‘Ó\T>∑T ‘√≥ ` 2

¬s+&Ée ‘·s¡>∑‹
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ n_Ûeè~∆, Á|ü#·Ts¡D dü$T‹
¬ø. yÓÁ{Ïôd*« ◊.m.mdt &Ü. _. Á|ü‘ê|t¬s&ç¶ &ç. eT<ÛäTdü÷<äq sêe⁄
Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ dü+#ê\≈£î\T dü+#ê\≈£î\T
bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ

dü+bÕ<äø£ es¡Z+
&Ü. &ç. #·+Á<äX‚Ks¡¬s&ç¶
$ÁXÊ+‘· Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, Ä+Á<Ûä kÕs¡dü«‘· |ü]wü‘·TÔ ÁbÕ#·´ø£fi≤XÊ\, ôV’≤<äsêu≤<é.
&Ü. sê#·bÕfiË+ #·+Á<äX‚Ks¡¬s&ç¶
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, Áo ø£èwüí<˚esêj·T $X¯«$<ë´\j·T+, nq+‘·|ü⁄s¡+,
&Ü. |ü]$T sêeTqs¡dæ+Vü≤+
$ÁXÊ+‘· ‘Ó\T>∑T Ä#ês¡T´\T, πø+Á<ä $X¯«$<ë´\j·T+, ôV’≤<äsêu≤<é.
&Ü. ø£&çyÓTfi¯fl es¡Á|ükÕ<é
$ÁXÊ+‘· ‘Ó\T>∑T |ü+&ç‘·T\T, qsê‡|ü⁄s¡+, |ü•ÃeT>√<ëe].
l Ä\÷s¡T •s√eTDÏX¯s¡à
$ÁXÊ+‘· ‘Ó\T>∑T |ü+&ç‘·T\T, HÓ\÷¢s¡T

>ös¡e dü\Vü‰<ës¡T\T
l yêÁ&˚e⁄ düT+<äs¡sêe⁄ $ÁXÊ+‘· n<Ûë´|ü≈£î\T, ‘·DT≈£î
&Ü. dæ.m. Á|ükÕ<é qsT÷‘ê*+ C≤rj·T ø£$T{° düuÛÑT´\T
l dæ.$. ø£èwüíj·T´ $ÁXÊ+‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ø£ècÕí õ˝≤¢

düeTÁ>∑ •øå±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°

i
 © Government of Andhra Pradesh, Amaravati

First Published 2020

All rights reserved

No part of this publication may be reproduced,

stored in a retrieval system, or transmitted, in any
form or by any means without the prior permission
in writing of the publisher, nor be otherwise
circulated in any form of binding or cover other
than that in which it is published and without a
similar condition including this condition being
imposed on the subsequent purchaser.
The copy right holder of this book is the
Commissioner of School Education, Amaravati,
Andhra Pradesh.

