuqlkj vf/kfu;e dye dzzekad 24 e/khy
rjrqnhuqlkj lnL; d#u ?ksrk ;sbZy- ek= R;kus iksVfu;e dzekad
1 e/khy vVh iq.Zk dsY;k ikfgts- v’kk lnL;kaps laLFks’kh
gks.kkjs O;ogkj o laLFksrhy R;kaps vf/kdkj vf/kfu;e dyes
vuqdzes 24 o 27 ¼8½ e/khy rjrqnhauk vuql#u ek;kZfnr
Lo#ikps vlrhy R;kgwu tknk vl.kkj ukgh- lgdkjh lnL; vf/kfu;e
o iksVfu;e ;krhy rjrqnhl v/khu jkgwu laLFksr nk[ky d#u ?ksrk
;sbZy-
2- e`r lHkklnkps Hkkx vxj fgrlaca/k okjlk gDdkus
feGfo.kkjs vKku vxj osMlj ble ;kauk vuqdzes R;kaps
dk;ns’khj izfruh/kh vxj ikyd ;kaps ekQZr fu;e o iksVfu;e ;kr
lnL; d#u ?ks.;kiwohZ BjfoysY;k dk;Zi/nrhuqlkj fu;e dzekad
20 izek.ks lnL; d#u ?ksrk ;sbZy- vkf.k vf/kfu;e o fu;ekuqlkj
iksVfu;ekr uewn dsysY;k gDdkaP;k o tckcnk&;kaP;k miHkkx
R;kaps ekQZr ?ksrk ;sbZy-
3- iksVfu;e dzekad 1 e/khy dkgh uewn dsysys vlys rjh jkT;]
ftYgk e/;orhZ lgdkjh o iSls iqjfo.kk&;k dsanzh; lgdkjh
cWadsl ;k laLFksps lnL; gksrk ;sbZy-
3¼v½ ,[kk|k vtZnkjkl lnL; d#u ?ks.;kpk udkjkRed fu.kZ;
fnY;kl rks fudkykP;k rkj[ksiklwu 15 fnolkaP;k vkr vxj lnL;
gks.;kdfjrk dsysY;k vtkZP;k rkj[ksiklwu rhu efgU;kP;k vkr th
eqnr yodjph vlsy rh R;k ftZnkjkyk dGfoyh tkbZy- nksu
efgu;kr fudky dGfoyk ukgh rj vtZ ukeatqj dsyk vls
let.;kr ;sbZy- vtZnkjkyk vf/kfu;e dye dzekad 23 e/khy
rjrqnhuqlkj ek- ftYgk mifuca/kd ;kapsdMs ;k fu;ekfojks/kkr
vihy djrk ;sbZy-
¼c½lnL; Eg.kwu nk[ky d#u ?ks.;kdfjrk ,[kk|k vik=
O;DrhdMwu vkysyk vtZ] fdaok v’kk O;DRkhus izos’k o
Hkkxkph Hkjysyh jDde Lohdkj.;kl laLFksus udkj fnyk vlsy rj
R;k ckcrhr fo/kh dj.;kr vkysY; ueqU;kr v’kh O;Drh t#j rj
izos’k Qh o ‘ksvlZP;k jdeslg uksan.kh vf/kdkjh ;kapsdMs vtZ
djhy- rks vtZ o rh Hkjysyh jDde] vlk vtZ o jDde feGkysY;k
rkj[ksiklwu rhl fnolkP;k vkr v’kk laLFksdMs ikBorhy vkf.k
laLFksdMs vlk vtZ o jDde feGkY;kP;k rkj[ksiklwu rhl
fnolkP;k vkr laLFksus R;k vtZnkjkyk dks.krkgh fu.kZ;
dGfoyk ukgh- rj rks vtZnkj laLFkspk lnL; >kyk vls
eku.;kr ;sbZy-
¼d½ laLFksr lHkkln >kysyh O;Drh] dks.krkgh is’kk] /kank
djhr vkgs fdaok pkyor vkgs fdaok dk; vxj rh laLFksP;k
dk;Z{ks=kr jkgkrs fdaok dk; rlsp rks R;k oxkZpk vkgs fdaok
dk; vxj lHkkln gks.;kP;k vVh R;kus ikGY;k fdaok dk; vlk
dks.krkgh oknxzLr iz’u dye 22 izek.ks fuekZ.k >kY;kl R;kpk
fu.kZ; vf/kfu;e dye 11 vUo;s ek-ftYgk mifuac/akd nsrhy o
v’kk lHkklnkfo#/n rks fudky ykxY;kl R;k lHkklnkyk vkiY;k
vkns’kkOnkjs laLFksrwu deh d# ‘kdrhy vkf.k rks lHkkln vlk
vkns’k feGkY;kP;k rkj[ksiklwu ,d efgU;kPkk dkyko/kh
laiY;kuarj lHkklnRokrwu deh >kyk vls let.;kr ;sbZy-
4- vf/kfu;e dye dzekad 105 e/khy rjrqnhauk v/khu jkgwu
lnL;kaph tckcnkjh R;kus ?ksrysY;k HkkxkaP;k jdekaiSdh u
Hkjysy;k jdekbrdh jkghy-
5- dehr deh ,d o”kZHkj lnL;Ro /kkj.k dsY;kuarj fpV.khlkl
rhu efgu;kph ys[kh uksVhl nsowu dks.krsgh lnL;kl vkiys uko
laLFksdMwu dk<wu ?ksrk ;sbZy- ek= rls dj.;kiwohZ
R;kP;kdMs ;a.ks vlysY;k jdekaph iq.kZ QsM >kyh vlyh ikfgts
o tkfeudhP;k tckcnkjhrwu rks eqDr >kyk vlyk ikfgts-
6 laLFksus tj fcxj lnL; dkexkjkauk dkeoj ykowu ?ksrys rj
v’kk dkexkjkauk rs dkekoj #tw >kY;kps rkj[ksiklwu ,dk
o”kkZ uarj lHkklnLroklkBh vtZ dj.;kpk vf/kdkj jkghy-
7 izR;sd lHkklnkus vkiY;k dqVwackdjhrk ykx.kkÚ;k
ekyk[ksjht vkiyk mRikfnr o fodzh yk;d loZ eky ;k
laLFksekQZr vFkok laLFkk lwpfoy R;k vfHkdR;kZ ekQZrp
fod.;kph tckcnkjh fLodkjyh ikfgts- dks.kR;kgh ,[kk|k
lHkklnkus ;k mifo/khps mYya?ku dsys rj lferhP;k ethZuqlkj
laLFksP;k uqdlku HkjikbZnk[ky tkLrhr tkLr ------ # i;Zar
naM gks.;kl rks ik= jkghy- ek= ;k mifo/kh uqlkj naM
vkdkj.;kiwohZ rks naM dk vkdkj.;kr ;sÅ u;s ;kph dkj.ks
nk[kfo.;kph oktoh la/kh R;kl fnyh tkbZy o R;kps ;ksX; rs
dkj.k u nk[kfoY;kl naMkph vkdkj.kh dsyh tkbZy- vls lHkkln
ek- ftYgk mifuca/kd ;kaps vkxkÅ ijokuxhf’kok; laLFksdMwu
dtZ feG.;kl vik= vlrhy-
8- [kkyhy lHksl gtj vl.kk&;k o erkpk vf/kdkj vl.kk&;k
lnL;kl [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kklkBh laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kr ;sbZy-
v- tj lferhP;k ers rks laLFksP;k fgrkfo#/n dkgh d`R; djhr
vlsy vxj laLFkk O;ofLFkr pkyo.;kr vMFkGs vkf.kr vlsy-
c- tj rks lnL;RokP;k vVh ikGr ulsy-
d- tj lferhP;k ers laLFksl cnuke dsys vlsy-
M- tj R;kus Hkkxkpk gIrk /kdfoyk vlsy-
b- tj laLFks’kh gks.kÚ;k R;kP;k O;ogkjkP;k foØh
laca/khP;k mifo/khps mYya?ku djhr vlsy-
bZ- tj R;kps fnokGs fu?kkys vlsy vxj rks dk;|kus ukyk;d
Bjyk vlsy-
Q- tj R;kyk QkStnkjh xqUg;k[kkyh f’k{kk >kyh vlsy-
x- lferhus BjfoysY;k dkekP;k izek.kkis{kk deh dke djhr
vlsy rj vxj laLFksps dkekr rks ;ksX; rh f’kLr ikGr ulsy-
dks.kR;kgh lnL;kyk laLFksrwu dk<wu Vkdrkuk vf/kfu;e
dzekad 35 o fu;e 28 o 29 e/khy rjrqwnh fopkjkr ?ksrY;k
tkrhy o r;kr uewn dsysY;k dk;Zi/nrhpk voyac dsyk tkbZy
dk<wu VkysY;k lHkklnkl ;k rkrqnhuqlkj iqUgk lHkkln
dj.;kr ;sbZy-
9½ [kkyhy dks.kR;kgh dkj.kkeqGs ,[kk|k lHkklnkps lnL;Ro
can gksbZy-
v- R;kps ukokojhy loZ Hkkx vxj fgrlac/k nqlÚ;kP;k ukokoj
oxZ >kY;kl
c- rks e;r >kyk vlY;kl
d- R;kl laLFksrwu dk<wu Vkdys vlY;kl
M-R;kus lnL;Rokpk fnysyk jthukek eatwj >kY;kl
b- R;kyk dk;eps osM ykxY;kl
10- vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;kr Bjfoysyh jDde HkjY;kf’kok;
vxj BjfoysY;k fgrlac/k laLFksr feGfoY;kf’kok; dks.kkgh
O;Drhl lHkklnkRokps gDd ctkfork ;s.kkj ukgh-
11- ,[kknk lHkkln LoPNsus vxj laLFksP;k Bjkokuwlkj
laLFksrwu deh >kyk vlsy rj iq<s nksu o”ksZi;Zar
laLFksizek.ksp mÌs’k o gsrw vl.kkÚ;k dks.kR;kgh /ka|kr
laLFksP;k dk;Z{ks=kr R;kl dke djrk ;s.kkj ukgh- R;kus tj vls
dke dsys rj rks uqdlku HkjikbZ ns.;kl ik= jkghy-
12- izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaer # ----- jkghy- ,dw.k ------
Hkkx HkkaMoykph deky ek;kZnk #----------------- jkghy- rlsp
,dw.k Hkkxkaph la[;k ------------------------- jkghy- izR;sd
Hkkxkph jDde lnL;kus Hkkx eatwj gksrkp ,dnkp Hkjyh
ikfgts- ek= etqjh dj.kkÚ;k lnL;kus Hkkxkph t#j rj lkj[;k -------
ekfld gIrR;kr jdde Hkjyh rjh pkysy- Hkkxkph iw.kZ jDde tek
>kY;kojp Hkkx vknk dsys tkbZy- Hkkxkph jDde
BjY;kizek.ks u HkjY;kl Hkkxkdjhrk Hkjysyh jDd tIr gksbZy-
c½ laLFksP;k ,dw.k HkkxkP;k ,d iapeka’k Hkkxkis{kk vxj 20
#i;kais{kk tkLr fdaerhaps Hkkx dks.kkgh lHkklnkl /kkj.k djrk
;s.kkj ukgh vxj R;koj gDd lkaxkr ;s.kkj ukghr- ek= gh
ek;kZnk iksVfu;e dz 5¼d½ izek.ks gks.kkÚ;k lHkklnkaps
ckcrhr ykxw vl.kkj ukghr-
13 Hkkxkdfjrk vtZ ys[kh vlyk ikfgtsr- lferhus v’kk vtZkpk
fudky dsyk ikfgts-
14 iq<s uewn dsysY;k izdkjk iSdh tks izdkj lk/kkj.k lHkk
Bjfoy R;kizek.ks izR;sd lHkklnkus oxZ.kh fnyh ikfgts-
v- lHkklnkauk iqjfoysY;k dPpk ekykps fdaerhoj
‘ksdMk ---- VDdk njkus gks.kkjh jDde-
c- lHkklnkauk ns.;kr ;s.kkÚ;k etqjhiSdh nj #i;kal
-------- ;k izek.ks gks.kkjh jDde-
d- laLFksP;k mifo/khl vuql#u lHkklnkl |ko;kP;k
vf/kykHkkaisdh 25 VDds jDde-
Vhi %& v’kk fjrhus tek >kysyh oxZ.kh’kh jDde ,dk
HkkxkP;k fdaerh brdh >kY;koj frps #ikarj Hkkxkr
dj.;kr ;sbZy- ;k fjrhus lnL;kaP;k ukokoj gks.kkÚ;k Hkkxkaph
la[;k iUukl is{kk vf/kd vl.kkj ukgh- R;kuarj tek gks.kÚ;k
oxZ.khph ok< Bso Eg.kwu lk/kkj.k lHkk Bjfoyh R;k vVhoj ?
ksryh tkbZy- R;k mifo/khl vuql#u th oxZ.kh Hkkxkr #ikarj
dj.;klkBh tek gksbZy frP;koj O;kt fnys tk.kkj ukgh-
15- ,dkp rkj[ksl fodr ?ksrysY;k izR;sd Hkkxkps cnny fujkGk
dzekad vlysyk Hkkx nk[kyk fnyk tkbZy vFkok ;kis{kk tkLr
Hkkx ?ksrys vlY;kl R;k loZ Hkkxkcnny fujfujkGs dzekad
Bsowu] Hkkxkpk ,df=r ,dp nk[ky fnyk tkbZy-
16 Hkkxkaps gLrkarj.k vf/kfu;e dye dzekad 30 o fu;e dzekad
24 rs 26 ;ke/khy rjrqnhuqlkj dsys tkbZy-
17 dks.kkgh lHkkln lalFkse/;s dehr deh ,d o”kZ Hkkx /kkj.k
dsY;kf’kok; rs gLrkafjr djrk ;s.kkj ukgh- lferhP;k eatqjhus
nql&;k lnL;kl vxj R;kpk LkHklRokpk vtZ laefrus eatwj dsyk
vlsy R;k blekps ukos rks Hkkx gLrkafjr djrk ;sbZy- izR;sd
Hkkx gLrkafjr dj.;kdfjrk 10 iSls Qh vkdkjyh tkbZy- T;kaps
ukos Hkkx gLrkafjr dsyk R;kps uko HkkxkaP;k gLrkarj.k
uksan.kh iqLrkdkr nk[ky dsY;k[ksjht o gLrkarj.k dj.kk&;kus
vkiY;k laLFksph ns.kh HkkxfoY;k[ksjht Hkkxkaps gLrkarj.k
iw.kZ gks.kkj ukgh- ljdkjus dsanzh; cWadsekQZr [kjsnh
dsysys Hkkx gLrkarfjr djrkuk gs fuca/k ykxw gks.kkj ukgh-
18 dks.kkgh lHkklnkl vkiY;k lghpk ys[k laLFkstoG Bsowu
vxj R;k dkeklkBh BsoysY;k dks.kR;kgh iqLrdkar fuoanu
uewn d#u laLFkspk ixkjh vf/kdkjh ble [ksjht d#u brj
dks.kR;kgh blekph fu;e 25 e/kwu rjrqnhuqlkj ej.kkuarj
laLFksr vl.kk&;k vkiY;k Hkkxkps vxj fgrlaca/kkps okjlnkj
Eg.kwu use.kwd d#u nsrk ;sbZy- vxj rh dsysyh use.kwd ijr ?
ksrk ;sbZy- vxj frP;kr cny djrk ;sbZy- v’kk ifgY;k
use.kqdhdfjrk Qh vkdkjyh tk.kkj ukgh i.k R;k use.kwdhr
dks.krkgh QsjQkj dj.;kcnny vxj v’kh use.kwd jnn dj.;kcnny
izR;sd osGh ------ iSls Qh vkdkjyh tkbZy-
19 ,[kknk lHkkln e;r >kY;kuarj R;kP;k [kkR;kr vlysY;k
HkkxkP;k fgrlaca/kkP;k jdesrwu laLFksl R;kP;kdMwu ts ;s.ks
rs otk d#u jkfgysyh ckdh R;kus uewn fnysY;k okjlnkjkl vFkok
okjlnkj useysyk ulsy rj lferhP;k ers e;rkPkk tks dks.kh ;ksX;
okjl vxj dk;ns’khj izfruh/kh vlsy R;kpsdMwu ;ksX; R;k
izek.kkr uqdlku HkjikbZ vkns’k fygwu ?ksÅu] R;kus ekx.kh
dsY;kiklwu lgk efgU;kP;k vkr vf/kfu;e dye Ø 29¼v½ o fu;e dz
21 e/khy rjrqnhizek.ks dsyh tkbZyh- e;r lnL;kaph eqnrhph Bso
vlY;kl rh eqnr lai.;kiwohZ R;kizek.ks ijr djrk ;s.kkj ukgh-
v½ lnL;krwu deh >kysY;k blekl rks deh >kY;kP;k
rkj[ksiklwu 1 o”kkZP;k vkr R;kus Hkkxkaph jDde R;kyk
fnyh tkbZy- ek= R;kP;kdMs ;s.ks vlY;kl jDde R;k
HkkxkaP;k jDdesrwu dkiwu ?ksrY;k tkrhy rlsp
dks.kR;kgh lkykr ijr djko;kps Hkkx HkkaMoy gs
R;kiwohZP;k 31 ekPkZ jksth vlysY;k laLFksP;k ,dw.k
Hkkx HkkaMoykP;k 10 VDds is{kk tkLr vl.kkj ukgh-
c½ laLFksl tj lgdkjh vxj iSlk iqjfo.kkÚ;k lgdkjh cWadsps
dtZ ?ksrys vlsy rj ek- ft- mifuca/kd vxj v’kh
cWasad ;kaP;k vkxkÅ laerhf’kok; laLFksl dks.kR;kgh
Hkkxkph jDde ijr djrk ;s.kkj ukgh-
Vhi%& iksVfu;e dzekad 22 o 23 ¼v½ ps dkj.klkBh Hkkxkph
jdde ijr djrkauk Hkkxkph fdaer fu;e dzekad 23 e/khy
rjrqnhauk vuql#u dsyh tkbZy o Hkkxkph jDde ijr nsrkuk rhp
fopkjkr ?ksryh tkbZy-
5 ^^loZlk/kkj.k lHkk**
20 laLFksP;k lnL;kP;k lk/kkj.k lHksdMs laLF;sph v[kjsph
lRr jkghy- i.k rh lRrk vf/kfu;e] fu;e o mifo/kh ;karhy
rjrqnhauk vf/ku jkghy-
21 laLFksph ighyh lk/kkj.k lHkk fu;e dz 59 e/khy rjrqnhauqlkj
Hkjfoyh ikfgts o frP;kr R;kr rjrqnhauqlkj Hkjfoyh ikfgts o
frP;kr R;kp rjrqnhuwlkj dke dsys ikfgts-
23 izR;sd o”khZ 31 ekpZ uarj rhu efgus gks.;kP;k vkr]
vf/kfu;e dye dz 75 o fu;e dz 30 e/khy rjrqnhuqlkj okf”kZd
loZlk/kkj.k lHkk cksykoyh tkbZy o R;kp rjrqnhuqlkj fu;e
dz 62 vUo;s ^u* ueqU;kr r;kj dsysyh rkGscan i=ds o uQk
rksVk i=ds rlsp lehrhps okf”kZd izfro`Rr o fg’ksc
rikluhlkpk izfro`Rr lk/kkj.k lHksiq<s eatqfjdfjrk tkrhy-
v½ dye 75 e/;s dkghgh varHkwZr vlys rjh tj laLFksP;k
vf/keaMGkus rkGscan] uQk o rksVk i=d] ys[kkijh{ksps
Kkiu o lferhpk vgoky Lohd`r dsyk ukgh rj lferh
fuc/kadkyk rkGscan] uQk&rksVk i=d] ys[kkijh{ksps
Kkiu o lehrhpk vgoky lknj djhy vkf.k R;kyk vko’;d okVsy
v’kk lq/kkj.kk fdaok lq/kkj.kkf’kok; ekU;rk nsbZy vkf.k
fuac/kdkus v’kh ekU;rk fnY;kuarj vf/keaMGkus R;kauk
jhrlj ekU;rk fnysyh vkgs vls let.;kr ;sbZy-
24- lk/kkj.k lHksus djko;kP;k dkekr [kkyhy dkekapk lekos’k
gksrks-
1- laLFksP;k ekxhy dkekr [kkyhy dkekapk vf/kfu;e dye
dz 75 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyk vgoky fu;e dz 61
o 62 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj dsysyh R;k lkyph tek o
[kpZ] uQk o rksVk nk[ko.kkjh i=ds lferhdMwu ?
ks.ks o rh u¶;kP;k foHkkx.khlg eatwj dj.ks o tj R;k
nq#LR;k vlrhy rj R;kauk eatqjh ns.ks-
2- mifo/kh dz 3 e/khy e;kZnsl vf/ku jkgwu iq<hy
o”kkZdjhrk mHkkjo;kP;k ckgsjhy dtkZP;k e;kZnk
Bjfo.ks- rlsp izR;sd lnL;kph izr Bjo.ks-
3- fu;e dz 58 e/khy rjrqnh fopkjkr ?ksowu iq<hy
o”kkZdfjrk mHkkjko;kP;k ckgsjhy dtkZP;k ek;kZnk
Bjfo.ks-
4- LFkkfud ys[kkijh{kdakph use.kwd dj.ks o R;kps
osru Bjo.ks-
5- lnL;kauk fodr vxj HkkM;kus ns.;kdfjrk gR;kjs]
votkjs bR;knh lk/kus [kjsnh dj.;kl eatwjh ns.ks
R;kaP;k HkkM;kps o brj nj Bjfo.ks-
6- fujfujkG;k izdkjkps ekykps fdrh dfe’ku o brj
[kpZ ?;ko;kpk rs Bjfo.ks-
7- laLFksph vkWfMV rikl.kh ;knh] fu;e dz 73 e/khy
rjrqnhuqlkj lferhus frP;koj dsysys nks”knq#Lrh
izfro`Rr ¼fjiksVZ] rlsp lgdkjh [kkR;kdMwu o
dsanzh; [kkR;kdMwu o lgdkjh [kkR;kdMwu vkysyk
i=O;gkj ;kapk fopkj dj.ks½
8- mifo/kh dz 10 izek.ks lnL;kauk laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kP;k dkeh djkok;kP;k mik;kstuspk fopkj dj.ks-
9- iksVfu;e 68 izek.ks lnL;kauk laLFksrwu dk<wu
Vkd.;kP;k dkeh djko;kP;k mik;;kstuspk fokpkj dj.sk-
10-iksVfu;e 68 izek.ks ufou iksVfu;e Lohdkj.ks]
vaeykr vlysY;k iksVfu;ekr cny dj.ks fdaok dkgh
iksVfu;e xkGwu Vkd.ks- fu;e dzekad 60 e/;s mYys[k
dsysY;k xqIr erknku i/nrhP;k fuoM.kqdhps fofue;
r;kj d#u rs Lohdkj.ks laLFksps vf/kdkjh o lsod ;kaP;k
use.kqdk oSxjslac/kh lehrhus dsysys fofu;e
Lohdkj.ks-
11 fpV.khlkph use.kwd dj.ks o R;kaps osru Bjfo.ks vxj
R;kl deh dj.ks-
12 osGksosGh lnL;kauk ekykP;k rkjk.kkoj vkxkÅ
jDdek ns.;kckcr lferhus r;kj dsysY;k o brj fofu;ekauk
eatqjh ns.ks o nq#Lrh izjdj.ks eatqjhlkBh lknj dj.ks-
13 ;ksX; jhrhus lHksiq<s vkysY;k brj dkekaPkk fudky
dj.ks-
25 /kkU; okVi o rRle O;oLFkk ig.;klkBh ,d Loar= milferh
jkghy- lferhpk lHkkirh o frpk ,d lnL; o dsanzh; lgdkjh
cWadspk izfruh/kh vls ;k milferhps vf/kdkjijRo lnL; vlrhy-
26 vf/kfu;e dye dz 76 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksyk fo’ks”k
lk/kkj.k lHkk cksyork ;sbZy o R;kp rjrqnhuqlkj rh cksyoyh
ikfgts- [kkyhy ifjfLFkrhr rh ,d eghU;kP;k vkr cksyoyhp
ikghts-
1 es- ftYgk MsI;qVh@vfLkLVaV jftLVªkj lkgsc ;kauh r’kk
lqpuk dsY;kl
2 laLFksP;k ,dw.k lnL;kaP;k 1@5 lnL;kauh ys[kh ekx.kh
dsY;kl
3 ftYgk laLFkk lkehy >kyh vkgs v’kk la;qDr laLF;sP;k
lferhus r’kh lwpuk dsY;kl-
27 lk/kkj.k lHkkaph dk;Zfjrh fu;e dz 60 e/khy rjrqnhuqlkj
vlsy-
Okkf”kZd lk/kkj.k lHksph 14 fnolkaph o fo’ks”k
loZlk/kkj.k lHksph 7 fnolkaph ys[kh uksVhl o dk;Zdzeif=dk
v’kk lHksiq<s dk<qu laLFksP;k fpV.khlkus rh lHkk cksykoyh
ikfgts- v’kk lHksph ;qpuk es- ftYgk @ MsI;qVh @ vfl-
jftLVªkj lkgsc ;kauk fnyh ikfgts- lHksph uksVhl o dk;Zdze
if=dk laLFksP;k dpsjhP;k uksVhl cksMkZoj o
laLFksP;k ;kiSdh vlysY;k xkokrhy izeq[k fBdk.kh Bjowu
izfl/n dsyh ikfgts- uksVh’khr lHksph rkjh[k] uDdh osG]
lHksps fo”k; o rhr dsyh tk.kkjh dkes gh ueqn dsyh ikfgts
laLFkspk lHkkirh o R;kps xSjgtsjhr lferhpk ,d lnL; o
fpV.khl ;kauh uksVh’khoj lg;k dsY;k ikfgts-
28- lk/kkj.k lHksl gtj vlysY;k lnL;kiSdh 2@3 lnL;kaP;k
ijokuxhus dk;Zdze if=dsrhy nk[ky dsyh ulysyh dkes dks.kkgh
lHkklnkl lHksiq<s ekaMrk ;sbZy-
29- dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksr ,dw.k lnL;saP;k la[;kpk 2@5
vxj 22 ¼;kiSdh deh la[;k vlsy frrds½ lnL; gtj vlys Eg.kts
x.kiwrhZ ¼dksje½ >kyh vls letys tkbZy- lHksl x.kiwrhZ >kyh
ulesy rj rh lHkk 8 fnolki;Zar iq<s <dyyh tkbZy o rhr eqG
lHksP;k dk;Zdze if=dsrhy dkgh dkes dsyh tkrhy- ex v’kk
lHksl x.kiwrhZ vlks ok ulks lHksl dkgh >kY;koj dk;Zdze
if=dsrhy loZ dkes R;k fno’kh dj.ks ‘kD; ulsy rj R;k lHksl gtj
vlysY;k lnL;kauh BjfoysY;k i.k R;k HkjysY;k lHksP;k
rkj[ksiklwu 30 fnolkis{kk tkLr ukgh v’kk nql&;k rkj[ksi;Zar
rh lHkk iq<s <dykr ;sbZy o rjh iq<s <dyysY;k lHksr dk;Zdze
if=dsrhy fo”k; fopkjkr ?ksrys tkrhy-
30 iksVfu;e dz- 30 rs 31 e/;s ekghgh rjrwn dsyh vlyh rjh
lalFksP;k lnL;kyk dk<wu Vkd.ks vxj frP;k lferhP;k lnL;kyk
lferhe/kwu nwj dj.ks vxj frP;k mifo/khr cny dj.ks ;k
laca/khP;k] fu;e dz 60 izek.ks Bjkokph uksVhl] vf/kfu;e] fu;e
vxj laLFksps mifo/kh ;krhy rjrqnhuqlkj fnY;kf’kok; vlk Bjko
dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksiq<s vk.krk ;s.kkj ukgh-
31 lk/kkj.k lHksps v/;{k laLFksps lHkkirh gs jkgrhy-
32 vf/kfu;e dye dz 27 o fu;e 60 e/khy rjrqnhuqlkj lk/kkj.k
lHksr ernku dsys tkbZy- lHksr gtj vl.kkÚ;k lnL;kl ,dkis{kk
tkLr er ns.;kpk vf/kdkj vl.kkj ukgh T;kP;koj Lor%P;k dtkZcÌy
>kysyk fuokMk ctko.khl ikBfoyk vlsy r’kk lnL;kl lferhP;k o
brj fuoM.kqdhP;k iz’ukoj ernku djrk ;s.kkj ukgh- brj
lnL;kaizek.ks ,d vlsy- ,[kk|k Bjkokoj lnL; xsys vlrhy rsOgk
ernku dj.kkÚ;k erekst.kh dj.;kph ekx.kh djrk ;sbZy- R;k uarj
v/;{k rks Bjko lferhP;k fuoM.kqdh o brj fuoM.kqdhps Bjko
lksMwu izR;sd Bjkokpk fudky gkr oj mHkk#u dsysY;k
ernkuko#u dsyk tkbZy- ernku dj.kkÚ;k lnL;kaP;k cgqerkus
izR;sd Bjko eatwj dsyk tkbZy-
33- dks.kR;kgh ikl >kysY;k Bjkokr cÌy dj.;klac/khpk Bjko]
lk/kkj.k lHksr ikl >kysY;k ewG Bjkokps rkj[ksiklwu 6
efgU;kps vkr] es ftYgk MsI;qVh@vfl- jftLVªkj lkgsc ;kaP;k
ijokuxhf’kok; dks.kR;kgh lk/kkj.k lHksr vk.kr ;s.kkj ukgh-
34- laLFksus [kkyh fnysY;k laLFkkauk lkfey gksÅu R;kaps
lnL; >kys ikfgts
1 ftYgk e/;orhZ lgdkjh cWad
2 ftYgk vkS|ksfxd lgdkjh la?k ¼fMfLVªd baMfLVªy
dks- vkW vlksfl,’ku½
3 ftYgk lgdkjh eaMG
4 jkT; vkS|ksxhd lgdkjh la?k ¼egkjk”Vª LVsV
baMfLVª;y dks-vkW vlksfl,’ku½
laLFkk T;k laLFkkaph lnL; >kyh vlsy v’kk laLFkkaP;k
loZlk/kkj.k lHkkauk laLFksrQsZ frP;k izfrfu/khauk gtj
jkg.;kcÌy o rhr er ns.;kcÌy vf/kfu;e dye dzekad 27 P;k
rjrqnhauk v/khu jkgwu osGksosGh Bjfoys ikfgts-
35 loZlk/kkj.kk lHkkapk o`Rrkar R;kaP;k iqLrdkr fpV.khlkus
fygwu Bsoyk ikfgts-
6 ^^lferh**
36- laLFksP;k dkedktkph O;oLFkk frP;k lferhus ikfgyh
ikfgts- lferh ------ lnL;kaph jkghy- rs lnL; okf”kZd lk/kkj.k
lHksP;k osGh gkr mHkk#u xqIr ernkui/nrhus fuoMysys
vlrhy- ------ Ok”ksZ o R;kuarj fuoMysyh gh lferh iq<hy
of”kZd lk/kkj.k lHksP;k osGh] nqljh lferh fuoMhyh tkbZi;Zar
dke djhy- lferhP;k eqnrhr e`R;wewGs vxj brj dks.kR;kgh
djk.kakewGs fjdkE;k gks.kkÚ;k tkxk] frP;k cgqerkus
use.kqdk d#u HkjY;k tkrhy- lferhps 5 lnL; gtj vlys Eg.kts
x.kiwrhZ gksbZy-
¼v½ O;oLFkkid lferhe/;s [kkyhy jk[kho tkxk jkgkrhy- ,d tkxk
vuqlwfpr tkrh tekrhrhy] ,d tkx vkfFkZdn`”V;k nqcZy ?
kVdkrhy lnL;kdjhrk rlsp ;k O;frfjDr ,d tkxk efgyk lnL;k djhrk
jk[kho jkghy-
¼c½ laLFksrhy O;Drhps ,dkis{kk vf/kd xV fuoMwu vkY;kpk
nkok djhr vkgsr vkf.k R;klaca/kkrhy dkedkt lgdkjh U;k;ky;kr
nk[ky dsys vlsy rj R;k U;k;ky;kus fnysY;k ,[kk|k varjhe
vkns’kkyk v/khu jkgwu ek- uksan.kh vf/kdkjh] uohu lehrh
inxzg.k djhi;Zar laLFkspk dkjHkkj igko;kl rhu lHkklnkph
vxj ,d fdaok vf/kd iz’kkld ;kaph fu;qDrh djrhy- nk[ky dsy
37- fu;e Øekad 58 e/khy rjrqnhuqlkj O;oLFkkid lferhpk ,
[kknk lnL; lferhoj jkg.;kl vik= Bjyk vlY;kl vxj R;kl QkStnkjh
xqUg;kcÌy rks lferhoj vlysY;k eqnrhr f’k{kk >kyh vlY;kl
R;kyk lferhoj lnL; Eg.kwu jkgrk ;s.kkj ukgh-
v- tj laLFksP;k lnL;kyk vf/kfu;e dye 79 fdaok 88 vUo;s
fdaok dye 85 vUo;s dks.kR;kgh laLFkspk >kysyk
pkSd’khpk [kpZ ns.;kl tckcnkj /kj.;kl fdaok lferh lnL;
Eg.kw pkyw jkg.;kl vik= Bjsy o R;kph lferh ojhy tkxk
eksdGh >kyh vls letys tkbZy-
gh vik=krk >kY;kP;k rkj[ksiklwu 5 o”kkZpk dkyko/kh
laiY;kauarj rks lHkkln lferhpk lnL; Eg.kwu fu;qDr o
ukefufnZ”V gks.;kl] fuoMwu ;s.;kl fdaok lehrh lnL; Eg.kwu
pkyw jkgk.;kl ik= Bjsy-
38- ;ksX; dkj.k nk[kfoY;kiklwu lferhP;k ykxksikb pkj
lHkkauk ,[kk|k xSjgtj jkfgY;kl rks lferhrwu deh >kyk vls letys
tkbZy rFkkfi deh dj.;kiwohZ R;kl vkiys Eg.k.ks ekaM.;kph
la/kh ns.;kr ;sbZy-
v- Tkj ek- uksan.kh vf/kdkÚ;k ers laLFksph lferh fdaok
lferhpk dks.krkgh lnL; laLFksP;k dkerk dlwj djr vlsy
vFkok vf/kfu;e] fu;e vxj iksVfu;ekOnkjs usewu ns.;kr
vkysyh drZO; ikj ikM.;kr g;x; djhr vlsy vFkok laLFksP;k
fdaok frP;k lnL;kaP;k fgrkl ck/kd v’kh d`rh djhr vlsy
vFkok jkT; ‘kklukus eatwj dsysys fdaok voyafcoysys
lgdkjfo”k;d /kksj.k fdaok fodkl dk;Zdze ;kaph
vaeyctko.kh dj.;kP;k dkeklkBh jkT;’kklukus fdaok ek-
lgdkjh fuac/kd ;kauh fnysY;k vkns’kkaph tk.kwuctwu
voKk djhr vlsy vFkok vU; fjrhus laLFksph fdaok
lHkklnkaph dkes mfprfjR;k vkf.k lk{ksikus ikj ikMhr
ulsy vkf.k laLFksps dkedkt BIIk >kys vlsy rj ek-
uksan.kh vf/kdkjh lferhyk fdaok R;k lnL;kyk uksVhl
feGkY;kiklwu 15 fnolkaP;k vkr R;k laLFksps fdaok R;k
lnL;kps dks.krsgh vk{ksi vlY;kl v’kk vk{ksikfo”k;h
fuonsu dj.;kph la/kh fnY;kuarj vkf.k laLFkk ftP;k’kh
layXu vlsy R;k la?kh; laLFks’kh fopkjfofu;e dsY;kuarj
gwdekOnkjs &
c½ rh lferh jÌckny d# ‘kdsy vkf.k
1- laLFksP;k rhu fdaok vf/kd lnL;kapk lekos’k vlysyh lferh
fu;qDr d# ‘kdsy-
2- nksu fdaok vf/kd iz’kkld fu;qDr d# ‘kdrhy- iz’kkld gs
laLFksps lnL; vlysp ikfgts vls ukgh vkf.k iz’kkld Eg.kts
euq”; O;Drh vxj ,[kknh laLFkk vlw ‘kdsy- ;ke/;s jkT;
‘klukP;k ekyhdhph fdaok frP;k fu;a=.kk[kkyh vlysyh
daiuh fadaok frph ,[kknh nq¸;e daiuh vlw ‘kdsy- lferh
jÌckry dj.;kph eqnr ek- uksan.kh vf/kdkjh osGksosGh
ok<ow ‘kdrhy i.k ,dw.k loZ dkyko/kh ----- Ok”kkZis{kk
tkLr ulsy vkf.k jkT; ‘kklukP;k iwoZ ijokuxhus rks
dkyko/kh --- o”kkZis{kk vf/kd vl.kkj ukgh-
3- gk dkyko/kh lekIr gks.;kiwohZ lq/nk ek- uksan.kh
vf/kdkjh ;akuh lehrh fdaok frpk dks.krkgh lnL; fdaok
useysyk iz’kkld cny.;kpk vf/kdkj vlsy- rlsp dk<wu
VkdysY;k lnL;kP;k tkxsoj dks.kR;kgh O;Drhph lnL;
Eg.kwu fu;qDrh dj.;klkBh fadaok dk<wu VkdysY;k
lnL;kP;k inkP;k moZfjr dkyko/khlkBh R;kP;k tkxsoj
use.kwd dj.;kpk lferhyk vkns’k nsrhy-
c- laLFksP;k lferhP;k fuoM.kqdhlkBh lHkklnkps vklysys
ukefunsZ’ku i= ukeatwj >kY;kps laLFksps i= feGkY;k
rkj[ksiklwu rhu fnolkP;k vkr R;k ukjkt >kysY;k
lHkklnkyk ek- uksan.kh vf/kdkÚ;kadMs vihy djrk ;sbZy]
vls vihy feGkY;kP;k rkj[ksiklwu ngk fnolkaP;k vkr rs
fudkykr dk<rhy- vihykr fnysyk fu.kZ; gk vafre vlsy o
vfiykr fnysY;k fu.kZ;koj vk.k[kh vihy fdaok iqufj{k.k
djrk ;s.kkj ukgh- dk;ns’khji.ks ukefunsZ’kr dj.;kr
vkysY;k mesnokjkaph ;knh vfiykojhy fu.kZ;kP;k v/khu
vlsy- mesnokjh vtkZP;k Nkuuhph rkjh[k o mesnokjh
ekxs ?ks.;kph ‘ksoVph rkjh[k ;ke/khy dkyko/kh 15
fnolkais{kk deh vl.kkj ukgh-
d- fuoM.kqdhus fuoMqu ;s.kkÚ;k laLFksP;k dks.kR;kgh
inkf/kdkÚ;kfo#/n R;kosGh lferhP;k dks.kR;kgh lHksr gtj
jkg.;kl o ernku dj.;kl ik= vlysY;k lferhP;k ,dw.k
lnL;kiSdh 2@3 lnL;kauh lHksr cgqerkus vfo’oklkpk
Bjko ikl dsY;kl rks vlk dks.krkgh inf/kdkjh Eg.kwu
pkyw jkg.;kps can gksbZy vkf.k R;kauarj R;kaps in
eksdGs >kY;kps let.;kr ;sbZy-
T;k dks.kR;kgh lferhP;k fo’ks”k lHksl vfo’oklkpk Bjko
ekaMok;kpk vlsy R;k lHksr gtj jkg.;kl o ernku dj.;kl ik=
vl.kkÚ;k ,dw.k lnL;kaP;k dehr deh 1@3 lnL;kauh R;k
BjkokP;k lHksP;k ekx.khi=koj lg;k dsY;k ikfgtsr- vkf.k rs
ekx.khi= fu;ekauh BjfoysY;k ueqU;kr o BjfoysY;k i/nrhus ek-
uksan.kh vf/kdkjh ;akP;kdMs ikBfoys ikfgts- ijarq
T;kaP;kfojks/kkr vfo’okl Bjko ekaMko;pk R;kisdh
vf/kdkjinkoj vlY;kph eqnr 6 efgU;kis{kk deh vlsy rj v’kk
fo’ks”k lHksps ekx.khi= nsrk ;s.kkj ukgh-
fo’ks”k lHksps ekx.khi= feGkY;kP;k rkj[ksiklwu 7
fnoklkaP;k vkr ek- uksan.kh vf/kdkjh lferhph fo’ks”k lHkk
cksykorhy- v’kk lHkk uksVhl dk<Y;kP;k rkj[ksiklwu 15
fnolkaP;k vkr ?ks.;kr ;sbZy- lnj lHkspk v/;{k ek- uksan.kh
vf/kdkjh ;kauk vf/kd`r dsysyk lgk¸;d fuc/kad ;kaP;k ntkZis{kk
deh ntkZ ulysyk vf/kdkjh vlsy- v’kk lHksr v/;{kinh vlrkauk
lferhP;k lHksr v/;{kLFkkuh vl.kkÚ;k v/;{kkl fdaok lHkkirhl
rs vf/kdkj vlrkr- rsp vf/kdkjh vlrhy- ijarq R;kl ernku dj.;kpk
vf/kdkj vl.kkj ukgh] cksyfo.;kr vkysyh gh lHkk dks.kR;kgh
dkj.kko#u rgdqc djrk ;s.kkj ukgh- vfo’okl BjkokP;k cktwus o
fojks/kh ernku dj.kkÚ;k lferh lnL;kaph ukos lHksr okpwu
nk[kfo.;kr ;srhy vkf.k lferhP;k lHksP;k Bjko cqdkr R;kph
uksan dsyh tkbZy- vfo’oklkpk Bjko QsVkG.;kr vkY;kP;k
rkj[ksiklwu lgk efgU;kaP;k vkr lehrhiq<s dks.krkgh uohu
vfo’oklkpk Bjko vk.krk ;s.kkj ukgh-
M½ T;k lHkklnkus laLFksdMwu &
1 vuker vxj vWMOgkUl ¼vxzhe½ jDde ?ksryh vlsy] vxj
2 vkiY;k Lor%lkBh dks.kR;kgh lsok ¼T;klkBh lsosph chy
Hkjkoh ykxrkr v’kk ½
3 dks.krkgh eky fdaok fodzs; oLrw m/kkjhoj [kjsnh dsY;k
vlrhy]
vxj v’kk vuker vxj vWMOglUl jdek vxj eky [kjsnhpk vxj
lsosP;k jdek Hkj.;kcnny laLFksus izs”k.k izek.ki=k[kkyh
iksLVkekQZr ¼vaMj lfVZQkbZMvkWQ iksLVhax½ ys[kh
LOk#ikr ikBfoysyh uksVhl R;ktk ctko.;kr vkY;kP;k
rkj[ksiklwu rhu efgU;kaP;k vkr jDde Hkjyh ukgh vxj ¼1½
laLFksdMwu R;kyk ekx.khph uksVhl feGkY;kiklwu vFkok
¼2½ R;kus vuker vxj vWMOgkUl jDde vxj lsok ?
ksrY;kiklwu rhl ¼30½ fnolkaP;k vkr ;kiSdh th yodjph eqnr
vlsy R;k fnolkiklwu rks lferh lHkkln Eg.kwu deh >kyk o
R;kph tkxk eksdGh >kyh vls let.;kr ;sbZy- lferh lHkkln in
FkkacY;kiklwu 2 o”kkZuarj rks iqUgk lferh lHkkln Eg.kwu
fuoM.kqdhl ik= letyk tkbZy-
¼bZ½ vf/kfu;e dye dz- 71 e/khy rjrqnhfo#/n laLFksph
jDde ,[kk|k inkf/kdk&;kus vf/kdu;e dye dz- 78]93 vxj 144
¼2½ [kkyP;k] Lor%P;k pkyysY;k dkekr okijyh rj ek-
uksan.kh vf/kdkjh lnj jDde 1 efgU;kr laLFksyk ijr djk vlk R;k
inkf/kdk&;kl vkns’k nsrhy i.k R;k vkns’kke/khy lacaf/kr
vf/kdk&;kus rh jDde eqnrhr ijr dsyh ukgh rj ek- uksan.kh
vf/kdkjh rh jDde olqyhlkBh izek.kik=kUo;s rh jDde tehu
eglqykP;k Fkdckdhizek.ks olwy dsyh tkbZy-
T;k O;fDrfo#/n gh dkjokbZ dj.;kr vkyh vlsy rh O;Drh
dks.kR;kgh izdkjs vik= Bjyk vlY;kl rks lferh lHkkln
Eg.kwu fu;qDr gks.;kl] ukefufnZ”V gks.;kl] Lohd`r
¼dks&vkWIV½ dsyk tk.;kl fdaok lferh lnL; Eg.kwu pkyw
jkg.;kl vik= Bjsy o R;kph tkxk eksdGh >kyh vls letys
tkbZy-
T;k O;Drh fo#/n gh dkjkokbZ dj.;kr vkyh vlsy rh O;Drh
dks.kR;kgh lgdkjh laLFksP;k inkf/kdkjh Eg.kwu jkg.;kl vik=
jkfgy rlsp dks.kR;kgh vkxkeh fuoM.kwdhP;k osGh R;k
dkyko/khr jDde Hkj.;kl lnj O;Drhus dlj dsyh rj rks 1 efgU;kpk
dkyko/kh laIkY;kuarj yxsp ?ksrY;k tk.kkÚ;k dks.kR;kgh
iksVfuoM.kqdhP;k osGh dks.kR;kgh laLFkspk inkf/kdkjh
gks.;kl ik= gksbZy-
x- tj ,[kknk lHkkln vf/kfu;ekUo;s fdaok R;k[kkyh dsysY;k
fu;ekUo;s dks.kR;kgh izdkjs vik= Bjyk vlY;kl rks lferh
lHkkln Eg.kwu fu;qDr gks.;kl ukefufnZ”V gks.;kl]
Lohd`r dsyk tk.;kl fdaok lferh lnL; Eg.kwu pkyw jkg.;kl
vik= Bjsy o R;kph tkxk eksdGh >kyh vlsy let.;kr ;sbZy-
d- vf/kfu;e dz- 73 ¼ 1 ,Q½] lgdkjh fu;e 58 izek.ks
dks.kR;kgh eqnrhPkk gIrk Fkdfo.kkjk Fkdckdhnkj o
R;kpk tehnkj dks.kR;kgh laLFksP;k lferhoj lHkkln
Eg.kwu use.kqdhus vxj ukefufnZ”V gksÅu ;s.;kl rlsp rks
lferhoj lHkkln Eg.kwu jkg.;kl vik= Bjsy-
39- lferh lnL;kaapk O;fDr’k% fgrlaca/k vl.kk&;k ckchpk
fopkj pkyw vlrk R;kyk lferhP;k lHksl gtj jkgrk ;s.kkj ukgh
fdaok er nsrk ;s.kkj ukgh-
40- vf/kfu;e] fu;e o iksVfu;e ;krhy rjrqnh o loZlk/kkj.k
lHkkauk osGksosGh dsysys Bjko ;kuqlkj laLFksps dke
pkyfo.;kl lferhl iw.kZ vf/kdkj jkghy-
41- lferhP;k lHksph ys[kh lwpuk o lHksps dk;Zdze
lHksP;kiwohZ funku 5 fnol vkxksnj fpV.khlkus lferh
lnL;kdMs ikBfoys ikfgts- v’kk lHkk] lHkkirhP;k ys[kh
lqpukauqlkj o laerhus fpV.khlkus cksyfoY;k ikfgts- ekx.kh
d#ugh v’kk lHkk cksyo.;klaca/kh lferhP;k cgqerkus fnysyk
ys[kh vkns’k fpV.khlkoj ca/kudkjd jkghy-
42- okf”kZd fuoM.kqdhuarj gks.kk&;k O:oLFkkid lferh
lnL;kae/kwu njo”khZ v/;{kkaph fuoM dsyh tkbZy o v’kk
fjrhus fuoMwu vkysY;k v/;{kkapheqnr 1 o”kZ Eg.kts iq<hy
v/;{k fuoMwu ;sbZi;Zar jkghy o R;k v/;{kkus loZ lHkkaps v/;
{k Eg.kwu dke dsys ikfgts- v/;{k xSjgtj vlsy rsOgk lHksl
vlysY;k lnL;kauh vikY;kiSdh ,d lnL;kl R;k lHksdjhrk v/;{k
Eg.kwu fuoMys ikfgts- v/;{k lnL; ;k ukR;kus vlysY;k ,dk
erk[ksjht leku erizlaxh ,d tknk er ns.;kpk vf/kdkj vlsy- iq<hy
ok”khZd lHksi;Zar v/;{k fuoMyk tkbZi;Zar gk v/;{k Eg.kwu
dke djhy-ek= ;k eqnrhr O;oLFkkid lferhus R;kpsoj vfo’okl
dsyk ulyk ikfgts-
43- laLFksP;k dkekdfjrk vko’;d frrD;k lHkk cksyfoY;k
tkrhy- ijarq njegk funku ,drjh lHkk Bjoyhp ikfgts- lHkkapk
o`arkr iqLrdkr fpV.khlkus fygwu Bsoys ikfgts-
44- lferhph dkes [kkyhyizek.ks vlrhy &
1 dtsZ dk<.ks] Bsoh Lohdkj.ks o R;kP;k vVh Bjfo.ks-
2 dtZ ekQhps o irhps ¼ØsMhV½ vtkZpk fopkj dj.ks-
3 dtZ vxj ir dszMhV ns.ks fdaok ukdkj.ks rs |ko;kps
vlY;kl dks.kR;k dkekdjhrk fdrh eqnrhi;Zar o dks.kR;k
rkj.kkoj |ko;kps rs vf/kfu;e dye dzekad o fu;e dzekad
42 o 43 e/khy rjrqnh fopkjkr ?ksÅu Bjfo.ks-
4 lnL; gks.;klkBh o HkkxklkBh vkysY;k vtkZpk fudky
dj.ks-
5 fofof{kr {ks=kiqjR;k vxj dkekiqjR;k milfeR;k use.ks-
6 HkkxkaP;k o brj jdekapk olwy ?ks.ks o vkysyk olwy
d’kk fjrhus tek djk;pk rks Bjoh.ks-
7 laLFksP;k dkedktklaca/kh gks.kkjk [kpZ eatwj dj.ks-
8 fpV.khlkps fg’ksc rikl.ks o jks[k jDde ekstwu ikg.ks-
9 laLFksps lnL; o fx&gkbZd ;kapsdMwu dje.kwd] lHkk
laesyu o okpukph gksbZy frrdh lks; dj.ks-
10 vf/kfu;e dye dzekad 75 o fu;e dzekad 61 e/khy
rjrqnhuqlkj okf”kZd vgoky o rkGscan i=ds 31 ekpZuarj
o”kZ laiY;kiklwu 45 fnolkr r;kj dj.ks o rs r;kj
dsY;kiklwu 15 fnolkr ek- fuca/kd ;kauh useysys R;k
Hkkxkps ys[kk ijh{kd ;kapsdMs ikBfo.ks-
11 fpV.khlkl rkRiwjrs deh dj.ks R;kyk dk;eps dkeko#u
deh dj.;kcnny loZlk/kkj.k lHksiq<s f’kQkjl dj.ks]
fpV.khlk[ksjht brj ixkjh vf/kdk&;kauk o lsodkauk
use.ks] R;kaP;k vuqdzes ixkjkph o HkR;kph Js.kh ¼
Ldsy½ o jDde Bjfo.ks vxj R;kr cny dj.ks] R;kauk nsM
dj.ks o rkRiqjrs dkeko#u nwj dj,js o ;k lokZackcr
fofue; r;kj dj.ks o rs loZlk/kkj.k lHksiq<s eatqjhl
Bso.ks- ek= R;akuk dk;eps deh dj.;kiwohZ ek –
fuca/kd ;kaph ekU;rk ?ksryh tkbZy-
12 dk;ns’khj dkes pkyfo.ks] R;k dkeklaca/kkr izfri{k
pkyfo.ks fdaok ,[kk|k ckcrhr] d`”kh Qyks|ku la;qDr
laLFkk ¼rls vlY;kl ½ laerhus rMtksM dj.ks]
laLFksrQsZ dk;ns’khj dkes pkyfo.;kdfjrk frP;k
vf/kdk&;kl fdaok vf/kdk&;kauk vf/kdkj ns.ks-
13 iksVfu;e dzekad 2 ¼c½ izek.ks dkes gkrh ?ks.ks o
R;kdfjrk HkkaMoy iqjfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
14 ekykps uksancqd rikl.ks o f’kydh eky cjkscj vkgs
fdaok ukgh rs ikg.ks-
15 laLFkk okijhr vlysY;k dkV&out o ekis riklkos-
16 laLFkaP;k dpsjhlkBh tkxk laiknu dj.ks vxj
HkkM;kus ?ks.ks-
17 m/kkjhus O;kij dj.;kph tks[khe laLFkssus ?;ko;kph
vlsy rsOgk T;kekQZr o R;kauk eky fodrk ;sbZy v’kk
vuqdzes fo’oklw nykykaph o O;kikjkaph ;knh vf/kfu;e
dye dzekad 44 o fu;e dzekad 42 e/khy rjrqnhuqlkj r;kj
dj.ks o R;kaph ir Bjo.ks-
18 laLFkspk eky lkBfo.;klkBh tkxk o laLFkspk eky
vkxhiklwu uqdlkus gksÅ u;s Eg.kwu ;ksX; cktkj njkus
uksan.kh vf/kfk&;kus laer dsysY;k foek daiuhe/;s foek
mrjfo.;kpk O;oLFkk dj.ks-
19 fodzdfjrk eky Lohdkj.ks o tj vko’;d vkf.k ‘kD; vlsy
rj] R;kaph izrokjh dj.;kph rtoht dj.ks-
20 T;k fpV.khl o brj lsodkaP;k jksdMh’kh] ekyk’kh]
egRokps dkxni=k’kh vxj jks[;k’kh laca/k ;sr vlsy
v’kkaps dMwu uksan.kh vf/kdkjh ;kauh BjfoysY;k
jdesP;k izek.kkuqlkj tfeu jks[kk ?ks.k o uksan.kh
vf/kdkjh ;kauh BjohysY;k jdesP;k izek.kkuqlkj tfeu
jks[kk ?ks.ks o uksan.kh vf/kdk&;kus laer dsysY;k
foek daiuhdMwu Qk;MsfyVh ckWaM ?ks.;kph
O;oLFkk dj.ks-
21 Hkkx ¼’ksvlZ½ ljdkjh o brj jks[ks ;kapsoj orhus
laLFksP;k ‘kjs fyfg.ks rs fod.ks vxj R;kauk oxZ dj.ks
vFkok u dj.ks( vkf.k R;kdfjrk lferhP;k nksu vFkok
vf/kd lnL;kauk t#j rs vf/kdkj ns.ks-
22 lsodoxZ o lnL; ;kauk |ko;kP;k etqjhps izek.ks
Bjfo.ks-
23 laLFksps mnns’k ikj iM.;kP;k n`”Vhus loZlk/kkj.k
laLFkspk O;ogkj pkyfo.ks-
24 ys[kkijh{kk ;knh fopkjkr ?ks.ks] vf/kfu;e dzekad 86
o fu;e dzekad 73 e/khy rjrqnhuqlkj ys[kkijh{kk nks”k
nq#Lrh izfro`Rr iq<hy loZlk/kkj.k lHksiq<s Bso.ks-
25 lsodoxZ o lnL; ;kauk |ko;kP;k etqjhps izek.k
Bjfo.ks-
26 laLFksph feGdr lqjf{kr Bso.;kph O;oLFkk Bso.ks-
27 laLFkssps mÌs’k ikj ikM.;kP;k n`”Vhus loZlk/kkj.k
laLFkspk O;ogkj pkyfo.ks
45- lferh ok lferhpk lnL; ;kaps use.kwdhP;k osGh dkgh nks”k
vlY;kps ekxkgwu utjsl vkys vxj lferhojhy dkgh tkxk fjdkE;k
rjh lferhus vxj lferhpk lnL; ;k ukR;kus lnHkkousus dsysyh
dkes gh t.kw dkgh rh lferh vxj rks lnL; ;kauh use.kwd ;ksX;
>kyh vxj R;k lferhok frps loZ lnL; gksrs vls letwu vf/kfu;e
dye dzekad 77 e/khy rjrqnhizek.ks dk;ns’khj letyh tkbZy-
46-lferhP;k fudkykoj loZlkk/kkj.k lHksdMs R;k fudkykph let
fnY;kP;k rkj[ksiklwu nksu efgU;kaps vkr( vihy djrk ;sbZy-
R;k eqnrhuaarj dsysys vihy loZlkk/kkj.k lHkk ukeatqj djhy-
7 tckcnkj lferh
47- tckcnkj lferh gh rhu lnL;kaph jkghy-
Rkh laLFksP;k loZ fg’kksckaph ikg.kh djhy o funku
frekghrwu ,dnk rikl.kh djhy- gh lferh laLFksph laifrd fLFkrh
o dk;Z ;k laca/kkus o”kZ v[ksjhl izfro`Rr r;kj djhy- ;k lferhP;k
lHkk nj efgU;krwu ,dnk rjh Hkjsy-
Tckcnkj lferhyk okVsy rs dkxni= rikl.;kpk vkf.k
laLFksP;k ekykph ukasn vxj ekstnkn djrkuk gtj jkg.;kpk
vf/kdkj vkgs- R;kpizek.ks lnjgw lferhl laLFksP;k lferhl lwpuk
dj.;kpk rlsp fo’ks”k loZlk/kkj.k lHkk cksykowu lferhl vFkok
frP;ke/khy ,d vFkok vf/kd lnL;kal dk<wu Vkd.;kalca/khus
f’kQkjl dj.;kpkgh tckcnkj lferhl vf/kdkj vkgs-
8 fpV.khl
48 fpV.khlkph use.kwd okf”kZd loZlkk/kkj.k lHksr dsyh
tkbZyu- R;kapslaca/kh dkgh rdzkj vlY;kl rh O;oLFkkid lferh
ekQZr tckcnkj lferhdMs djrk ;sbZy-
49 fu;e dzekad 57 e/khy rjrqnhizek.ks laLFksP;k ,[kk|k
djkjkr] O;ogkjkr] [kjsnh dsysY;k vxj fodysY;k feGdrhr
fpV.khlkyk dlykgh Hkkx vxj fgrlaca/kk Bsork ;s.kkj ukgh-
50- fpV.khlkps dkes iq<hyizek.ks vlrhy-
1 laLFksP;k loZ lk/kkj.k lHkk o O;oLFkkid lferhP;k
lHkk cksyfo.ks o R;kauk gtj jkgk.ks-
2- lnj lHksr gks.kkÚ;k dk;kZph uksan dj.ks-
3- laLFksph loZ iqLrds o fg’ksc osGksosGh fygwu
Bso.ks-
4- lferhP;k vkns’kk uqlkj iSls [kpZ dj.ks o ;srhy R;k
jDdek ?ks.ks-
5- tek ikoR;k] [kpkZP;k ikoR;k o laLFksps dke
pkyfo.;kdjhrk tkxsps brj loZ dkxni=s r;kj Bso.ks-
6- laLFkspk i= O;ogkj pkyfo.ks o lnL;kauk ykx.kkjh t#j
rh ekghrh iqjo.ks-
7- okf”kZd rkGscan i=ds BjfoysY;k eqnrhP;k vkr r;kj
d#u lferhiq<s Bso.ks o rh ek- ----- fuc/kad ;kauh
useysY;k HkkxkP;k ys[kkifj{kdkadMs eqnrhr
ikBo.;kph O;oLFkk dj.ks-
8- vkWMhV ;knh >kY;kuarj rkcMrksc th lferhP;k
fopkjkdjhrk frP;k iq<s Bso.ks o frP;kr nk[kfoysys
nks”k o pqdk nq#Lr dj.;kckcr t#j rh rtfot dj.ks nks”k
nq#Lrh izrho`Rr BjysY;k eqnrhP;k vkr] lferhiq<s
Bsowu rs iq<s pkyfo.;kph O;oLFkk dj.ks-
9- laLFksP;k ixkjh lsodkauk dkekP;k fn’kk nk[kfo.ks]
R;kaP;koj ns[kjs[k Bso.ks o R;kaps fu;a=.k dj.ks-
10- laLFksrQsZ fnY;k tk.kkÚ;k tesP;k ikoR;koj
fpV.khlkus lg;k dsY;k ikfgtsr- xgk.kps nk[kys] nLr,sot
o brj egRokps dkxni= ;koj fpV.khl o lferhpk ,d
lnL; ;kauh lg;k d#u fnY;k ikfgtsr-
11- lnL;kauh laLFks’kh dsysY;k O;ogkjkph iqLrds
osGP;kosGh ijr R;kauk ns.ks] fcxj lnL;kauk o
Bsohnkjkauk R;kaP;k laLFks’kh >kysY;k O;ogkjkP;k
frekgh i=dkP;k dkcZu izrh ns.ks o BsohP;k ckD;k
cjkscj vkgsr fdsok ukghr rs letfo.;kdfjrk Bsoh nkjkauk
nj o”khZ v[ksjP;k ckD;k dGfo.ks o R;kaP;kcjkscj
vlY;kcÌyph R;kaph dcwyh i=s ?ksÅu nIrjh Bso.ks o
iq<hy vkWMhV rikl.kh osGsl rh es- vkWMhV
lkgsc ;kauk nk[kfo.ks-
11-dPpk vxj iDD;k ekykP;k rkjk.kkoj ekykoj |
ko;kP;k
9 vkxkÅ jDdek
[kkyhy vVhaoj dPP;k vxj iDD;k ekykP;k rkjk.kkoj
vkxkÅ jDdek nsrk ;srhy-
1- /ka|krhy dPP;k vxj iDD;k ekykP;k rkjk.kkoj
R;kaP;k pkyw cktkjHkkokus gks.kkÚ;k fdaerhP;k
‘ksdMk 60 i;Zar vkxkÅ jDdek nsrk ;srhy- ekykps
Hkko mrjfoY;kus vxj vU; dkj.kkus dtZkps gs izek.k
ekykps fdaerhps ok<Y;kl t#jhizek.ks tknk eky rkj.k
ns.;kl vxj BjysY;k izek.kkis{kk deh iM.kkjh jDde
vk.kwu Hkj.;kl dtZnkjkl ys[kh uksVh’khus dGfoys
tkbZy rlsp dtZnkjkus u dsY;kl ys[kh uksVh’khus
dGfoys tkbZy rls dtZnkjkus u dsY;kl R;k lnL;kps
[kpkZus o R;kP;k tks[kehoj rks eky fodyk tkbZy-
ek ftYgk mifuc/kad ;kaps ijokuxhf’kok; ,dk
lnL;kl ,d gtkj #ik;kis{kk tkLr jDde fnyh tk.kkj
ukgh-
2- Rkkj.kekykP;k ;ksX; cktkjHkkokus gks.kkÚ;k
jDdespk foek vkxkÅ jDde ?ks.kkÚ;kP;k [kpkZus
mrjoyk tkbZy o R;k ekykps pksjkiklwu R;kaps
lja{k.k dsys tkbZy- rls tkxsHkkMs laca/khr
blekdMwu olwy dsys tkbZy-
3- laLFksus ekU; dsysY;k xksnkekr vxj bekjrhr izR;{k
eky vk.kwu BsoY;k [ksjht o rks eky laLFksP;k
rkC;kr laiw.kZi.ks vkY;k[ksjht vkxkÅ jDde vnk
dsyh tk.kkj ukgh-
4- vkxkÅ jDdesph eqnr tkLrhr tkLr lgk efgUks i;Zar
vlsy o rh eqnr ;ksX; v’kk vVhaoj vk.k[kh 3
efgusi;Zar ok<fork ;sbZy-
5- vk’kk vkxkÅ jDdeojhy O;ktkpk nj n-lk-n-‘ks- -----
VDds jkghy- v’kk O;ogkjkcÌy dsysys brj [kpkZpk
lekos’k ;k njkr dsyk tk.kkj ukgh-
6- ekykph uqdlkuh vxj ukl/kqlhcÌy laLFkk tckcnkj
jkg.kkj ukgh- ijarq ekykph ukl/kwl u gksbZy
v’kkjhrhus rks Bso.;kph dkGth ?ksryh tkbZy-
7- lnL;kdMhy vkxkÅ jDdesph vxj brj ;s.ks jDdesP;k
ijrQsMhdMs foØhph laiw.kZ vxj va’kr% jDde
ykoyh tk.;kl ik= jkghy-
8- ojhy vVh o lferhus ekU; dsysY;k brj uewn d#u
izR;sd vkxkÅ jDde ?ks.kkÚ;kus dtZjks[kk fygwu
fnyk ikfgts-
9- rkj.k ?ksrysY;k ekykph cktkjHkkokus fdaer
Bjfo.ks] eky O;ofLFkr Bso.ks] t#j iMY;kl eky
foØhph O;oLFkk dj.ks bR;knhlkBh lferhyk vkiY;k
lnL;kae/kwu milferh userk ;sbZy- lnj milferhps
Bjko ,d Lora«; iqLrdkr ukasnoys tkrhy-
51- dksBkjkph O;oLFkk o R;kaP;k O;kgkjkps fg’ksc
Bso.;kdfjrk dksBkj dkjdwukph use.kwd dsyh tkbZy o R;kpsoj
fpV.khlkps fu;a=.k jkghy- dksBkjkps O;ogkjkdfjrk Loar«;
dkjdwu useyk ulY;kl R;k O;gkjkph tckcnkjh fpV.khlkoj
jkghy-
10^^u¶;kph okV.kh**
52- izR;sd o”kkZv[ksjps fg’ksc r;kj >kY;koj laLFksP;k
BksdG u¶;krwu vf/kfu;e dye dz- 65 o fu;e dz- 51 e/khy
rjrqnhuqlkj fujfujkG;k dtkZP;k oxSjs jDde] vf/kfu;e dye dz-
71 izek.ks fu/khlkBh laLFksPks fnysyh va’knkus o rksV;kP;k
jdek otk d#u] laLFkspk fuOoG u¶;kPkk vkdMk dk<yk tkbZy-
o rks uQk yxrP;k iq<hy okf”kZd lk/kkj.k lHksr tkghj dsyk
tkbZy-
53- vf/kfu;e dz- 64 rs 69 o fu;e dz- 50 rs 52] 53 o 55 e/khy
rjrqnhauk v/khu jkgqu fuOoG u¶;kPkh foHkkx.kh [kkyhy
ckchoj dsyh tkbZy-
1½ dehr deh 25 VDds xaxktGhdjhrk-
2½ fu;e dz- 53 vUo;s n;ko;kP;k fdaok f’k{k.k
fu/khdjhrk-
3½ vf/kfu;ekrhy rjrqnhuqlkj tkLrhr tkLr ------ VDds
njkus ykaHkk’k okV.;kdjhrk-
4½ Hkkx HkkaMoyP;k 2 VDds brdk fu;e dzekad 52
mHkkjko;kP;k vf/kykaHkk’k lehdj.k fu/khdjhrk-
5½ u¶;kP;k 1VDds rkj.ki= p<mrkj fu/khdjhrk
6½ u¶;kP;k 20 VDsd i;Zar vf/kfu;e dye dz- 69 izek.ks
lkoZtfud /kekZnk; v’kk izdkjP;k dkekdfjrk]
ykHkka’k o vf/kykHkka’k lehdj.k fu/khpk mi;ksx
vuqØes ykHkka’k o vf/kykHkka’k okV.;kdMs dsyk
tkbZy- ojhy ckchaoj foHkkxwu f’kYyd jkghysyk
uQk [kkyh ckchaoj foHkkxrk ;sbZy-
1- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar foukosru dke
dj.kk&;kauk ekyeRrk ns.;kdfjrk-
2- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar laLFksP;k ixkjh
deZpk&;kauk nksu efgU;kaP;k ixkjkbrdk
ykHkka’k o vf/kykHkka’k okV.;kdjrk-
3- f’kYyd u¶;kP;k 5 VDdsi;Zar xjhackps f’k{k.k o
R;kauk enr] oS|dh; enr] lkoZtfud mi;qDr ckchpk
izlkj ;kapk lekos’k vlysY;k dks.kr;kgh lgdkjh
vxj /keZnk; ckchdjhrk-
4- f’kYyd u¶;kP;k 10 VDdsi;Zar bekjr fu/khdfjrk-
f’kYyd u¶;kP;k 5 VDds i;Zar & fo’ks”k
vMp.khP;k xaxktGhdjhrk-
5- f’kYyd u¶;kP;k 20 VDdsi;Zar loZ fgrdkjd
QaMkdfjrk ¼;k QaMkpk fofu;ksx dkekxkjkP;k
dqVqackojhy vkiRrh u”V dj.;kdfjrk vxj R;kaph
ifjfLFkrh lq/kkj.;kdjhrk [kpZ djrk ;sbZy-
6- f’kYYkd u¶;kP;k 40 VDdsi;Zar & laLFksr dke
dj.kkÚ;k loZ blekauk vf/kykaHkk’k okV.;kdfjrk-
54- ljdkjh fu;a=.k oLrwaP;k okVi O;ogkjkr >kysY;k fuOoG
u¶;kph foHkkx.kh [kkyhyizek.ks dsyh tkbZy- foHkkxkrwu
f’kYyd jkfgysyk uQk iq<hy o”kkZP;k u¶;kr feGfo.;kdfjrk
iq<s vks<yk tkbZy-
v- 35 VDds fo’ks”k fodkl fu/khdjhrk-
c- 25 VDds okVi O;ogkj xaxktGhdjhrk-
d- 40 VDds laLFksP;k fuOOkG u¶;kr oxZ dj.;kdjhrk-
ojhy Øekad 2 e/khy fu/khph jDde -------- fuca/kd lgdkjh
laLFkk] ;kaph vkxkÅ ijokuxh ?ksÅu [kpZ djrk ;sbZy i.k rh
nksu o”kkZr [kpZ u >kY;kl okVi O;ogkj xaxktGhr lkehy dsyh
tkbZy-
55- fu;e dzekad 53 e/khy rjrqnhuqlkj laLFksus jkT; ljdkj
tkghj djhy v’kk la;qDr laLFksP;k fodklfu/khdfjrk oxZ.khph
jdde BjfoY;kf’kok; fryk ykHkka’k OkkVrk ;s.kkj ukgh-
56- lnL;kauk vxj dkekxkjkauk ns.;kr ;s.kkjk vf/kykHkka’k
gk R;kauh Ok”kkZr feGfoysY;k etqjhpk vFkok R;akP;k
dkekP;k fnolkaP;k izek.kkr ns.;kr ;sbZy-
57- T;k lnL;kauh Hkkxkph jDde iw.kZ Hkjyh ulsy R;kauk
ykHkka’k o vf/kykaHkka’kkph jDde jksdM u nsrk R;kaP;k
Hkkxkph jDde iw.kZ gksbZ i;Zar R;kaP;k Hkkxkr tek dsyh
tkbZy-
11 xaxktGh ¼fjtoZ QaM½
58- iksVfu;e dzekad 57 P;k mifo/kh ¼1½ e/;s uewn dsysyh
jDde] loZ izos’k Qh] fof’k”V dkekdfjrk fnysY;k
ns.kX;kf’kok; d#u brj ns.kX;kaP;k jDdek] naMkps O;kt o tIr
dsysY;k HkkxkaP;k jDdek xaxktGhr lkfey dsY;k tkrhy-
vf/kfu;e dye 66 o
12 f’kYd
59- fpV.khlkdMs O;oLFkkid lehrhpk Bjko d#u laLFksph ----
# Ik;Zarph f'kYyd Bsork ;sbZy- R;kis{kk tkLr f’kyyd tke
vlY;kl tek >kY;kiklwu nksu fnolkP;k vkr ¼lkoZtfud lqVV;k
oxGwu½ rh dsanzh; cWadsr vxj toGP;k frP;k ‘kk[ksr Hkjyh
ikfgts-
13 fg’ksc o dkxni=
60 laLFksps jks[ks frP;k fg’kksckph dkxni=s o iqLrds
fpV.khlkP;k rkC;kr jkfgy o rh laHkkG.;kph tckcnkjh frP;koj
vlsy-
61 - fu;e 65 e/;s uewn-dsysyh es- jftLVkj lkgsc ;kauh
Bjfoysyh] lferhl vko’;d okVrhy v’kh fg’ksckph dkxni=s o
iqLrds laLFksus Bsoyh ikfgts- R;k dkxni=koj o iqlrdkoj t#jh
frFks o dkMkZoj njjkstps O;ogkjkps ‘ksoVh lHkkirh o
fpV.khlkauh lg;k dsY;k ikfgtsa- R;kus dkMZoj lg;k u dsY;kl
laLFksyk R;kps fo#/n t#jh rh mik;;kstuk djrk ;sbZy- lHkkirh o
fpV.khlka ;kauh laLFksP;k dkxni=kP;k izekf.kr udY;koj lg;’k
dsY;k ikfgts o ;kO;frfjDr nql&;k vf/kdk&;kauh dkxni=koj
lg;k djko;kP;k vlY;kl R;kauk R;k dj.;kl laLFjksl vf/kdkj
nsrk ;sbZy-
¼v½ iklcqds QDr lnL;kauk ns.;kr ;srhy- R;k lnL;kdMwu
>kysY;k o R;kl fnysY;k jdekaP;k uksnh dsY;k tkrhy o
izR;sd uksanhP;k [kjsi.kkcnny fpV.khlkauh lgjh dsyh
ikfgts- R;kus lnL;kaph iklcqds usgeh fuoMwu iw.kZ
dsyh vlyh ikfgts- fcxj lnL; Bsohnkjkus izR;sd frekgh
lalFks’kh dsyY;k loZ O;ogkjkP;k ckcrP;k fg’kksckP;k
r[rkP;k dkcZuus dk<ysY;k udyk lHkkirh lferhpk ,d lnL;
o fpV.khl ;kakP;k lghus fnY;lk ikfgts- izR;sd o”kkZP;k
v[ksjhl Bsohnkjkus R;kP;k [kkR;krhy jdek ys[kh
dGfoY;k ifgts o R;kcjkscj vkgsr fdok dls ;kcnnyps
R;kaP;kdMwu ys[kh i= ekxfoys ikfgts-
¼c½vkysY;k BohaP;k dtZQsMhaP;k o brj jdesP;k Bjkfod
ueqU;krhy tesP;k ikoR;k fpV.khlkauh lg;k d#u fnY;k
ikghts-
62- iksVfu;e dz- 2 ¼v½ vUo;s dsY;k tk.kk&;k O;ogkjkps
Lora= fg’ksc Bsoys ikfgts o R;kaph uQk rksVk rkGscan i=ds]
tek[kpZ i=ds Lora= dsyh ikfgts-
63 - laLFksP;k dks.kR;kgh lnL;kl vf/kfu; dye dzekad 32
e/khy rjrqnh uqlkj R;kr uewn dsysys laLFksrhy iqLrds
ikgrk ;srhy vxj fu;e dzekad 27 e/khy rjrqnh uqlkj R;kaP;k
udyk R;kl nsrk ;srhy-
14 nq#LR;k
64 laLFksP;k mifo/khr cny dj.ks] ,[kknk mifo/kh jÌ dj.ks
fdaok uohu ?kky.ks vlY;kl vf/kfu;e dye dzekad 13 o fu;e dye
12 e/khy rjrqnh vuqljY;k ikfgtsr- R;kdjhrk HkjysY;k
loZlk/kkj.k lHksl gtj vl.kkÚ;k o er ns.kkÚ;k lHkklnkaP;k
funku 2@3 la[;sus R;k cnyklac/khpk Bjkok ikl dsyk ikfgts-
R;k lHksph uksVhl lHksP;k rkj[ksiwohZ funku 10 fnol vxksj
loZ lHkklnkauk fnyh ikfgts- dks.krkgh mifo/kh dlk cnyo;kpk]
dks.krk uohu Lohdkjko;kpk fdaok jÌ djko;kpk gs R;k
uksVh’khr Li”Vi.ks fyfgys ikfgts- uksan.kh vf/kdkjh ;kaps
dMwu nq#Lrhph ilarh o uksan gksbZi;Zar nq#Lr dsysyk
mifo/kh vaeykr ;s.kkj ukgh-
v½laLFksP;k iksVfu;ekr dj.;kr vkysyh dks.krhgh lq/kkj.kk
ek- uksna.kh vf/kdkÚ;kadMwu 13 dyekUo;s uksanfoyh
tk.kkj ukgh fdaok R;k iksVfu;ph dsysyh lq/kkj.kk dj.;kr
vkY;kps eku.;kr vkys vlsy rj R;k iksVfu;eke/;s dsysY;k
lq/kkj.kk jkT; ‘kklukus vf/kfu;e dye 4 vUo;s tj
dks.krsgh /kksj.kfo”k;d funs’k dk<ysys ulrhy o rh
lq/kkj.kk ;k funs’kkP;k fo#/n vlsy rj rh vaeykr ;s.kkj
ukgh-
c½ iksVfu;kekP;k lq/kkj.kk uksan.khlkBh vkysyk vtZ ek-
uksan.kh vf/kdkÚ;kus nksu efgU;kP;k eqnrhr fudkykr
dk<yk ukgh rj rs ;k eqnrhP;k lekIrhP;k rkj[ksiklwu 15
fnolkaP;k vkr rks iksV fu;e lq/kkj.kk vtZ fudV
ojh”BkadMs ikBokos vkf.k fudV ojh”B vf/kdkjh rks vtZ
nksu efgU;kP;k vkr fudkykr dk<rhy- ijarq tj rks vtZ R;k
eqnnhr fudkykr dk<yk ukgh rj R;k laLFkspk rks iksVfu;e
lq/kkj.kk vtZ o R;krhy lq/kkj.kk ;kaph uksan.kh dj.;kr
vkY;kps let.;kr ;sbZy-
65 laLFkspk O;ogkj ;ksX; fjrhus pkykok Eg.kwu vf/ku;e] fu;e
o mifo/kh ;kauk vuql#u nq;;e fo/khfu;e dj.;kpk lferhl vf/kdkj ;
fofue;kph uksan lferhP;k o`arkr iqLrdkr dsyh ikfgts o
loZlk/kkj.k lHksr ekU; dsY;koj es- MsI;qVh jftLVkj
lkgsc ;kauh eatqjh fnY;kojp vf/kfu;e vaeykr ;srhy-
15 laLFkspk O;ogkj can dj.ks
66 laLFskpk O;ogkj xqaMkGY;kuarj nk[kfoysY;k f’kYyd
ekyeRrsP;k jdekaiSdh fuEeh jDde fu;e dzekad 90 e/khy
rjrqnhyk vuql#u lnL;kae/;s okVyh tkbZy- o jkfgysyh fuEeh
jDde es- ftYgk MsI;qVh@ vflLVaV jftLVkj ;kaP;kdMs
lqiqnZ dj.;kr ;sbZy-
16 uksVh’khph ctko.kh
67- nkO;kl uksVhl fnyh ikfgts vls ;k mifo/khr tsFks uewn
dsys vlsy rsFks lnL;kapk usgeh jkg.kkjh v’kh uksVhl fnyh
Eg.kts R;k uksVh’khph ;ksX; ctko.kh >kyh vls letys tkbZy-
gs mifo/kh eatqj >kY;kuarj ;kiqohZ vaeykr vlysys loZ
mifo/kh jnn >kys vls let.;kr ;bZy-
fnukad
Ukko lg;k
1½----------------------------------------- ---------------
----------
2½------------------------------------------ ---------------
----------
3½------------------------------------------- ---------------
-----------
4½----------------------------------------- ---------------
------------
5½--------------------------------------------- ---------------
-------------
mi & fo/kh
uksV % ¼egkjk”Vª laLFkk vf/kfu;e 1960 ps v|kor rjrwnhuqlkj
o fu;e 1961 yk vuqlk#u gs mifo/kh r;kj dj.;kr vkys vkgs-½
67 HkkMds# ekydh ;k mioxhZdj.kkrhy lgdkjh x`gjpuk
laLFkkps
Ukequsnkj iksVfu;e
v& izLrkfod
v&1-1 lkslk;Vhps uk ------------- lgdkjh
lkslk;Vhps uko %
---------------------------------------------------------------------------
--------
---------------------------------------------------------------------------
-------
v 1-2
lkslk;Vhpk uksanoysyk iRrk --------------------------------------
uksanysyk iRrk vkgs lkslk;VhP;k uksanfoysY;k iRR;kr
dks.krkgh cny >kY;kl rks cny >kY;kiklwu 30 fnolkaps vkr
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 37 vUo;s egk’k;
fuca/kd] lgdkjh laLFkk] ;kaps fun’kZukl vk.kyk tkbZy-
v&1-3
lkslk;Vh ^x`gjpuk laLFkk* ;k eq[; oxZ vkf.k vkf.k ^HkkMsd#
ekydh* ;k mioxkZr eksMrs vkf.k fryk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 dye 2 ¼16½ o R;k[kkyhy egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk fu;e] 1961 fu;e 10 e/;s fnysY;k O;k[;suqlkj R;k
oxkZph p mioxkZlkBhph dkes gkrh] ?ks.;kl ijokuxh vkgs-
v&2-1
lkslk;Vh dk;Z{sks=---- iqjrs e;kZfnr jkghy-
c&1
laLFksps mÌs’k
1- ;k iksVfu;ekuqlkj vkiY;k lHkklnkalkBh tkxk [kjsnh dj.ks-
R;kauk jkg.;klkBh ?kjs cka/k.ks o iqjfo.ks-
2 egkfuca/kd lgdkjh laLFkk ;kaP;k fdaok [kkl iwoZijokuxhu
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfuf;e] 1960 e/khy dye
12¼2½ vUo;s nql&;k oxkZr fdaok mioxkZr eksM.kk&;k
lgdkjh laLFksph dkes gkrh ?ks.ks vkf.k R;k lkBh
egk’k;kauh fuca/kd lgdkjh laLFkk ;kauk vko’;d okVrhy
v’kk vVhuqlkj lHkkln ok loZlk/kkj.k turk ;kaps fgrlaca/k
lqjf{kr jk[k.;kps n`”Vhus lkslk;VhP;k iskVfu;ekuqlkj t#j
R;k nq#LR;k dj.ks-
3- vkiY;k lHkklnkl dkVdjl] Lokoyacu o ijLij lgdk;Z ;k
xq.kkaph ok< dj.ks( vkf.k
4 ;k iksVfu;ekr fnysY;k mÌs’kkaP;k iwrhZlkBh vko’;d rh
dkes gkrh ?ks.ks-
d& fu/kh
d&1-1 dks.kR;k ekxkZuh fu/kh mHkkjkosr
laLFksps fu/kh iq<hyizek.ks mHkkjkosr-
1½ izos’k Qh
2½ Hkkx HkkaMoy
3½ dtZ mHkk#u
4½ ¼lHkklnkadMwu½ Bsoh
5½- ns.kX;k o enr
6½- ?kjs o tkxsP;k fdaerh fizR;FkZ oxZ.kh ?ksÅu
d] 1&2 dtZ mHkkj.khph e;kZnk o vVh
loZlk/kkj.k lHksus BjfoY;kizek.ks Bsoh vkf.k dtsZ BjfoysY;k
eqnrhlkBh BjfoysY;k O;ktkps njkus vkf.k BjfoysY;k jdesi;Zar
mHkkjrk ;srhy- ek= v’kk ,dw.k tckcnkjh ns.ks egkjk”Vª
lgdkjh laLFkk fu;e] 1961 fu;e 35 e/;s fnysY;k e;kZnsis{kk
vf/kd vl.kkj ukgh-
1-3 fu/khph xqaro.kwd
T;k osGh laLFksps fu/kh frP;k /ka|klkBh okijys ulrhy
R;kosGh rs egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 70
e/khy rjrqnhuqlkj xqarfoys tkrhy fdaok Bso Eg.kwu Bsoys
tkrhy-
M& lHkklnRo
M 1-1 lHkklnkps izdkj
lkslk;VhP;k lHkklnkps [kkyhyizek.ks oxhZdj.k dsys tkbZy-
1-loZlkk/kkj.k lHkkln % loZlkk/kkj.k lHkkln Eg.kts T;k
O;Drhph jkg.;klkBh tkxk feGfo.;kph bPNk vkgs vkf.k T;kauh
R;kauk jkgrh tkxk vkf.k loZlkekU; lks;kh mi;ksxkP;k ckch
lsok feGowu ns.;klkBh ;s.kk&;k HkkaMoyh [kpkZiSdh vkiyk
fgLlk fnyk vkgs fdaok ns.;kps ekU; dsys vkgs-
2-lgdkjh lHkkln % lgdkjh lHkkln Eg.kts egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 2 ¼19½ ¼c½ vUo;s fnysY;k
O;k[;suqlkj >kysyk lHkkln-
3-ukeek= lHkkln % ukeek= lHkkln Eg.kts egkjk”Vª
lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 2 ¼19½ ¼d½ vUo;s
fnysY;k O;k[;suqlkj >kysyk lHkkln- loZlk/kkj.k lHksP;k [kkl
Bjkokuqlkj vkf.k ukasn.kh vf/kdkÚ;kP;k iwoZ laerh[ksjht
lHkklnkaph la[;k 100 fdaok okViklkBh miyC/k vlysY;k
IykWVl~P;k la[;sis{kk vf/kd vl.kj ukgh-
M 1-2 lHkklnkaph ik=rk
1- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 22vkf.k
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1961 e/khy rjrqnhuqlkj T;k
O;DRhps o; 18 o”ksZ iq.kZ >kys vlwu rks djkj dj.;kl ik= vkgs
vkf.k T;kph lkslk;VhP;k dk;Z{ks=kkr jkg.;kph bPNk vkgs
fdaok tks jkgrks vkf.k T;kph Lor%yk jkg.;klkBh ?kj
cka/k.;kph bPNk vkgs vkf.k R;klkBh lkslk;VhdMwu IykWV
feGfo.;kph bPNk vkgs- v’kk O;Drhl lkslk;Vhps lHkkln
gksrk ;sbZy-ek= laLFkaP;k izoZrd lHkklnkaiSdh fdeku ngk
O;Drh ;k osxosxG;k dqVqackrhy vlrhy vkf.k R;k laLFksP;k
dk;Z{ks=kkr jkg.kk&;k vlrhy-
2-tj ,[kk|k blekl dksVkZus uknkj O;Drhus vkiY;k tckcnk&;k
iw.kZ dsY;k ulrhy fdok T;k vuSfrd xqUg;k[kkyh f’k{kk >kyh
vkgs- v’kk O;Drh lkslk;VhPkk lHkkln gks.;kl ik= vl.kkj ukgh-
ek= v’kk izdkjph f’k{kk >kY;kiklwu ikp o”kkZi;Zar gh
vik=rk pkyw jkghy-
3- dks.kkgh O;Drhl R;kus [kkyhy xks”Vhph iwrZrk
dsY;kf’kok; lkslk;Vhps loZlk/kkj.k lHkkln Ef.ksu nk[ky d#u ?
ksrys tk.kkj ukgh-
4- dks.kR;kgh O;DRkhl lHkkln d#u ?ks.;kiwohZ ekuuh;
lgk¸;d fuca/kd] lgdkjh laLFkk ;kaph eatwjh ?ks.;kr ;koh-
v½ ifjf’k”V 1 e/khy ueqU;kr R;kus dsysY;k lHkklnkRokpk
vtZ loZlkk/kkj.k lHksus cgqerkus eatwj dsyk vkgs-
c½ #- 10@& izos’k Qh Hkjyh vkgs-
d½ izR;sd #- 50@& n’kZuh fdaerhps fdeku ikp ‘ksvlZ
[kjsnh dsys vkgsr- rlsp R;kus laLFkk Bjfoy R;kizek.ks ,d
jdeh fdaok gIR;kus vf/kd tknk Hkkx HkkaMoy ns.;kps
ekU; dsys ikfgts- v’kk ,dw.k Hkkx HkkaMoykph jDde
R;kyk ns.;kps ekU; dsy ikfgts- v’kk ,dw.k Hkkx
HkkaMoykph jDde R;kyk jkg.;klkBh |ko;kP;k tkxsP;k
HkkaMoykph jDde R;kyk jkg.;klkBh |ko;kP;k tkxsP;k
HkkaMoyh [kpkZbrdh vkf.k jLrs] xVkjs lkoZtfud
fnokcRrh] cxhpk b- [kpkZlkBh ykx.kk&;k jdesbrdh
vlkoh ykxsy-
M½egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 6 e/khy
Lihdj.k ;k lnjkr dqVwac ‘kCnkP;k fnysY;k O;k[;suqlkj
lnj O;Drhus R;kP;k dqVqackdMs fdaok dqVqac la?
kVdkdMs laLFksP;k dk;Z{ks=kr jkg.;kps ?kj fdaok
IykWV ukgh v’kk izdkjph lk/kkj.k lHskph [kk=h iVowu
fnyh ikfgts- vkf.k rks fdaok R;kP;k dqVwackrhy ?
kVdkaiSdh dks.kkdMsgh v’kk izdkjps laLFksP;k
dk;Z{ks=kr jkg.;kps ?kj fdoak tkxk vlyh rj R;kph xjt
y{kkr ?ksrk lnjph tkxk R;kl viqjh fdaok xSjlks;khP;k
foHkkxkr vkgs- v’kh lk/kkj.k lHksph [kk=h iVowu fnyh
ikfgts-
b½ R;kps ukokoj] R;kps dqVqackrhy O;DrhP;k ukokoj
laLFksP;k dk;Z{ks=kr Lor%ps ?kj @ IykWV vxj tkxk
ulY;kcÌy vWfQMsfOgV d#u fnys ikfgts-
M 1-3 ukeek= vkf.k lgdkjh lHkklnkaps vf/kdkjh vkf.k
lHkklnkapstckcnk&;k
1- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 24 e/khy
rjrwnhuwlkj ,[kk|k O;Drhl laLFkk ukeek= fdapk
lgdkjh lHkkln Eg.kwu izos’k nsÅ ‘kdrs ek= &
v½ R;kP;k ys[kh vtkZl loZlk/kkj.k lHksr cgqerkus
ekU;rk fnyh ikfgts] vkf.k
c½ R;kP;k ukeek= fdaok lgdkjh lHkklnkaP;k vtkZlkscr #-
10 izos’k Qh Hkjyh ikfgts-
2½ ukeek= lHkklnkl lkslk;Vhr Hkkx HkkaMoy
xqarfork ;s.kkj ukgh- lgdkjh lHkklnkl nql&;k loZlk/kkj.k
lHkklnkcjkscjp dsoG Hkkx HkkaMoy /kkj.k dj.;kpk
vf/kdkj jkghy-
3½ ukeek= fdaok lgdkjh lHkklnkl loZlk/kkj.k lHkksph
ukVhl vkf.k fo”k;lwph feG.;kpk vf/kdkj jkghy o R;kl
lHksl gtj jkg.;kpk vkf.k dkedktkr Hkkx ?ks.;kpk vf/kdkj
jkghy ek= ernku dj.;kpk vf/kdkj jkg.kkj ukgh-
M- 2-1 lHkkln nk[ky d#u ?ks.;klaca/khph jhr
,[kk|k O;Drhpk lHkklnRokpl vtZ fopkjkr ?ks.;kiwohZ
lkslk;Vh fryk vko’;d okVsy rh tknk ekfgrh ekxow ‘kdsy vkf.k
R;kuarj egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 22 vfk.k
23 e/khy rjrqnhuqlkj lHkklnRo nsÅ ‘kdsy fdaok ukd# ‘kdsy-
M- 2-2 okjl use.;kpk lHkklnkapk vf/kdkj
dks.kkgh lHkklnkl Lor% ys[kh vtZ d#u lkslk;Vhpk uksdj
fdaok vf/kdkjh ;k[ksjhy dks.kkgh O;Drhl lkslk;Vhrhy R;kP;k
fgrlaca/kkyk iw.kZr;k fdaok va’kr% okjl Eg.kwu usewu nsÅ
‘kdsy o R;k}kjk lHkklnkP;k e`R;quarj R;kps fgrlaca/k]
lacaf/kr okjlkdMs oxZ gksrhy- izFker% fdaok va’kr% okjl
Eg.kwu usewu ns.;klkBhP;k ys[kkr dks.krhgh Qh vkdkjyh
tk.kkj ukgh- ek= R;kuarjP;k izR;sd cnykl fdaok uO;kus okjl
usewu ns.;kl #i;s 1@& Qh vkdkjyh tkbZy- v’kk
okjlklaca/khph dk;Zokgh egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e]
1960 dye 30 izek.ks vkf.k egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e]
1960 dye 25 izek.ks dsyh tkbZy-
M-2-3 iq<hyiSdh dks.kR;kgh ,dk dkj.kko#u ,[kk|k O;DRhps
laLFksrhy lHkklnRo laiq”Vkr ;sbZy-
1- O;Drhps ckcrhr R;kpk e`R;w vkf.k laLFksP;k ckcrhr
frph cj[kkLrh fdaok fnokG[kksjh-
2- jkthukek
3- gkdkyiV~Vh@dk<wu Vkd.ks
4- ;ksX; dksVkZus lacaf/kr osMh vlY;klaca/khpk fnysyk
nk[kyk-
5- laLFksP;k dk;Z{ks=kr jkg.;kps dk;e Lo#ikps can dj.ks
6 lHkklnRoklaca/khP;k vVh iq.kZ dj.;kps Fkkaco.ks
fdoak iksVfu;e M & 1-2 vuqlkj vik= Bj.ks- lHkklnRo
jÌ gks.;klaca/khP;k ojhy dye ¼1½ vkf.k ¼4½ uqlkj
lHkklnRo jÌ >kY;koj egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 fu;e 19 ¼2½ uqlkj lkslk;Vhph lferh
laca/khr lHkklnkaP;k dqVqackrhy dks.kgh O;Drhl
laLFkspk lHkkln d#u ?ksÅ ‘kdsy-
M&2-4 lHkklnRokdMwu jkthukek
v½- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 29
vUo;s laLFksrwu ckgsj tk.;kl ijokuxh fnyh tk.kkj
ukgh-
c½ ojhy ^v* vuqlkj ;k dkyko/khuarj dks.kkgh lHkklnkl
laLFksrwu ckgsj ikM.;kl dks.kR;kgh osGh ijokuxh
fnyh tkbZy ek= &
1- R;kus laLFksrwu ckgsj iM.;klaca/khph 3 efgU;kaph
uksVhl fnyh ikfgts vkf.k laLFksus R;kpk jkthukek
fLodkjyk ikfgts-
2- dsk.kR;kgh lgdkjh o”kkZr rRiwohZP;k 31 ekpZyk
laLFksP;k vlysY;k vlysY;k ,dw.k olwy
HkkxHkkaMoykP;k 10 VDs vf/kd Hkkx HkkaMoy
ijr dj.;kl ijokuxh nsrk ;s.kkj ukgh-
3- lacaf/kr O;Drhus O;fDr’k% rlsp tehnkj ;k ukR;kus
laLFksl ns.ks vlysyh loZ jDde iw.kZi.ks ijr fnyh
vkgs-
d½ tsOgk ,[kknk lHkkln lHkklnRokdMwu vax dk<wu ?
ksbZy vkf.k R;kpk jkthukek eatwj gksbZy R;kaurk lgk
efgU;kP;k dkGkr R;kl R;kus laLFksr HkjysY;k iw.kZ
HkkxHkkaMoykph jDde ijr ekx.;kpk gDd jkghy ik=
v/kZoV Hkkx HkkaMoy fdaok xaxktGh ;kiSdh
dks.krhgh jDde feG.;kl rks ik= vl.kkj ukgh- ijr
djko;kpk Hkkxkph fdaerh egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1961 dye 23 Bjoyh tkbZy-
M&2-5 lHkklnkRokrwu gdkyiÍh
v½- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk fu;e] 1961 [kkyhy fu;e 28
uqlkj lkslk;Vhl dq.kkgh lHkklnkph R;kus
dsysY;k fdok dj.;kps VkGysY;k d`R;kcÌy gkdkyiÍh
djrk ;sbZy-
c½- v’kk izdkjph gkdkyiÍh egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 dye 35 vkf.k egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1961 [kkyhy fu;e 28 vkf.k 29 e/khy
rjrqnhuqlkj dsyh tkbZy-
d½- laLFkk v’kk lHkklnkl R;kP;k gkdkyiÍhpk Bjko
eatwj >kyk R;k rkj[ksl R;kus /kkj.k dsysyY;k
HkkxHkkaMoykiSdh laLFksrhy R;kP;k tckcnk&;k
otk vkrk ckdh jDde ijr d# ‘kdsy-
M½-gkdkyiÍh dsysY;k lHkklnkl egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 dye 35 iksVdyeke/;s fnysY;k
vVh[ksjhy vU;Fkk Qsjizos’k fmyk tk.kkj ukgh-
M& 2-6 Tkckcnkjh vkf.k tckcnkjhpk dkG
1-lkslk;VhP;k lHkklnkaPkh tckcnkjh R;kauh laLFksr
/kkj.k dsysY;k HkkxHkkaMoykbrdh jkghy-
2- ekth lHkklnkaph laLFksP;k dtkZlaca/kh tckcnkjh
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 33 ;ke/khy
rjrqnhuqlkj jkghy-
M&2-7
vcZu ¼yWaM flyhax vWUM jsX;qys’ku½ vWDV 1976 dye
27 rjrqnhuqlkj flyhax vWFkkWfjVhph iwoZijokuxh ?
ksrY;kf’kok; dks.kkgh lHkklnkl R;kpk IykWV fodrk ;s.kkj
ukgh- rlsp oj uewn dsY;kizek.ks ;ksX; ijokuxh f’kok;
laLFksus xkGk rcnhy dj.;kl ijokuxh nsrk dkek u;s-
M&2-8
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 29 e/khy
rjrqnhuqlkj dks.kkgh lHkklnkl laLFksP;k uksan.khP;k
rkj[ksiklwu ,d o”kkZP;k dkGkr vkiY;kl lHkklnRokpk
jkthukek nsrk ;s.kkj ukgh- ojhy rjrwnhl ik= jkgwu dks.kR;kgh
lHkklnkl laLFksrhy vkiys lHkklnRo dk<wu ?ksrk ;sbZy-
M&3-1 lHkklnkapk laLFksps nIrj rikl.;kpk o R;ke/khy uksanh
uDdy feG.;kpk vf/kdkj
lkslk;Vhrhy lHkklnkaP;k laLFksps nIrj rikl.;kyk vkf.k R;krhy
uksanhP;k nk[kY;kph uDdy feG.;klaca/khpk vf/kdkj egkjk”Vª
lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 32 vkf.k egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 14 vkf.k 37 e/khy rjrqnhuqlkj
jkghy-
b& HkkxHkkaMoy
M 1-1 vf/kd`r HkkxHkkaMoy
lkslk;Vhps vf/kd`r HkkxHkkaMoy ----------- @ jkghy-
uksan.kh vf/kdk7;kP;k [kkl ijokuxhus osGksosGh R;kr ok<
djrk ;sbZy- vf/kd`r izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaerh #i;s iUukl
jkghy-
b 1-2 vf/kd`Rk HkkxHkkaMoykph Hkkx fdaok Hkkxkps
xVkr foHkkx.kh ] izR;sd Hkkxkph n’kZuh fdaer vkf.k
R;kaP;k ekx.kh laca/kh rjrwn
1 izR;sdHkkxkph n’kZuh fdaerh fnY;kuarj #i;s iUUkkl
jkghy- Hkkxkph n’kZuh fdaer fnY;kuarj ,d jDdeh
fdaok O;oLFkkid lferh Bjfoy- R;kizek.ks gIR;kus ?
ksrk ;sbZy-
2- HkkxkP;k ekx.khpk vtZ ys[kh djkok ykxsy vkf.k
O;oLFkkiu n’kZuh fdaer lferh R;k laca/khpk fu.kZ;
nsbZu-
b&1-3 izR;sd lHkklnkps Hkkx /kkj.k dj.;kckcrph deky
e;kZnk
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 28 uqlkj
izR;sd iUUkkl #i;s fdaerhps fdeku ikp ‘ksvlZ /kkj.k
djkos ykxrhy- lHkklnkl ?;ko;kP;k tfeuhph
fdaer vkf.k R;koj djko;kP;k cka/kdkekph jDde ;klkBh
lkslk;Vh Bjfoy rso<s ` tknk HkkaMoy |koas ykxsy-
b& 1-4 nk[kyk ns.;klaca/kh
Hkkxkpk osxosxGs uacj vlysyk vkf.k fdrh Hkkx/kkj.k
dsys vkgsr- ;kpk Li”V [kqyklk dj.kkjk Hkkxkapk nk[kyk
lHkklnkl fnyk tkbZy-
b&1-5 Hkkx oxZ dj.ks] Ikjr ?ks.ks b-
v½ egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 29 vkf.k
30 vkf.k R;k[kkyhy fu;ekarhy rjrqnhuqlkjHkkx oxZ
dj.ks fdaok Hkkxkph jDde ijr dj.ks vknh xks”Vh
dsY;k tkrhy-
c½ lkslk;Vhph uksan >kY;kiklwu ,d o”kZi;Zar
dsk.kkgh lHkklnkl R;kus laLFk/kkj.k dsysys Hkkx
nql&;k lHkklnkP;k ukokoj oxZ djkr ;s.kkj ukghr-
ek= e;r lHkklnkP;k ckcrhr R;kps Hkkx R;kus usewu
fnysY;k izfrfu/kh okjl fdaok dk;ns’khj
izfruh/kh ;kps ukokoj oxZ djrk ;srhy- R;klkBh
lkslk;VhP;k iksVfu;ekuqlkj lacaf/kr O;drhl
laLFksps lHkkln Eg.kwu nk[ky d#u ?ksrys vlys
ikfgts-
d½ loZlkk/kkj.k lHksP;k iwoZijokuxhus vkf.k ojhy
iksVfu;e M&2-4 e/khy rjrqnhl /k#u dks.kkgh
lHkklnkl R;kus fdeku ,d o”kZi;Zar laLFksr /kkj.k
dsysys Hkkx nql&;k lHkklnkaP;k ukokoj oxZ
djrk ;srhy- v’kk oxhZdj.kkph oxZ djrk ;srhy- v’kk
oxhZdj.kkph Hkkx & oxhZdj.k jftLVje/;s uksan
dsY;k[ksjht vkf.k izR;asd HkkxkP;k nk[kY;klkBh
#- 1@& Qh fnY;k[ksjht vls oxhZdj.k iw.kZ >kys
vls Eg.krk ;s.kkj ukgh- oxhZdj.kk[ksjhtph dkxni=s
iksVfu;ekl tksMysY;k ifjf’k”Vkuqlkj iw.kZ djkoh
ykxrhy- lk/kkj.k lHksP;k iwoZlaerhus T;k l
HkklnkdMs Hkkx oxZ dsys tkrhy R;kl R;kps ukokoj
loZlk/kkj.ki.ks lacaf/kr IykWV fdaok jkf.;kps ?kj
oxZ dsys tkbZy-
M½ lHkkln e`R;wuarj HkkxHkkaMoy rlsp
ykHkka’kkps #ikus R;kps [kkR;koj tke vlysyh jDde
laLFksl R;kpsdMwu ;s.ks vlysY;k jdek otk tkrk
R;kps e`R;wuarj ,d o”kkZps vkr ekx.khuqlkj R;kus
usewu fnysY;k okjlkl fdaok vlk okjl usewu fnyk
ulY;kl v’kh jDde feG.;kl ik= vkgs vls lkslk;Vhl
okVsy] v’kk e;r lHkklnkpk okjl fdaok dk;ns’khj
izfruh/kh ;kl |kosr- ek= R;kus lkslk;Vhl baMsfUeVh
ckWaM d#u fnyk ikfgts- ek=
R;kl e;r lHkklnkP;k [kkR;koj f’kYyd vlysyh Bso]
v’kh Bso ijr dj.;klaca/khph eqnr laiY;kf’kok; ijr djrk
;s.kkj ukgh-
b&1-6
v½ lHkklnkP;k gkdkyiÍhP;k lanHkkZr R;kp dkj.kklkBh
cksyfoyY;k lk/kkj.k lHksus rlk Bjko dsY;kl o
uksan.kh vf/kdk&;kauh rks ekU; dsY;kl lacaf/kr
lHkklnkps laLFksrhy loZ Hkkx tIr dj.;kpkgh
lekos’k gksÅ ‘kdsy-
c½ ,[kk|k lHkklnkus R;kP;k fdaok R;kP;k HkkxkP;k
jdespk gIrk ns.;klkBh dj.;kr vkysY;k rkj[ksiklwu 30
fnolkaps vkr u fnY;kl] T;k Hkkxkps fdaok Hkxkaps
ckcrhr gIrk fnyk ulsy rks Hkkx fdaok rs Hkkx fryk
okVY;kl tIr d# ‘kdsy vkf.k tIr dsysys vls Hkkx gh
laLFksus lacf/kr lHkklnkyk R;kpsdMs fdaok
frP;kdMs ;s.ks vlysyh ikfgts o r;k dkGkr
R;kP;kdMwu fdaok frP;kdMwu ;s.ks olwy >kys
ulys ikfgts-
Q & dkedktkph i/nr
Q & 1-1 Tkfeu o bekjrh
lHkklnkauk jkg.;klBh ?kjs miyC/k d#u ns.;klkBh laLFkk
vkiY;k dk;Z{ks=kkr vko’;d rso<h tfeu fdok tfeuhps rqdMs
izR;{k cksy.kh d#u feGfoys fdaok R;k R;k osGh vfLrRokr
vlysY;k dk;|krhy rjrqnhuqlkj izkIr djhy- ek= T;k osGh tfeu
fdok tfeuhps rqdMs izR;{k cksy.kh d#u [kjsnh djko;kps vlrhy
R;kosGh R;k dkj.kklkBh cksyfoysY;k lk/kkj.k lHksph] tehu
dks.kR;k Hkkokr ?;ko;kph] fdrh ?;ko;kph o fryk fdrh fdaer |
ko;kph ;klaca/khpk iwoZ ekU;rk ?ksrY;kf’kok; ;klaca/khph
vafre cksy.kh djrk ;s.kkj ukghr-
Q&1-2
T;k osGh tfeuhps ,dkis{kk vf/kd rqdMs ?;ko;kps Bjr vlsy
R;kosGh rs loZ rqdMs vls vlrhy dh loZ feGwu ,d vkVksi’khj
foHkkx gksbZy-
Q&2-1
laLFkk okf”kZd lk/kkj.k lHksr Bjko ikl d#u vkiY;k
tkxsiSdh 20 VDds gwu vf/kd ukgh ,o<h tkxk fcxj jkg.;kP;k
okikjklkBh jk[kwu Bsow ‘kdsy] v’kk tkxspk mi;ksx laLFkk
jkgR;k tkxspk okij dj.kkjkaph xSjlks; gksÅ u nsrk myV
R;kaP;k lq[klks;hr Hkj ?kky.kk&;k lks;h o lsok feGowu
ns.;klkBh d# ‘kdsy o R;krwu laLFksr dkgh izek.kkr mriUu
feGowu nsÅ ‘kdsy- ek= v’kh tkxk jk[kwu Bso.ks gs ljdkjP;k
R;k R;k osGh vfLrRokr vlysY;k dk;|krhy rjrqnhuqlkj laLFksl
tkxk fnyh vlsy R;k dk;|krhy ‘krhZ o vVhoj vkf.k fdaok brj
bekjrh cka/k.;klkBh ‘kklukus uxjikfydsus] egkuxjikfydsu
vkf.k @ fdaok LFkkfud izkf/kdkjh laLFksus ?kkywu fnysY;k
fu;ekaoj voyacwu jkghy-
Q&2-2
laLFksl th O;Drh frph lHkkln frP;k ukokoj IykWV fdaok
jkgrs ?kj vWykWV d#u nsrk ;s.kkj ukgh-
Q&2-3
[kkyhy ckchph iwrZrk >kY;k[ksjht laLFkk dks.kR;kgh
lHkklnkl IykWV vxj jkgrs ?kj ukos d#u ns.kkj ukgh- tj &
v- rks ,d laLFkspk lk/kkj.k lHkkln ulwu R;kus lqjokrhP;k
eatwj ;kstusuqlkj o vankth [kpkZuqlkj jLrs] xVkjs]
eks&;k] lkoZtfud iVkax.ks] ckxk vkf.k v’kkp r&gsph
HkkaMoyh xqaro.kwd djkO;k ykx.kk&;k [kpkZP;k
fdeku ngk VDds jdesbrds Hkkx R;kus /kkj.k dsysys
ulrhy-
c- IykWV vxj jkgrs ?kj Lok/khu dj.;kP;k osGh vxj rnuarj
laLFkk Bjfoy vxj izekf.kd djhy v’kk jdesbrds vk.k[kh
Hkkx /kkj.k dj.;kps fdaok R;k fizR;FkZ jDde Bso
Eg.kwu BsoY;kps dcwy dsysy ulY;kl-
d- vkiys ?kj laLFksekQZr R;kyk cka/kko;kps vl;kl vxj
R;klkBh R;kyk laLFksdMwu dtZ gos vlY;kl] lnj ?kj
cka/k.;kps dkeh vxj iSlk iqjfo.;kps dkeh vko’;d vlysyh
jDde ieiqjoBk laLFksdMwu dtZ vxj Bso }kjk
mHkkj.;kps dkeklkBh vko’;d vls Hkkx HkkaMoy
mHkkj.;klkBh dkeklkBh laLFkk Bjfoy vls vk.k[kh
Hkkx ?ks.;kps dcwy dsysys ulY;kl-
bZ- uequk ^,*] ^ch*] ^lh* ¼vls vlsy rls½ QkWeZe/;s
vko’;d vls djkj vkf.k @ vxj nLr,sot d#u nsÅ R;k}kjs
ifjfLFkrhizek.ks t#j vl.kk&;k ns; jdek ns.;kps rks
dcwy djhr ulsy vkf.k R;kr uewn dsysY;k vVhaps ikyu
dj.;kps djhr vlY;kl-
lwpuk
1½ ;k fBdk.kh vkf.k iksVfu;ekr vU; fBdk.k uewn
dsysyk QkWeZ ^m* laLFksus lHkklnkauk tehu
[kaMkuss ¼yht½ ns.;kckcrpk fu;ekckcrP;k fu;ekcÌy
vlwu lnj fu;ekaph Lohd`rh] ns.;kckrP;k fu;ekcÌy vlwu
lnj fu;ekaph Lohd`rh lnj QkWeZoj loZ lHkklnkauh
R;koj lg;k d#u |ko;kph vkgs- lHkklnkauk tehu vxj
jkgkrs ?kj iq<hy dkGkr osGksosGh gIR;kus olwy
dj.;kckcr gs fu;e vkgsr-
2½ QkWe ^lh* gk dkjkjukek tfeu [kaMkus ns.;kckcr
nLrs,ot vlwu] T;kauh ?kjkph vxj xkG;kph tfeuhlg
laiw.kZ fdaer Hkjyh vkgs vxj T;kauh laLFksP;k
ijokuxhus Lor%ps ?kj vxj xkGs cka/kys vkgsr v’kk
loZ lHkklnkalkBh gk dkjkjukek vxj nLr,sot d#u ?ks.ks
vko’;d vkgs-
3½ T;kauh QkWeZ ^,* e/khy fu;ekauk Lohd`rh fnyh
vlwu R;kauk tehu vxj ?kj xkGs ;kaph fdaer gIR;kus
Hkjko;kph vkgs vkf.k R;kauh ;k fBdk.kh vxj
iksVfu;ekr vU; fBdk.kh uewn dsysY;k QkWeZ ^ch*
e/;s vk.k[kh dkjkj d#u fnyk ikfgts-
Q&2-4
iksV fu;e dzeakd Q&2-3 izek.ks
lHkklnkdMwu ?;ko;kP;k tknk Hkkx HkkaMoykps gIrs
Bjforkauk IykWVph [kjsnh] jLrs r;kj dj.ks] xVkjs] eksÚ;k]
ckxk] iVkax.ks v’kk rÚgsP;k lkoZtfud lks;h vkf.k lsok ;klkBh
;s.kkjk [kpZ ;klkBh ykx.kkjs HkkaMoy laLFkk y{kkr ?ksbZy-
lHkklnkadMwu ,dw.k Hkkx #ikus fdrh HkkaMoy teoko;kps o
fdrh dkg ckgsjhy tckcnkÚ;k deh djko;kP;k gsgh laLFksyk
Bjokos ykxsy- rlsp Q&2-3 [kkyh HkkaMoyh [kpkZlkBh
ykx.kkjs ts HkkaMoy lHkklnkus Hkkx [kkyh HkkaMoyh
[kpkZlkBh ykx.kkjs ts HkkaMoy lHkklnkus Hkkx #ikus |
ko;kps vkgs rs Hkkx HkkaMoy ,[kk|k lHkklnkus Bjfo.;kr
vkysY;k osGsiwohZ fnY;kl R;koj vk{ksi ?ksrk ;s.kkj ukgh-
Q&2-5
IykkWV lHkklnkauk ns.;kiwohZ laLFkk lHkklnkadMwu
[kkyhy ckchlac/kkus lfoLrj ekfgrh IykkWV lHkklnkauk
ns.;kiwohZ laLFkk lHkklnkaukdMwu [kkyhy ckchalac/kkus
lfoLrj ekfgrh ys[kh Lo#ikr ekxow ‘kdsy-
1½ lnj lgdkjh x`gcka/k.kh laLFksus R;kyk vxj
R;kP;k dqVwacrhy brj dks.kR;kgh O;Drhyk
IykkWV vkf.k jkgkrs ?kj@xkGk fnyk vlY;kl
nqlÚ;k lgdkjh x`gcka/k.kh laLFkse/;s jkgrs ?
kj@xkGk@ IykkWV b-ph t#jh dk vkgs ;kph dkj.ks-
Q&2-6
laLFksP;k lHkklnkauk izFke vkysY;k izFke vxzgDd ;k
rRokoj IykkWV fuoMrk ;srhy-
Q&2-7
nksu vxj R;kis{kk tkLr lHkkln tj ,dkp fno’kh >kys vlrhy
o R;kauk leku gDd izkIr >kys vlrhy rj v’kk osGh vxzgd
dks.kkl |ko;kpk gs fpÎ;k dk<wu ¼ykWVlus½ uDdh
dj.;kr ;sbZy-
Q&2-8[kkyhy ‘krhZauk ik= jkgwu IykWVl ns.;kr ;srhy-
1- tj ,[kknk lHkkln laLFksus vxj laLFksP;k orhus r;kj
dj.;kr vkysY;k ueqU;kizek.ks ?kj cka/kq bfPNr vlsy rj
vkf.k R;kyk cka/kdkekpk uequk ilar dj.;kpk vf/kdkj
vlsy vkf.k lnj cka/kdkekpk gks.kkjk ,dw.k vankts [kpZ
laLFksdMs cka/kdkekiwohZ Hk#u R;kyk dj.kkf/kdkj
ctkork ;sbZy- cka/kdkekpk vankts [kpZ o izR;{k
[kpZ ;krhy Qjdkph jDde laLFksyk |koh ykxsy vxj
laLFkk R;kyk ijr djhy- cka/kdke [kpZ ckcrpk laLFksus
fnysyk nk[kyk vafre ekuyk tkbZy o rks lHkklnkojrh
ca/kudkjd vlasy-
2- iVV;kph eqnr laLFksP;k R;krhy gDdkP;k eqnrhis{kk
1 o”kZ deh vlsy ek= 99 o”kkZis{kk vf/kd vl.kkj ukgh-
3- laLFksus lHkklnkyk fnysY;k IykWVP;k okijkckcr
R;kyk laLFksdMs [kkyhy oxZ.kh Hkjkoh ykxsy-
v-lHkklnkP;k ?kjkP;k lca/kkr laLFksP;k
O;oLFkkiukyk djiVVh] foek bR;knhckcr
osGksosGh ;s.kkjk [kpkZpk Hkkj] rlsp xVkjs]
eks&;k] iVkax.ks] jLrs] ckxk vkf.k brj v’kkp izdkjP;k
laLFksP;k ekyeRrsrhy lq[klks;h ;klkBh djkO;k
ykx.kk&;k [kpkZpk Hkkx R;kyk laLFksyk |kok
ykxsy- ;kckcr laLFksus fnysyk [kpkZpk nk[ky gk
vafre o fu.kZ;d vlsy-
c- laLFksus Bjoysys IykkWVP;k okijkcnny gDdkps
HkkMs-
4- lHkklnkyk iVV;kus ns.;kr vkysys IykkWV nql&;kyk
oxZ u dj.;kP;k rRokoj ns.;kr ;srhy vkf.k tj lHkkln ngk
o”kkZP;k eqnrhr R;kauk ns.;kr vkysY;k tkxsoj ?kj
cka/kys ukgh rj lnj IykkWVph ekydh laLFksdMs
tkbZy-
5- oj uewn dsysY;k oxZ.khr uewn dsysyh iVVh] dj b-
O;frfjDr ;s.kkjs vk.k[kh dkgh dj lHkklnkyk |kos
ykxrhy-
6- ekyeRrsr vxj R;kP;k dkgh Hkkxkoj vxj R;krhy
gDde/;s lHkklnkO;frfjDr brj O;DrhaP;k vxj
lHkklnkaps okjl] dk;ns’khj izfruh/kh fdaok
ukefunsZ’khr O;Drhapk iksVfu;ekuqlkj laca/k vlsy
vkf.k IykkWV rkC;kr ns.;kP;k vVhaP;k
iksVfu;ekuqlkj tj iqrZrk >kyh vlsy vxj djkj ikG.;kP;k
ckchaph iqrZrk >kyh vlsy rj lacaf/krkauk rhu efgu;kph
ys[kh uksVhl nsowu laLFkk IykWV ns.;kckcrpk
iquZfopkj djhy o uksVh’khph eqnr lairkp R;k ckcrpk
fopkj fuf’pr djhy- v’kh fuf’prh gksrkp] laLFkk lacaf/kr
IykWV /kkj.k dj.kk&;kyk R;kP;k R;kryh
gDdkckcr ;ksX; rh jDde nsbZy-
7- IykkWV] jkgrs ?kj] xkGk ;klkBh lHkkln tj gIR;kus
jDde nsr vlrhy rj R;kckcrhr R;kus laLFks’kh dsysY;k
nLrk,sotkrhy rjrqnhph vaeyctko.kh iq.kZ gksbZi;Zar
lnj nLrk,sotk}kjs dj.;kr vkysyk Bjko] rjrqnh bR;kknh
t.kq dkgh lnj nLrk,sotkph vaeyctko.kh iq.kZ >kyh
vkgs vls letwu R;kpsoj ca/kudkjd jkghy-
Q&2-9
8- T;k lHkklnkyk laLFksus tkxsph foHkkxuh d#u fnyh
vkgs R;kus nLrk,sotk}kjs fuf’pr dsysY;k vVh o
rjrqnhaph iq.kZ vaeyctko.kh djsi;Zar rlsp jftLVkjus
Bjowu fnysY;k nLrk,sotkP;k ueqU;kizek.ks vk.k[kh
v’kkp izdkjP;k dcqY;k o rjrqnhaph vaeyctho.kh
djsi;Zar dj.;kr vkysY;k IykWVph foHkkx.kh vafre o
laLFksoj ca/kudkjd vkgs vls ekuys tk.kkj ukgh- ;k
iksVfu;ekr vls dkgh uewn dsys vlys rjh [kkyhy
ckchauk ik= jkgwu IykkWVe/khy ekdh gDdkps
gLrkarj.k o loZlk/kkj.k lks;kh bR;kanhlkBh ;s.kkjk
[kpZ] ;klkBh laLFksyk vko’;d okVsy rh uqdlku
HkjikbZ feGkY;kuarj laLFkk lHkklnkyk IykkWV
fodsy-
1- IykkWVph ekydh gDdkus fodzh vxj fo’ks”k
fodzh ;keqGs laLFksP;k moZfjr ekyeRrsP;k
O;LFkkiusyk vxj frP;k lHkklnkauk oghokVhP;k
gDdkyk izfrdqyfjR;k ck/kk ;sr ulsy rj
2- Lkjdkjh uxjikfydk vkf.k LFkkfud izkf/kdkjh laLFkk
;kauk ?kkrysY;k ca/kukph dks.kR;kgh izdkjs
mYya?ku gksbZy v’kk fjrhus laLFkk IykkWVph
ekydh lHkklnkyk nsbZy-
3- laLFkk iq.kZ ekydh gDdkus vxj ekyd ;k ukR;kus
IykkWV /kkj.k djr vlsy rj
4- lHkklnkus laLFksdMwu [ksMkus IykkWV /kkj.k
dsyk vlwu R;kojhy ?kj vkf.k xkGk R;kfBdk.kh lrr
ngk o”ksZ /kkj.k dsyk vkgs-
Q&2-10
iq.kZ ekydh gDdkus vxj ekyd ;k ukR;kus lHkklnkus ,
[kknk IykkWV [kjsnh dsY;kuarj lHkklnkyk R;k ekyeRrse/;s
iq.kZ o dks.krsgh vk{ksi u ?ksrk vf/kdkj izkIr gksrhy o
laLFksP;k ijokuxhf’kok; rks R;k ekyeRrspk vkiY;k
ethhZizek.ks okij d# ‘kdsy- ek= laLFksP;k lqlaxr o fuohZ?u
dk;kZP;k n`”Vhus iquZfodzhP;k ckcrhr laLFkk vkiyk gDd
lkaxq ‘kdsy-
Q&2-11
R;kaps ukokoj R;kaP;k dqVqackrhy O;DrhaP;k ukokoj
dk;Z{ks=kr Lor%ps jkgrs ?kj] IykWV vxj tkxk ulY;kckcr
vU; gkSflax lkslk;Vhpk lHkkln ulY;kickcr vWQhMsfOgV
d#u fnys ikfgts-
Q&3-1 fjdkE;k tkxk ns.ks ¼vWykWVesaV vkWQ ukWu
fjflMsaf’k;t izhekblsl½
;k iksVfu;ekrhy rjrqnhyk ik= jkgwu fjdkE;k tkxspk
okij laLFkk Lor%p djhy vFkok laLFksps lkekbZd
fgrlaca/kkP;k n`:Vhus ckyokMh] okpuky;] iqLrdkaps nqdku]
vkS”k/kkaps nqdku] HkkthikY;kaps nqdku vkf.k v’kkp
izdkjP;k mi;ksxkP;k vkf.k lq[klks;khaP;k jfgok’kkauk
ykx.kk&;k ckchalkBh brj dks.kR;kgh O;drhauk izFke ukeke=
lHkkln d#u ?ksowu nsbZy- ek=
1- R;krwu ;s.kkjk mRikUukpk fofu;ksx laLFkus loZ
jfgok’kkaP;k fgrklkBh dsyk ikfts-
2- R;keqGs frFks jkg.kk&;k jfgokj’kkauk dks.kR;kgh
izdkjP;k vMp.kh fuekZ.k gksrk dkek u;s-
Q&3-2
T;k lHkklnkyk lnj fjdkeh tkxk ns.;kr vkysyh vkgs R;kus
ofgokVhcnny ys[kh djkj laLFksyk d# fnY;kf’kok; fjdkeh tkxk
ns.ks vafre Lo#ikps o laLFksoj ca/kudkjd jkg.kkj ukgh-
Q&4-1dtsZ vkf.k Bsoh
v- laLFksP;k dks.kR;kgh tfeuh vkf.k bekjrh ;kojhy loZ
xgk.kkapa vkf.k ckstkaps ,d Lora= jftLVj laLFkk Bsohy-
c- laLFksP;k lferhP;k mi;ksxklkBh egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 dye 43 o fu;e 40 e/khy rjrqnhaukl ik= jkgwu
lHksu Bjfoysy;k vVh o ‘krhZuq;kj lHkkln vxj lHkkln
ulysY;k brj dks.kdMwugh rkj.kh dtsZ ?ksrk ;sarhy-
d- laLFkspk dks.krkgh jks[kk R;kr fdaok R;kl tksMysY;k
dks.kR;kgh ifjf’k”Vkr fufnZ”V dsysY;k laLFksP;k
dsk.kR;kgh tfeuhojhy vxj bekjrhojhy fof’k”V ckstk Eg.kwu
vl.;kpk vf/kdkj vkgs-
Q-5-1 laLFksyk ;s.ks vlysyh dtsZ olwy dj.ks-
Tkj lHkklnkdMhy vxj ekth lHkklnkdMs rlsp e;r
lHkklnkdMs jdek ;s.ks vlY;kl vxj R;kaP;k ukos vlysY;k
jdesbrD;k vxj R;kis{kk tkLrhr tkLr vlrhy rj laLFksph lferh
lHkklnkyk vxj ekth lHkklnkP;k vxj e;r lHkklnkP;k
ukefunsZf’kr O;Drhyk vxj okjlkyk fdaok dk;ns’khj
izfruh/khyk ,d uksVhl R;kr uewn dsysY;k fBdk.kh ikBowu rh
feGkY;kiklwu 14 fnolkaP;k vkr jDde laLFksdMs Hkjko;kl
lkaxsu- tj uksVh’khe/;s ueqwn dj.;kr vkysY;k ckchaph iwrZrk
dj.;kr vkyh ukgh rj lHkklnkyk] e;r lHkklnkyk fdaok ekth
lHkklnkyk ns.ks vlysys Hkkx vxj O;kt] Bsoh ] ykHkka’k vxj
v’kk lHkklnkyk] e;r lHkklnkyk fdaok ekth lHkklnkyk uQkP;k
uksVh’khr uewn dsysY;k jdesph ;s.kh jdesiksVh vxj
dtkZiksVh otkoV laLFkk djhy vkf.k v’kk fjrhus lHkklnkP;k
ekth lHkklnkP;k vxj e;r lHkklnkyk ns.ks vlysY;k loZ jdek
vkf.k tkghj dsysyk ijarq ns.;kr u vkysyk ykHkka’k] O;kt
bR;knh otkoVhuarj laLFksph ekyeRrk gksbZy vkf.k ;kckcrpk
ri’khy lnj uksVh’khr uewn dj.;kr ;sbZy- ek= v’kk r&gsph
mik;;kstuk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960ps dye 35 o
fu;e 29 ;krhy rjrqnhauk ik= jkgwu dj.;kr vkys ikfgts-
Q&5-2
oj uewn dsY;kizek.ks Q&5-1 uzek.ks mik;;kstuk
dsY;kuarj laq/nk lHkklnkyk] e;r lHkklnkyk fdaok ekth
lHkkln ;kapsdMwu laLFksl dkgh ;s.ks f’kYyd jkfgys rj
lHkklnkus] fdaok ekth lHkklnkus fdaok e;r lHkklnkP;k
okjlkus vxj dk;ns’khj izfruh/khus ckdh jdek laLFksdMs
Hkjys ikfgts- tj R;kauh ckdh fnyh ukgh rj laLFksl ;ksX; rh
okVsy v’kh mik;;kstuk lnj jdekaP;k olwyhlkBh laLFkk d#
‘kdsy-
Q&6-1
loZ fHkarh] dqai.ks] vkokjs lkoZtfud gkWy loZ dkgh
lHkklnkauk mi;ksaxh iMrkr v’kk tkxkph nq#Lrh laLFksus
dsyh ikfgts o R;klkBh ;s.kkjk [kpZ lHkklnkauk ns.;kr vkysY;k
IykkWVP;k {ks=QGkP;k vk/kkjs lHkklnkaoj oxZ.kh clwu
R;kaP;kpdMwu olwy dsyk ikfgts-
Q&6-2
dks.krkgh lHkkln tj ekx.;k] gIrs] oxZ.kh] ns.ks] jdek
bR;knh ckcrhr ;k iksVfu;ekrhy rjrqnhuqlkj lnj jdesph ekx.kh
fnukadkiklqwu rhl fnolkr R;kus ;k jdek u HkjY;keqGs
Fkdckdhnklj Bjyk rj R;kk R;k fnukadkiklwu FkdckdhP;k
jdesoj n-lk-n-‘ks 12 VDds njkusa O;kt |kos ykxsy-
x- O;oLFkkiu
x& 1-1 lk/kkj.k lHksps loksZPp vf/kdkj
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 e/jhy rjrqnh vkf.k
R;k [kkyh dj.;kr vkysys fu;e o iksVfu;e vUo;s lferhyk ns.;kr
vkysys fof’k”V vf/kdkj vxj fof’k”V BjkokvUo;s lk/kkj.k
lHksr lferhyk fnysyws fof’k”V vf/kdkj ;kauk ik= jkgwu
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 72 e/;s fufnZ”V
dsY;kizek.ks laLFksP;k ckcrps loksZPp vf/kdkj lk/kkj.k
lHksyk vlrhy- rFkkfi lk/kkj.k lHksus lferhP;k d`R;kl vxj ;k
iksVfu;ekuqlkj vxj lk/kkj.k lHksus fnysY;k vf/kdkjkuqlkj
laLFksP;k dkedktkr <oGk<oG djrk dkek u;s-
x&1-2
laLFksP;k loZlk/kkj.k lHkk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 ph dyes 75 o 76 vkf.k egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1961 fu;e 1961 e/khy fu;e 59]60 vkf.k 63 e/khy
rjrqnhauk ik= jkgwu cksyfoY;k ikfgts- egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 ps dye 75 izek.ks okf”kZd loZlk/kkj.k
lHkk cksydo.ks vxj t#jhizek.ks dye 76 izek.ks fo’ks”k
loZlk/kkj.k lHkk cksyfo.ks gs laLFksp v/;{k ;kps drZO;
vkgs- ;k dk;ns’khj rjrqnhO;frfjDr] lk/kkj.k lHkk cksyo.;kps
dkeh ;s.kkjk [kpZ o R;krhy xSjlks; y{kkr ?ksÅu laLFksyk
t#jhizek.ks laLFksP;k mfpr O;ogkjklkBh vk.k[kh lk/kkj.k
lHkk cksyfork ;sbZy-
x- 1-3
ifgY;k lk/kkj.k lHkP;k vkf.k okf”kZd lk/kkj.k
lHksP{;k ckcrhr 14 fnolkaph vkf.k fo’sk”k lk/kkj.k lHksP;k
ckcrhr lkr fnolkph uksVhl ns.ks vko’;d vkgs- egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1961 e/khy fu;e 60 izke.ks uksVh’khe/;s
lHksph tkxk] osG] rkjh[k vkf.k lHksiq<hy dkedkt gs ueqn
dsys ikfgts vkf.k lnj lHkk cksyfo.;kpk v/fkdkj Tkauk vkgs
v’kk O;drhaP;k lghlfgr rh dk<.;kr vkyh ikfgts-
x- 1-4 x.kla[;k] x.kla[;svkHkkoh vU; dkgh dkj.kkeqGs
lHksph rgdqch
lk/kkj.k lHkk Hkjo.;klkBh] lHkklnkaP;k 1@5 fadaok
25 ;k iSdh th la[;k deh vlsy brdh lHkklnkaph x.kla[;k Hkjyh
ukgh vxj dksje vko’;d vkgs- tj lHksP;k fno’kh x.kla[;k Hkjyh
ukgh vxj lHksps loZ dkedkt laiys ukgh rj lHksps loZ vFkok
dkgh dkedkt lksMwu nsrk ;sbZy vxj rgdqc djrk ;sbZy vkf.k
uksfV’khe/;s uewn dsY;kizek.ks 7 fnoklkiwohZ ukgh v’kk brj
dks.kR;kgh rkj[ksyk ?ksrk ;sbZy vkf.k v’kk osGh
uksVh’khe/;s uewn dj.;kr vkysys eqG lHksps loZ dkedkt
iw.kZ dj.;kr vkys ikfgts- ex lHksyk x.kla[;k vlks vFkok ulks-
x- 1-5 lHksps dkedkt
ifgyh loZlk/kkj.k lHkk] okf”kZd lk/kkj.k lHkk vkf.k
fo’ks”k lk/kkj.k LkHkk ;ke/;s egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1961 fu;e 59 o egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
1960 dyes 75 o 76 ;ke/;s uewn dj.;kr vkY;kizek.ks o i/nrhus
dkedkt ikj ikM.;kr vkys ikfgts- rFkkfi laLFksP;k dkedktk’kh
lacaf/kr ijarq dk;nk o dkuwu o iksVfu;e ;k’kh folaxr ukgh vls
brj dks.krsgh dkedkt v’kk lHksr djrk ;sbZy- lHkklnkauk
izos’k ns.ks IykkVW foHkkxwu ns.ks] jkgrh ?kjs oxZ dj.ks]
fjdkE;k tkxk tj vlrhy rj foHkkxwu ns.ks] ;k dsoG lk/kkj.k
lHksP;k vk[kR;kjhrhy ckch vlrhy-
x- 1-6
lHksP;k dkedktkps fVi.k dj.;kr vkys ikfgts o rs Lora=
fVi.k iqLrdkr fyfg.;kr vkys ikfgts vkf.k R;koj v/;{k vkf.k
lfpo ;kauh lg;k dsY;k ikfgts o rs rkcksMrksc lHkklnkaP;k
fopkj fofue;klkBh fQjfo.;kr vkys ikfgts vkf.k dk;e dj.;klkBh
iq<hy lHksiq<s Bso.;kr vkys ikfgts-
x- 2-1 O;oLFkkid lferh
lk/kkj.k lHksus ;kckcrhr osGksosGh dsysY;k Bjkokauk
ik= jkgwu vkf.k d;nkdkuwu o iksVfu;e ;ke/;s th dkes [kkl
O;oLFkkid lferhph dkes Eg.kwu dj.;kr vkysyh ulrhy v’kh dkes
oxGwu] laLFkkaP;k dkedktkph tkckcnkjh O;oLFkkid lferhoj
jkghy- laLFksP;k dkedktkph fuoM y{kkr ?ksowu lferhyk
vkiyh lHkk t#jhizek.ks dsOgkgh cksyfork ;sbZy- ijarq lferhph
v’kh lHkk njegk fdeku ,d osGk rjh cksykfo.;kr vkyhp ikfgts-
x- 2-2
laLFksP;k lferhe/;s lHkklnkauh fuoMysys-----------------------
lHkkln vlrhy v’kk fjrhus vkysyh O;oLFkkid lferh nj ikp
o”kkZauh fuoMwu ;s.kkjh O;oLFkkiu lferh
vfLrRokr ;sbZi;Zar dk;kZUohr jkghy- O;oLFkkid lferhoj
------------------- lnL;kaiSdh ,d tkxk efgyk lnL;kdjhr jk[kho
jkghy-
x- 2-3
O;oLFkkid lferhP;k ekfld lHkslkBh ------------------
lHkkln mifLFkr jkfgys vlrhy rj dksje >kyk vls let.;kr ;sbZy-
v’kk fjrhus fuoMwu vkysyk O;oLFkkid lferh lnL;kae/kwu v/;
{kkaph fuoM dsyh tkbZy o v’kk fjrhus fuoMwu vkysY;k
v/;k{kkaph eqnr ikp o”ksZ Eg.ktsp iq<hy v/;{k
fuoMwu ;sbZi;Zar jkghy-
x- 2-4
tj iksVfu;e dzekad x- 2-3 izek.ks lHkslkBh vko’;d vl.kkjh
x.kla[;k iw.kZ >kyh vlsy rj lferhph jpuk ;ksX; >kyh vkgs o
fryk dkedktkps laiw.kZ vf/kdkj izkIr >kys vkgsr vls
let.;kr ;sbZy- ijarq x.kla[;sis{kk lferh lHkklnkaph la[;k deh
>kyh vlsy rj R;k ckcrhr] mjysY;k lferh lHkklnkauk fjdkE;k
tkxk Hkj.;kps dkeh ijarq brj dks.kR;kgh dkeklkBh uOgs]
lk/kkj.k lHkk cksyfo.;kpk vf/kdkj vlsy vkf.k v’kh lk/kkj.k
lHkk lferh lHkklnkaph la[;k T;k rkj[ksl deh >kyh vlsy] R;k
rkj[ksiklwu ,d efgU;kaP;k vkr cksyo.;kr vkyh ikfgts-
x- 2-5
laLFksP;k iksVfu;ekyk vuql#u uarjP;k ikp o”kkZlkBh v/;
{kkaph fuoM dj.;klkBh vxj uohu v/;{k fuoM.;klkBh tls vlsy rj
laLFksP;k lfpokus] okf”kZd loZlk/kkj.k lHksiklwu 15
fnolkaP;k vkr lferhph lHkk cksyfoyh ikfgts-
x- 2-6
tj v’kh lHkk cksyfoyh ukgh rj uksan.kh vf/kdkÚ;kauh
yodjkr yodj v’kh lHkk cksyfoyh ikfgts- v’kk fjrhus cksyo.;kr
vkysY;k LkHksus v/;{kkaph fuoM lferh lHkklnkae/kwu dsyh
ikfgts o R;kaph eqnr Bjowu ns.;kr vkY;kizek.ks vlsy- tj v/;{k
gtj ulrhy rj R;kaP;k vuqifLFkrhr lferh Bjfoy rks lHkkln
lferhP;k orhus lHksps v/;{kLFkku Hkq”kforhy- v/;{kkauk
R;kaP;k vf/kd`r erkf’kok;] ,d T;knk er ns.;kpk vf/kdkj vlsy-
[kkyhy ifjfLFkrhr] lferh lferh & lHkklnkph tkxk fjdkeh >kyh
vkgs vls let.;kr ;sbZy-
v- e`R;w
c- jkthukek
d- lferhus BjkokOnkjs R;kckcr fufnZ”V dsY;kl
M- R;kckcr vf/kdkj vl.kkÚ;k U;k;ky;kus R;kyk osMk vxj
Hkzfe”B BjfoY;kl b- lferhpk lHkkln Eg.kwu jkg.;kl rks vik=
Bjyk vlY;kl-
bZ laLFksP;k dk;Z{ks=kckgsj rks dk;epk jgko;kl xsY;kl
v’;k izdkjs fjdkeh >kysyh tkxk nqlÚ;k lHkklnkl Lohd`r
d#u ?ksÅu lferhyk Hkjrk ;sbZy vkf.k v’kk Lohd`r lHkklnkaph
eqnr iq<hy fuoM.kqdhi;Zar vlsy-
x- 2-7 dks.kR;kgh lHkkln lferhoj useyk tk.;kl vxj fuoMyk
tk.;kl ik= vl.kkj ukgh] tj rks&
v- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 fu;e 58
izek.ks vik= Bjyk-
c- R;kP;k use.kqdhP;k rkj[ksP;k osGh rhu
eghU;kais{kk tkLr eqnrhlkBh rks laLFksyk |ko;kph
ckdh fdaok ekx.;kckcr Fkdckdhnkj >kyk-
d- laLFksps vxj iriqjoBk cWadspk vxj laLFkk T;k
lgdkjh laLFksr lkehy vkgs- frpk ixkjnkj lsod vlsy-
M- laLFksus dsysY;k dks.kR;kgh dkjkjk’kh izR;{k
fdaok vizR;{kjhR;k lacaf/kr vlsy fdaok laLFksl
[kktxh djkjkus vxj m?kM fyykokus dsysY;k [kjsnh
fdaok fodzh O;ogkjk’kh R;kpk laca/k vlsy fdaok
laLFksus R;kyk dks.krkgh dkjkj vxj O;ogkj dh
T;ke/;s vkfFkZd Qk;nk vkgs fdaok tks djkj vxj
O;ogkj iw.kZ >kysyk ukgh fdaok R;k djkjkl vxj
O;ogkjkl vfFkZd enr feGrs-
b- dehr deh # 250@& ps Hkkx /kkj.k djhr vlsy-
Q- laLFksP;k tkxse/;s IykWV vxj jkgrs ?kj /kkj.k djhr
ulsy-
x- 2-8
lferh & lHkkln Eg.kwu R;kP;k eqnrhr dsOgkgh rj tks
vik= vlY;kps vk<Gwu vkys fdaok vik= Bjfo.kkjh dks.krhgh
ckc lferhP;k fun’kZukyk vk.k.;rk vkyh rj R;kps lferhojhy
lHkklnRo jÌ >kys vkgs] gh ckc lferh R;kP;k fun’kZukyk
vk.khy-
x- 2-9
dks.kR;kgh lferh & lHkklnkyk] laLFksP;k lfpokdMs
ys[kh i= ikBowu lferhpk jkthukek ns.;kpk vf/kdkj vkgs- ek=
lferh T;k rkj[ksl rks Lohd`r djhy R;k rkj[ksiklwu rks
veykr ;sbZy-
x- 2-10
tj ijokuxhf’kok; ,[kknk lferh lHkkln lrr 4 osGk lferh
lHkkauk xSgtj jkghyk rj lferhus R;kyk R;kckcrhr Bjko
dsY;kuarj R;kps lferh ojhy lHkklnRo jÌ gksrs-
x- 2-11
uksan.kh & vf/kdkÚ;kP;k ijokuxhus tksi;Zar lferhdMwu
laLFksP;k fuoM.kwd fu;ekr cny dj.;kr ;sr ukgh rksi;Zar
lferhph fuoM.kwd lnj fu;ekizek.ks gksbZy-
x- 2-12
lferhiq<hy loZ iz’ukapk fu.kZ; cgqerkus dj.;kr ;sbZy- tj
leleku ers iMyh rj v/;{k fdaok v/;{kin Lohdkj.kkÚ;k
lHkklnkyk ,d tknk er ns.;kpk vf/kdkj vlsy- tj lferhiq<s
pfpZY;k tk.kkÚ;k ,[kk|k ckchae/;s ,[kk|k lferh&lHkklnkpk
laca/k ;sr vlsy] rj R;kyk lnj ppsZP;k osGh mifLFkr
jkgrk ;s.kkj ukgh- vxj enrkuk djrk ;s.kkj ukgh-
x- 2-13
lferhph LkHkk efgU;krwu ,dnk Hkjsy vkf.k o”kkZP;k
‘ksoVh rh laLFksP;k vkfFkZd ifjfLFkrh] dkedkt n’kZfo.kkjk
vkiyk vgoky] uQkokV.khi=d vkf.k fg’kscrikl.khlg lk/kkj.k
lHksyk lknj djsy-
x- 2-14 lferhps vf/kdkj o dkes iq<hy izek.ks
1- rØkjhaph n[ky ?ks.ks o R;k gkrkG.ks=
2- iksVfu;ekrhy rjrqnhauk ik= jkgwu] laLFksP;k loZ
ixkjh lsodakP;k use.kwdk dj.ks] R;kauk dkeko#u
dk<wu Vkd.ks fdaok f’k{kk dj.ks-
3- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 R;k[kkyhy fu;e
o iksVfu;e ;krhy rjrqnhauk ik= jkgwu vkf.k lk/kkj.k
lHksus BjfoysY;k e;kZnsi;Zar] laLFksps dkedkt
pkyo.;klkBh] Bsoh o dtZ ;kaP;k Lo#ikr vko’;d rks
fu/kh mHkkj.ks-
4- LFkkoj ekyeRrk] f’kYyd eky o brj oLrw ;kaP;k
fu;rdkfyd rikl.khph O;oLFkk dj.ks rlsp ek-
fuca/kd ;kauh ekU; dsysY;k foek daiuhdMs ;ksX;
ewY;kpk foek mrjo.;kph O;oLFkk dj.ks-
5- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1961 [kkyhy fu;e
107 c izek.ks vko’;d vkl.kkjs rkj.k R;kr uewn dj.;kr
vkysY;k i/nrhus vkf.k R;k jDdesi;Zar laLFksP;k ixkjh
lsodaakdMwu ?ks.ks-
6- laiysY;k lgdkjh o”kkZps vk;O;i=d] uQkrksVk [kkrs o
rkGscan i=d rlsp okf”kZd vgoky r;kj dj.ks- ekyeRrsoj
dks.kR;k njkus ?klkjk vkdkjko;kpk ;kpk fu.kZ; ?ks.ks-
7- dye 71 ¼1½ o fu;e 56 ;krhy rjrqnhauk ik= jkgwu ek-
fuca/kdkaP;k ekU;rsuqlkj laLFksP;k lsodkalkBh
Hkfo”; fuokgZ fu/kh dk;Zokgh ckcrps fu;e dj.ks] R;kr
lq/kkj.kk dj.ks-
8- lHkklnkaulkBh O;k[;ku l=] euksjatuklkBh dk;Zdze
oSxjs vk;ksthr dj.ks-
9- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 R;k[kkyhy fu;e
o iksVfu;e ;kuqlkj R;k R;k dkj.kklkBh mi;ksx dj.ks-
10- ;ksX; okVsy R;k fuf’pr vkf/kdkÚ;alg ¼R;k
mifu;eka[kkyhy vf/kdkj ys[kh Lo#ikr fuf’pr dssys
ikfgts½ fof’k”V dk;kZlkBh milferh fu;qDr dj.ks-
11- izR;sd izdj.kh ys[kh dkj.ks ukasnowu
lHkklnkaudMwu ;s.ks >kysY;k jDdekaP;k
ijrQsMhlkBh eqnrok< ns.ks-
12- laLFksP;k fu;ekuqlkj xqaro.kqdhl ekU;rk ns.ks-
13- laLFksP;k orhus dkjkj dj.ks] djkjkrhy vVh Bjfo.ks]
ek= laLFksP;k bekjrhP;k o fdaok xkG;kP;k
cka/kdkekP;k fuonk cksykfoY;k ikfgts o fof’k”V
fufonk Lohdkj.;kiwohZ lk/kkj.k lHksph ekU;rk ?ksryh
ikfgts-
14- lk/kkj.k lHksiq<s ekU;rslkBh Bso.;kP;k n`”Vhus
laLFksus laikfnr dsysY;k tfeuhps ys vkÅV r;kj dj.ks
fdaok R;k tfeuhps IykWV ikM.ks-
15- ;k iksVfu;ekuqlkj fuf’pr dsysY;k QkWe ^,*] ^ch* o
^lh* ;k ueqU;kr ;FkkfLFkrh fdaok brj izpkfyr
QkWeZe/;s izR;ds IykWV/kkjdkdMwu]
xkGk/kkjdkdMwu djkjukxk eatwj d#u ?ks.ks-
16- laLFksP;k O;oLFkkidkus Bsosys fg’kksc rikl.ks]
R;koj ns[kjs[k Bso.ks] jks[k f’kYyd ekstwu ikgk.ks o
laLFksps fg’kksc O;oLFkkidkdMwu v|o;kor Bsoys
tkrkr ;kph [kk=h d#u ?ks.ks- ;k dkeklkBh lferhl ,d
fdaok dkgh lferh lnL;kl Bjko d#u] vf/kdkj iznku
djrk ;sbZy-
17- laLFksP;k mÌs’kiwrhZlkBh lferhl ;ksX; okVrhy
v’kh dkes rlsp vuq”kafxd dkes dj.ks-
18- ys[kkijh{k.k vgoky o rikl.kh vgoky R;kaP;k
nks”knw#Lrh vgokykl laLFksP;k loZlk/kkj.k lHksiq<s
Bso.ks-
x- 2-15 lfpokaph fu;qDrh
;k iksVfu;ekUo;s lferh] laLFksP;k dk;kZps O;oLFkkiu
dj.;klkBh lfpokph fuoM fdaok fu;qDrh djhy-
x- 2-16 lferhph drZO;s vkf.k tcknkÚ;k
ia/kjoM;krwu ,dnk jks[k f’kYyd riklwu ikg.;klkBh o
laLFksph ekyRrsph o”kkZrwu funku ,dnk igk.khlkBh o v’kk
ikg.khpk vgoky lferhP;k iq<hy cSBdhiq<s lknj dj.;klkBh]
lferh vkiY;k iSdh ,dk lHkklnkl ukefunsZf’kr d#u dkgh
derjrk@?kV vk<Gwu vkY;kl] v’kh derjrk fdaok ?kV Hk#u
dk<.;kP;k n`”Vhus Rofjr dk;Zokgh dj.ks gs lferhps drZO;
jkghy- lfpo O;oLFkkid ;kauh ,dkosGh fdrh jDde
gkrkGkoh ;kckcrph e;kZnk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
dekad 107 & lh ;kus ?kkywu fnysY;k e;kZnsis{kk tkLr vl.kkj
ukgh-
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 R;k[kkyhy fu;e o
laLFksps iksVfu;e ;kauh fu/kkZfjr dsysY;k drZO;kl dlwj
dsY;keqGs fdaok ikj ikM.;kr fu”dkGthi.kk dsY;keqGs
laLFksP;k >kysY;k uqdlkuhph HkjikbZ d#u ns.;kr lferhps
lHkkln la;qDrfjR;k o izR;sd t.k Loar«;fjR;k tckcnkj
jkgrhy@jkghy-
x- 3-1 rkRiqjrh O;koLFkkid lferh
brj iksVfu;ekr dkghgh EgVys vlys rjh laLFksph uksan.kh
>kY;kcjkscj 5 is{kk tkLr ukgh brD;k lHkklnkaph ,d rkRiqjrh
O;oLFkkid lferh LFkkiu dj.;kr ;sbZy- ;k lferhpk dk;Zdky
uksan.kh vf/kdkÚ;kus eqnrok< fnY;k[ksjht d#u ,dk
o”kkZis{kk tkLr vl.kkj ukgh- ek= rRiwohZ fuoM.kqdk ?
ks.;kr vkY;koj fdaok uksan.kh vf/kdkÚ;kus fuoM.kqdk ?
ks.;kpk vkns’k fnY;kl o ¼R;kuqlkj½ uohu lferh vfLrRokr
vlY;kl 1 o”kkZiwohZgh rkRiqjR;k lferhpk dk;Zdky laisy-
rkRiqjR;k lferh & lnL;kaph ukos
vuqdzekad
1- Jh--------------------------------------------
2- Jh--------------------------------------------
3- Jh---------------------------------------------
4- Jh--------------------------------------------
x- 3-2
iksVfu;e dzekad x&2-2 uqlkj vfLrRokr ;s.kkÚ;k lferhph
iksVfu;e dzeakd x&2-14 izek.ks vl.kkjh dkes o drZO;s
rkRiqjrh lferh ikj ikMsy rlsp x- 2-14 izek.sk vl.kkÚ;k
vf/kdkjkapkgh rkRiqjrh lferh okj djhy-
x- 3-3
rkRiqjR;k lferhe/;s fjdkE;k gks.kkÚ;k tkxkaoj rkRiqjrh
lferh lnL; Lohd`r d#u ?ksbZy dks.kRkhgh tkxk 1 efgU;kis{kk
tkLr dkyko/khlkBh fjdkeh Bsork ;s.kkj ukgh- lferh vkiyk v/;
{k] mik/;{k ;kaph fuoM djhy o lfpokaph use.kwd fdaok fuoM
djhy-
x- 4-1 O;oLFkkidkph fu;qDrh
laLFksps dkedkt ;ksX;izdkjs gks.;kP;k n`”Vhus laLFkk]
vko’;d okVsy frrD;k inkf/kdkÚ;kaph use.kwd djhy-
O;oLFkkid lferh iw.kZ osG fdaok v/kZosG O;oLFkkidkph
use.kwd djhy- iksVfu;ekuqlkj fuf’pr dsysyh fdaok O;oLFkkid
lferhus lksikfoysyh dk;sZ O;oLFkkid ikj ikMhy-
x- 4-2 O;oLFkkidkaph drZO;s
1- Lferhyk vko’;d vlsy R;kizek.ks O;oLFkkid
laLFkslac/kh i=ds r;kj djhy- rlsp fuca/kdkdMs
ikBoko;kph loZ ekfgrh o i=ds r;kj d#u R;kapsdMs
ikBfoy-
2- O;oLFkkid gk laLFkspk izeq[k dk;Zdkjh vf/kdkjh vlsy
o brj loz vf/kdkjh R;kaps gkrk[kkyh dke djhy-
3- laLFksph loZ dkxni=s] opufpÎ;k] dkjkjukes brj
nLr,sot] laLFkspk f’kDdk gh loZ O;oLFkkidkP;k
rkC;kr vlrhy- rlsp O;oLFkkid lferhP;k
ekxZn’kZukizek.ks rks laLFkspk fg’kksc Bsohy-
4- laLFksP;k iksVfu;ekuqlkj lHkkln jftLVj] Bso
dtZjks[ks] dtZ Hkkx gLrkarj.k] lkBk oSxjs ckcrph
jftLVjs Bso.;kph tckcnkjh O;oLFkkidkph vlsy rlsp rks
laLFksP;k orhus lferhP;k vkns’kkuqlkj jDdek
Lohdkjhy o [kpZ djhy rlsp R;kps fg’kksc Bsosy-
5- dks.kR;kgh ifjfLFkrhr O;oLFkkid] lferhP;k vkns’k o
fu;a=.kkuqlkj vkiyh dk;Z ikj ikMhy-
6- O;oLFkkid laLFkspk i=O;ogkj djhy- laLFksP;k
ekyeRrsP;k O;oLFksoj loZlk/kkj.k ns[kjs[k djhy- rlsp
lHkklnkauk vko’;d v’kh loZ ekfgrh iqjfoy-
7- laLFksP;k orhus O;oLFkkid tek ikoR;koj lg;k djhy-
Hkkxkaps nk[kys o brj nLr,sotkaoj lpho o v/;{kkaph
fdaok O;oLFkkid lehrhus vlk vf/kdkj fnysY;k lferh
lnL;kaph v’kk nksu lg;k jkgkrhy-
8- ys[kkifj{k.k vgoky o riklk.kh vgoky O;oLFkkid
lferhP;k fopkjkFkZ foukfoyac Bso.;kph O;oLFkkid
lehrhus vlk vf/kdkj fnysY;k lferh lnL;kaph v’kk nksu
lg;k jkgkrhy-
9- BsohnkjkaP;k Bsohaph iklcwds O;oLFkkid Bsohy-
rlsp BsohnkjkadMwu R;kapk iMrkGk o ekU;rki=ds ?
ks.;kph O;oLFkk djhy-
O;oLFkkidkP;k rkRiqjR;k vuqifLFkrhr]
O;oLFkkidkph dkes dj.;klkBh dks.kR;kgh vf/kdkÚ;kl
O;oLFkkid lferh vf/kd`r djhy-
fg’kksckph iqLrds
g- 1-1 fg’ksc iqLrds
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1961 e/khy fu;e 65
izek.ks fu/kkZjhr dsysyh fg’kksc iqLrds] jftLVlZ o brj
nIrj ;kf’kok; laLFkk [kkyhy fg’kksc iqLrds] jftLVlZ o nIrj
Bsohy-
1- dtZ o BsohaP;k fg’kksckps iqLrd
2- tekikorh iqLrd
3- Hkkx gLrkarj.k jftLVj
4- Hkkx jftLVj
5- jgko;kph ?kjs@IykWV@fadaok xkGk ;kaps okVi
dj.;kckcr vkysY;k vktkZaps jftLVj
6- [kpZ [kkrs
7- O;kt [kkrs
8- fcxj ?kjxqrh okikjklkBh vlysY;k tkxsP;k okViklkBh
vlysys jthLVj
9- ykHkk’k [kkrs
10- ys[kkijh{k.k rkikl.kh o R;kaph
nks”knq#Lrh ;kckcrps jftLVj
11- fldahx QaM jftLVj
12- uksan.kh vf/kdkÚ;kus fdoak lferhus fufnZ”V
dsysyh brj dks.krhgh fg’kksckph iqLrds
g- 1-2
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960 R;k[kkyhy fu;e o
laLFksus iksVfu;e ;kaph v|ko;r izr laLFkk vkiY;k nIrjh Bsohy
o dk;Zyhu dkedktkP;k osGkr rh riklk.khlkBh miYkC/k djhy-
g- 2-1 okf”kZd i=ds r;kj dj.ks
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 o R;k[kkyhy
fu;ekuqlkj vko’;d okf”kZd fg’ksckps ys[kkijh{k.k dj.kkÚ;k
ys[kkijh{kkdMwu laLFkk laLFksP;k fofo/k izdkjP;k
ekyeRrsps ewY;kadu izek.ki= gLrxr djhy o rs vkiY;k nIrjh
Bsohy-
g- 2-2
laLFksph okf”kZd fg’kksc i=ds] uQkk okV.kh o fofo/k
fu/khe/khy v’aknku gs egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960
R;k[kkyhy fu;e o laLFksps iksVfu;e ;kuqlkj jkghy-
g- 2-3
lHkklnkaudMwu T;k dkj.kklkBh jDde laLFksr tek dsY;k
tkrhy R;k R;kp [kkR;kr lkekfo”V dsY;k tkrhy-
g- 3-1 <kscG u¶;krwu otkoV
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1961 fu;e dzekad 50 o
51 ;kr uewn dsysY;k otk djko;kP;k ckch o R;kf’kok; [kkyh
uewn dsysY;k ckch gh vkiY;k <kscG u¶;krwu otk djhy-
1- lrr o leorhZ ys[kkijh{k.kklkBh ys[kkijh{k.k ‘kqYd
vkf.k fuca/kdkus ns[kjs[kslkBh Bjowu fnysys ‘kqYd-
2- laLFksP;k bekjrhP;k ,dw.k fdaerhoj njo”khZ 1@2
VDds njkus gks.kkjh fldahx QaMkph jDde tsOgk
laLFksph iquZjfpr dj.;klkBh vko’;d brD;k jDdesph
gksbZy rsOgk fuca/kdkP;k ijokuxhus ;k
iksVfu;kekuqlkj djkok;ph rjrwn LFkfxr gksbZy-
g- 3-2 uQk foHkkx.kh v’kanku xaxktGh o brj fu/kh]
ykHkka’k o vf/kykHkka’k forj.k o f’k{k.k QaMkph oxZ.kh
iksVfu;e g- 3-1 uqlkj otkoV dsY;kuarj mj.kkjh jDde
f’kYd jDde laLFksyk fuOoG uQk Eg.kwu letyh tkbZy o R;k
fuOoG fu¶;kps okVi egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960
e/khy fu;e dzekad 65 rs 69 o egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e
dzekad 52 o 53 ;kal vuql#u dsys tkbZy- @A = g- 3-3 iksVfu;e
g- 3-2] uqlkj fuOoG u¶;kaph foHkkx.kh dsY;kuarj o otkoV
dsY;kuarj f’kYyd jkfgysY;k fuOoG uQk [kkyhy izek.ks
okVyk tkbZy-
1- egkjk”Vª lgdkjh la?kkP;k ijokuxhus lgdkjh dk;kZlkBh
fgrdkjh fu/kh fdaok /keZnk; fdaok lkoZtuhd dk;Z ;klkBh
mjysY;k fuOoG u¶;kP;k 10 VDds jDde jk[kwu Bsoyh
tkbZy-
2- ojhy dzekad 1 ph rjrwn dsY;kuarj mjysyh jDde xaxktGhr
lkekfo”V dsyh tkbZy-
g- 3-4
vf/kykaHkk’k tkghj dsY;k rkj[ksiklwu 3 o”kkZP;k vkr
R;kph ekx.kh dsyh ukgh rj v’kh jDde xaxktGhr lekfo”V dsyh
tkbZy- ek= rRiwohZ lacaf/kr lHkkln jftLVj iksLVkus fdaok
vaMj lfVZfQdsV vkWQ iksfLVaxus lwpuk ns.;kr ;sbZy-
g- 3-5
ojhy funsZf’kr ckchacjkscjp izos’k Qh] naMkRed O;kt]
naM tek dsysys Hkkx o ns.kX;k ;k iksVh tek >kysyh loZ
jDdek xaxktGhr oxZ dsyh tkbZy-
g- 3-6
laLFksph xaxktGh ¼jk[kho fu/kh½ egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 ps dye 66 ¼2½ o egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1961 ¼fu;e 54½ ;krhy rjrqnhuqlkj okijyh
xqarfoyh tkbZy-
g- 3-7
laLFksP;k dkedktkr vkysY;k rksV;kph HkjkikbZ
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk fu;e] 1961 e/khy fu;e dzekad 49
uqlkj] jk[kho fu/kh ¼xaxktGh½ rwu djrk ;sbZy-
g- 3-8
egkjk”Vª lgdkjh ;qfu;uP;k ‘kS{kf.kd QaMkl egkjk”Vª
laLFkkaps fu;e] 1961 ;krhy fu;e dzekda 53 vUo;s oxZ.kh
lkslk;VhdMwu fnyh tkbZy-
fdjdksG
b- 1-1
lgdkjh dk;nk fu;e o iksVfu;e ;krhy rjrqnhP;k vFkkZckcr
dkgh ‘kadk mifLFkr >kY;kl] lferh] dk;ns’khj lYykxkjkdMwu
vfHkizk; ?ksryk >kY;kl] R;klg fuca/kdkdMwu ekxZn’kZu ?
ksbZy o R;kuqlkj dk;Z djhy laLFksps dk;Z egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 o R;k[kkyhy fu;e ¼R;k R;k osGh
vaekykr vlysY;k lq/kkj.kklg½ ;kal vuql#u pkysy-
iksVfu;ekrhy rjrqnh o lgdkjh laLFkk fu;e ;krhy rjrwnh ;kr
folaxrh vlsy rj] egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1960 o
R;k[kkyhy fu;e xzkg; letys tkrhy o R;kuqlkj iksVfu;ekr rso<;k
eq|kiqjrh nq#Lrh dj.;kr vkysyh vkgs vls x`ghr /kjys tkbZy-
ojhy rjrqnhauk loZlk/kkj.ki.ks ck/kk u vk.krk ,[kk|k fof’k”V
iksVfu;ekalca/khpk lanHkZ] gk R;k fo”k;hpk layXu vlysY;k
loZ fu;ekalca/kh dsysyk lanHkZ vkgs vls let.;kr ;sbZy o R;kpk
fopkj R;k osGh veaykr vlysY;k dk;nk o fu;ekuqlkj dsyk
tkbZy-
b-1-2
egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1961 e/khy fu;e 12 e/;s
fuf’pr dsysY;k i/nrhpk voyac dsY;kf’kok dks.krkgh iksVfu;e
cnyyk tk.kkj ukgh] xkGyk tk.kkj ukgh fdaok uohu iksVfu;e
lekfo”V dsyk tk.kkj ukgh-
b- 1-3
laLFkk volk;ukr tk.;kP;k izlaxh laLFksP;k vf/kdhP;k
ekyeRrsph foYgsokV] egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960
e/khy dye 110 o egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1961 e/khy
fu;e 90 ;krhy rjrwnhuqlkj ykoyh tkbZy-
b-1-4 LkHkklnkadMwu vkysY;k jDdekaph foxrkojh
tsOgk lHkkln R;kPksdMwu ;s.ks vlysY;k jDdespk
Hkj.kk djhy rsOgk R;k jDdes e/kwu [kkyhyizek.ks olwy tek
dsyk tkbZy-
v- lHkklnkdMwu olwy ik= fofo/k ‘kqYd] iksLVkpk
jftLVªs’ku [kpZ] brj ;s.ks vlysys fdjdsG [kpZ
c- eqÌy
d- O;kt
b- 1-5 lHkklnkauk uksVhl ns.;kph i/nr
iksVfu;ekr T;k T;k izlaxh lHkklnkyk ys[kh uksVhl
ns.;kph rjrwn vkgs R;k R;k izlaxh lHkklnkaP;k ?kjh uksVhl
ikspfoyh vlrk fdaok vaMj lfVZfQdsV vkWQ iksfLVaxus
R;kP;k usgehP;k okLrO;kP;k iR;koj ikBfoy vlrk] ;ksX; fjrhus
uksVhl fnyh vkgs vls let.;kr ;sbZy-
b- 1-6 laLFksP;k dkxni=kojhy Lok{kÚ;k] eqanzkdu o gLrkarj
1- laLFksdMs tek gks.kkÚ;k loZ Bsoh] dtZQsM o brj tek
;k fizR;{kZ laLFksP;k ikoR;k fnY;k tkrhy- iklcqds
QDr lHkklnkauk fnyh tkrhy- lHkklnkaps loZ
O;ogkjkaph iklcqdkr uksan dsyh tkbZy o R;koj lfpo
lg;k djrhy- gh iklcwds v|k;kor Bsoyh tkrhy- fcxj
lHkklnkauk frekghe/;s R;kaps’kh >kysY;k O;ogkjkps
=Sekfld i=d lfpo o v/;{k fdaok lferh & lnL; ;kaps
lghfu’kh iqjfoyh tkbZy- Bsohnkjkauk okf”kZd
#tqokri=ds ikBoyh tkrhy o R;kaP;kdMwu vkysyh
#tqorki=sd ys[khijh{kd fdaok fuca/kdkus vf/kdkj
fnysyk vf/kdkjh R;kaph rikl.kh djhy-
2- laLFksP;k orhus egRokP;k dkxnik=koj] ikoR;koj
dtZjks[;kaoj la;qDri.ks lg;k dj.;kpk vf/kdkj lfpo vkf.k
v/;{k fdaok ;kp dkeklkBh [kkl vf/kd`r dsysyk lehrhpk
lnL; ;kauk jkghy-
3- laLFksP;k dks.kR;kgh lHkkln dk;kZy;hu dkedktkP;k
osGkr dks.kR;kgh iqLrdkrhy R;kaP;k O;ogkjk’kh
lacaf/kr vlysyk Hkkx rkiklwu ikgrk ;sbZy-
4- njo”khZ 15 es iwohZ lferh uqdR;k laiysY;k o”kkZrhy
O;kogkjkps tek[kpZ i=d] uQk rksVk [kkrs o rkGscan
i=d rk;kj djhy-
5- v/;{k fdaok lferh&lnL; o lfpo ;kauk /kukns’k]
Mªk¶V ;koj lg;k dj.;kpk eqnzkadu dj.;kpk o dkxni=s
gLrkarjhr dj.;kpk vf/kdkj nsÅ ‘kdsy-
6- lHkklnkuak eatwj dsysY;k dtkZO;frfjDr laLFksP;k
orhus |ko;kph dks.krhgh jDde # -------@& is{kk tkLr
vlsy rj] rh /kukns’kkus fnyh tkbZy-
b- 1-7 xqIrrk ikG.;kcÌy ?kks”k.kki=koj lg;k dj.ks
laLFksyk r’kh vko’;drk okVY;kl] lferhpk izR;sd lHkkln]
milehrhps lHkkln o lfpo] fo’oLr] vf/kdkjh] ys[kkiky] lsod o
laLFksP;k dkedktkP;k n`”Vhus fu;qDr dsysyk brj deZpkjh
oxZ laLFksph lsok Lohdkj.;kiwohZ ?kks”k.kki=dkoj Lok{kjh
d#u] laLFksP;k fg’kksch o brj loZ O;ogkjkackcr dkVsdksj
xqIrrk ikG.;kps ca/ku fLodkjrhy- ;k ?kks”k.kki=dkUo;s rs
laLFkslac/khph dks.krhgh ekfgrh] th R;kaP;k dk;kZeqGs
n`”VksRiRrhl ;sbZy fdaok lHkkln] cSBd fdaok dksVkZyk
iqjforkauk R;kauk ekfgr gksbZy&brj dks.kkl ns.kkj ukghr-
ek= osGksosGh veykr vlysyk egkjk”Vª lgdkjh laLFkk
vf/kfu;e] 1960 R;k[kkyhy fu;e o iksVfu;e ;krhy rjrwnhuwlkj
vko’;d vlysyh ekfgrh ns.ks gs ;k fu;ekl vikokn vlsy-
b- 1-8 tkxsP;k okijkoj fucZa/k
laLFksps Lor%ps dk;ZØe o vf/kd`r lgdkjh dk;ZØe ;k
O;frfjDr brj dks.kR;kgh dkeklkBh dqBY;kgh ifjfLFkrhr]
laLFksP;k tkxk okij.;kl laLFkk ijokuxh ns.kkj ukgh-
b- 1-9
laLFksP;k ftYgk gkÅflax QsMjs’ku] ftYgk e/;orhZ
lgdkjh cWad] iriqjoBk dj.kkjh laLFkk o vko’;d okVsy v’kk
dks.kR;kgh laLFks’kh lyXu gksbZy- egkjk”Vª jkT; lgdkjh la?
kkph gh laLFkk] oxZ.khnkj lnL; jkghy- rlsp egkjk”Vª lgdkjh
laLFkk vf/kfu;e] 1960 dye 90 uqlkj fuekZ.k >kysY;k fdaok
egkjk”Vª ljdkjus ekU;rk fnysY;k lgdkjh la;qDr vf/kdj.kkph
ns[khy lHkkln gksbZy o fu;ekuqlkj osGksosGh Hkj.ks vko’;d
vlysY;k jDdek Hkjhy- v’kk laa;qDr vf/kdkj.kkÚ;k laYxsrwu]
uksan.kh vf/kdkÚ;kus ijokuxh fnY;k[ksjht laLFkk eqDRk
gks.kkj ukgh-
b- 1-10 jks[k jDdespk Hkj.kk b-
jks[k # 300 fdaok uksan.kh vf/kdkÚ;kP;k iwoZijokuxhus
lferh fu/kkZfjr djhy brdh jDde O;koLFkkid vkiY;k rkC;kr
Bsow ‘kdsy- egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e 1961] P;k fu;e
dz- 107 & lh uqlkj fuf’pr dsysY;k jDdesis{kk tkLr vl.kkjh
gLrLFk jksdM iriqjoBk dj.kkjh laLFkk fdaok frph uthdph
‘kk[kk ;kr tek dj.;kph tckcnkjh lfpo jkghy-
b- 1-11
laLFksps v/;{k o O;oLFkkid jksdM dhnhZoj lg;k djrhy-
jks[k f’kYyd jDdesph tckcnkjh lfpok toG vl.kkjh jks[k jDde
dhnhaoj v{kjh o vkdM;kr uewn dsyh tkbZy-
b- 1-12
lk/kkj.k lHksus] T;k ckchala/khps vihy Lohdkj.;kpk
vf/kdkj vki.kkdMs jk[kwu Bsoyk vkgs- v’kk ckchlac/kh
lferhP;k fu.kZ;kfo#/n dGfoY;kP;k rkj[ksiklwu nksu
efgU;kaP;k vkr vkihy dsys ukgh rj vls vkihy fopkjkr ?ks.;kps
lk/kkj.k lHkk ukdkjhy-
b- 1-13 dkgh ‘kCn o ladsrkP;k O;k[;k
gs iksVfu;e r;kj djkrkauk okijysY;k ‘kCnkapk o
‘kCnlewgkapk [kkyhyizek.ks vFkZ] fo”k; o lnHkkZa’kh
folaxr vlysY;k [ksjht d#u jkghy-
1- ,dopuh o cgqopuh ‘kCnkae/;s vuqØes cgqopuh
o ,dopuh vFkZgh lkkekfo”V vkgs-
2- laLFkk Eg.kts ----------- lgdkjh x`gjpuk laLFkk
vkgs-
3- dk;nk Eg.kts egkjk”Vª lgdkjh laLFkk vf/kfu;e] 1960
¼ egkjk”Vª 1960 pk vf/kfu;e dz 34½
4- fu;e Eg.kst dk;|kizek.ks fuca/kdkps dk;Z ikj
ikM.;klkBh fu;qDr dsysyk vf/kdkjh] R;kr jkT; ljdkjus
fuac/kdkyk enr dj.;klkBh fu;qDr dsysys o fuca/kdkps]
egkjk”Vª lgdkjh vf/kfu;e] 1960 [kkyhy vf/kdkj okij.;kl
l{ke vl.kkjh O;Drh ;kapkgh lkekos’k jkghy-
v-u-dz uko lgh
1- ---------------------- -------------------
2- ------------------------ --------------------
3- -------------------------- ---------------------
4- -------------------------- ----------------------
5- ------------------------- ------------------- --
6- ---------------------- ---------------------
-
7- ---------------------- ---------------------
-
8- ---------------------- ---------------------
-
9- ---------------------- ---------------------
-
10- ---------------------- ----------------------
Ifjf’k”V &1
lHkklnkRoklkBh iksVfu;e dzekad M&1-2 ¼3½ uqlkj
djko;kpk vtZ
izfr
ek- v/;{k
---------------------- lg- x`g- fuekZ.k laLFkk e;kZfnr
Ekgk’k;
Ekh [kkyhy lgh dj.kkj] ---------------------- lg- x`g- fuekZ.k
laLFkk e;kZfnr ok ;k laLFksP;k lHkklnkRoklkBh vtZ djhr
vkgs-
ekÖ;k lHkklnkRokP;k vtkZpk fopkj dj.ks lks;khLdj
Ogkos Eg.kwu eh ekÖ;k laca/khph vko’;d rh loZ ekfgrh
[kkyhyizek.ks nsr vkgs-
1- Lkaiw.kZ iRrk ----------------------
v- jkg.;kpk ----------------------
c- O;olk;kpk ----------------------
2- tUerkjh[k ----------------------
3- O;olk; ----------------------
4- Lor%ps okf”kZd fdaok ekfld mRiUu #- ¼tls vlsy rls
fufnZ”V djkos-½
5- Lokdkjko;kP;k lHkklnkRokpk izdkj ----------------------
¼loZlkk/kkj.k] ukeke= vkf.k lglHkkln ;kiSdh½
6- vtkZlkscr Hkjysysh izos’k Qhph jDde #-
----------------------
7- vtkZlkscr HkkxkP;k nk[kY;klkBh Hjysyh jDde #-
8- eh lHkkln vlysY;k vU; x`g fuekZ.k laLFksps uko o
laiq.kZ iRrk
9- laLFksP;k dk;Z{ks=kkr ekÖ;k vxj ekÖ;k iRuhP;k ukokoj
o ekydhps vlysys ?kj vxj ?kj cka/k.;klkj[kh fjdkeh tkxk
vlY;kl R;kpk ri’khy-
10- laLFksP;k dk;Z{ks=kr vlysY;k vU; lg- x`g-
cka/k.kh laLFksus ekÖ;k vxj ekÖ;k iRuhP;k lHkkln ;k
ukR;kus ?kj] IykWV vxj xM;k ukokoj dsyk vlY;kl R;kpk
ri’khy ?;kok-
11- jdkuk 6 o 12 e/khy ekfgrh gksdkjkFkhZ vlY;kl
lkslk;Vhe/;s lHkklnkRoklkBh vtZ dj.;kP;k vko’;drsph
dkj.ks-
12- eh tkghj djrks dh] eh vkiY;k laLFksps iksVfu;e
okpys vlwu lnj iksVfu;e lgdkjh dkp;nk o R;krhy fu;ekl
vuql#u laLFks’kh vlysY;k ekÖ;k loZ O;ogkjkapk
vuq’kaxkus iq<s osGksosGh gks.kk&;k nq#LR;k o
lq/kkj.kk ekÖ;koj ca/kudkjd jkghy-
13- eh iq<s vls tkghj djrks dh] ekÖ;k
lnlnfoosdcq/nhyk /k#u vtkZr fnysyh loZ ekfgrh [kjh o
cjskcj vkgs-
fndk.k %
fnukad %
lk{khnkjkph lgh
vtZnkjkph lgh
Vhi % 1- lgdkjh laLFksP;k izfruh/khP;k ckcrhr tsOgk
v’kk i/nrhus lgh dsysyh vlsy rsOgk O;oLFkkid dfeVhP;k
lHkklnkyk laLFksP;k orhu vtkZoj lgh dj.;kpk rlk Li”V
vf/kdkj fnyk vlyk ikfgts o rls uewn d#u R;k laca/khP;k
O;oLFkkid lferhpk Bjko ;k vtkZlkscr tksMysyk vkgs-
2- vU; Lo;Rrk laLFksP;k ckcrhr tsOgk vlk izfruh/kh
R;k Lo;Rr laLFksP;k orhus lgh djhy rsOgk lacaf/kr
izfruh/khyk v’kk vtkZoj lgh dj.;klkBh ns.;kr vkysY;k
vf/kdkjkckcrps ys[kh dkxni=s lkscr tksMyk ifkgtsr-
Ifjf’k”V % 2
rncnyhpk uequk
¼iksVfu;e dz- 1-5 uqlkj½
gk ys[kh nLrk,sot ---------------------- ;k fno’kh
---------------------- ;k efgU;kr 20----------------------lkyh
dj.;kr vkyk vlwu rks Jh-
---------------------- ;kauk ,desdkaP;k lk{khus vls fygwu
fnyss dh] Jh ---------------------- ;kauh fnysys #-
---------------------- v{kjh #- ---------------------- eyk
feGkysys vlwu R;kaps ekscnY;kr eh ----------------------
lgdkjh x`gjpuk laLFkk ek;kZfnrP;k fg’ksch iqLrdkr ek>s
ukos vlysys ‘ksvlZ dz- ---------------------- T;k gsrwus
eh /kkj.k dsysys gksrs R;kp gsrwus /kkj.k dj.;klkBh eh rs
R;kps ukos o ekydhps d#u nsr vkgs-
vkf.k eh ---------------------- gs Jh
---------------------- ;kapsdMwu lnj ‘ksvlZ T;k gsrwus
R;kauh /kkj.k dsys gksrs R;kp gsrwus o vVh; ik= jkgwu
Lohdkjhr vkgs- ,desdkaP;k lk{khus ;k nLrk,sotkoj lg;k
dsY;k vkgsr-
lgh ----------------------
¼rcfnyh d#u ns.kkjkps uko½
lgh
¼rcfnyh d#u ?ks.kkjkps uko½
fnukad &
lsdzVjh & v/;{k
lgdkj x`gjpuk laLFkk e;kZfnr