This book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

Title Page 200 G.S.M. White Art Card

düeTÁ>∑ •øå±, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°

Printed in India
at the A.P. Govt. Text Book Press
Amaravati
Andhra Pradesh

ii
 eTT+<äTe÷≥
C≤„HêìøÏ e÷<Ûä´eT+ uÛ≤wü. $C≤„q $düÔs¡D≈£î yêVæ≤ø£ uÛ≤wü. •X¯óe⁄ XÊØs¡ø£ $ø±kÕìøÏ ‘·*¢bÕ\T ‘√&ÉŒ&çq≥T¢>± e÷qdæø£
$ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚~ e÷‘·èuÛ≤wü. XÊ«dü˝≤+{Ï uÛ≤wüqT |æ\¢\T düVü≤»+>±H˚ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. ‘·*¢bÕ\T Js¡í+ #˚düT≈£îqï+‘· ‘˚*ø£>±
ne>±Vü≤q #˚düTø√>∑\s¡T. n˝≤ düVü≤»+>±H˚ e÷‘·èuÛ≤wü n\e&˚ |æ\¢˝À¢ uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\˙ï ô|+bı+<˚ $<Ûä+>± uÀ~Û+#·&É+˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, H˚s¡TÃø√e&É+˝À $<ë´s¡Tú\≈£î <√Vü≤<ä|ü&˚ kÕ<Ûäq+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+.
ìs¡“+<äÛä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009, C≤rj·T q÷‘·q $<ë´$<Ûëq+ mHéÇ|æ`2019 dü÷∫+∫q $<Ûä+>± u≤\\+<ä]ø°
n‘·T´qï‘· Á|üe÷D≤\‘√ ≈£L&çq $<ä´qT n+~+#˚+<äT≈£î, u≤\\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ bÕsƒ´¡ Á|üD≤[ø£\T <√Vü≤<ä|&ü +˚ <äT≈£î nqT≈£L\+>±
á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq¬ø’ uÛ≤cÕuÀ<ÛäHê \øå±´\qT ìπs›•+#·Tø√e&É+ »]–+~.
uÛ≤cÕuÀ<ÛäHê \øå±´\≈£î nqT>∑TD+>± q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T |æ\¢\T Ä&ÉT‘·÷, bÕ&ÉT‘·÷, ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&ÉT‘·÷ Äq+<ä+>±
uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£îH˚$<Ûä+>± düìïy˚X¯ |ü<ä∆‹˝À s¡÷bı+~+#·ã&ܶsTT. Á|ü‹ bÕsƒ¡+ #·ø£ÿì düìïy˚X¯ ∫Á‘·+‘√ ÁbÕs¡+uÛÑee⁄‘·T+~. n{≤¢π>
ñ‘·ÔeT kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T s¡∫+∫q n_Ûqj·T π>j·÷\‘√ bÕsƒê\T ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e&É+ $X‚wü+.
ªÇ$ #˚jT· +&çμ o]¸ø‘£ √ $q+&ç ` e÷{≤¢&+É &ç, #·<eä +&ç, sêj·T+&ç, düè»Hê‘·àø£‘· e+{Ï uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\qT kÕ~Û+#˚+<äT≈£î
Ä≥, bÕ≥, e÷≥, ø£<∏ä\T, ∫Á‘·ø£<∏ä\T, düìïy˚XÊ\T, dü+|òüT≥q\ s¡÷|ü+˝À ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq nuÛ≤´kÕ\qT s¡÷bı+~+#·&É+ eTs√
$X‚wü+. n+‘˚ø±≈£î+&Ü bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ bÕsƒê\ dü+K´, ù|J\ dü+K´ ‘·–Zdü÷Ô Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ∫Á‘ê\‘√ |æ\¢\T Çwüº|ü&˚ $<Ûä+>±
s¡÷bı+~+#·ã&ç+~.
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìøÏ nqTã+<Û+ä >± uÛ≤cÕkÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ø¬ ’ Á|ü‘´˚ ø£+>± nuÛ≤´dü+ ø=s¡≈î£ kÕ<Ûqä nH˚ ù|s¡T‘√ Ä˝À#·Hê‘·àø£yTÓ qÆ ,
Ä#·sD ¡ j° T· yÓTqÆ , ÄdüøøÔÏ s£ ¡ nuÛ≤´kÕ\‘√ Ä&ÉT‘·÷, bÕ&ÉT‘·÷ H˚sT¡ Ã≈£îH˚˝≤, e´øÏ>Ô ‘∑ ,· »≥Tºøè£ ‘ê´\‘√ s¡÷bı+~+#·&+É eTs√ Á|ü‘´˚ ø£‘.·
¬s+&Ée ‘·s¡>∑‹˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫q u≤\\qT ‘·s¡>∑‹ dü+dæ<äT∆\qT #˚j·T&ÜìøÏ ˇø£≥e ‘·s¡>∑‹øÏ dü+ã+~Û+∫q |ü⁄qX¯Ãs¡D
bÕsƒê\qT CÀ&ç+#·&É+ eTs√ Äø£s¡¸D.
|æ\¢\ |ü]düsê\˝Àì kÕe÷õø£ H˚|ü<∏ë´\H˚ bÕsƒê´+XÊ\T>± e÷]à |æ\¢\ kÕeTsêú´\T, |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, |üsê´es¡D düŒèVü≤,
dü+düÿè‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T, düè»Hê‘·àø£‘·, e÷qedü+ã+<Ûë\T, Vü‰dü´+, j·÷Á‘êqTuÛÑe+, HÓ’‹ø£ $\Te\≈£î ô|<ä›|”≥ y˚dæ #·ø£ÿ{Ï
Ç‹eè‘êÔ\‘√ bÕsƒê\T s¡÷bı+~+#· ã&ܶsTT. ã<Ó›q sêdæq düTeTr X¯‘·ø£|ü<ë´\qT ª|ü<ä´s¡‘êï\Tμ o]¸ø£‘√ ¬s+&Ée ‘·s¡>∑‹˝À
H˚]Œ+#·&+É eTs√ Á|ü‘´˚ ø£‘.· bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ ‘ê‹«ø£‘q· T ns¡+ú #˚dTü ø=ì, ns¡eú +‘·yTÓ qÆ uÀ<Ûqä ≈£î düV≤ü ø£]+#˚˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ø£sB¡ |æøq£ T
≈£L&Ü n+~düTÔHêï+.
bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±ìï düeTs¡+ú >± ñ|üj÷Ó –+#·&+É ˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· ø°\ø£yTÓ qÆ ~. uÛ≤cÕkÕeTsêú´\ kÕ<Ûqä ≈£î øπ e\+ bÕsƒ´¡ |ü⁄døÔü ±ìπø
|ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü, Ä<ÛTä ìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï, uÛ≤cÕeqs¡T\qT, |üsq¡ƒ kÕeTÁ–ì $ìjÓ÷–+#·T≈£îì uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq Á|üÁøÏjT· \qT
#˚|ü{≤º\ì ñbÕ<Ûë´j·TT\+<ä]˙ ø√s¡T‘·THêï+.
eTTqTô|qï&ÉT ˝Òì$<Ûä+>± $<ä´˝À $q÷‘·ï e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT Á|ü‹cÕ˜‘·àø£+>±
s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ dü«j·T+>± |üPqT≈£îì e÷s¡<Z sä Ù¡ q+ #˚dqæ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eTTK´eT+Á‹ >ös¡e˙j·TT˝…q’ l yÓ.’ mdt. »>∑Hyé ÷Ó Vü≤Hés¬ &ç>¶ ±]øÏ
<Ûäq´yê<ë\T. ø£ì $ì ms¡T>∑ì Ø‹˝À bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À Á|ü‘·´ø£å+>± dü÷#·q\T #˚dæ, düMTø£å\T ìs¡«Væ≤+∫, n+‘·sê®rj·T
Á|üe÷D≤\‘√ HêD´‘· >∑\ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\ ‘·j÷· ØøÏ ~XÊìπsX› +¯ #˚dqæ bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´XÊU≤e÷‘·T´\T >ös¡e˙j·TT˝…q’ &܈ˆ Ä~eT÷\|ü⁄
düTπswt>±]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T.
á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À ~XÊìπs›X¯+ #˚dæq bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù l ãT&ç‹ sê»X‚KsY, ◊.m.mdt >±]øÏ,
dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T Ç∫Ãq bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ ø£MTwüqsY l yêÁ&˚e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT, ◊.m.mdt.>±]øÏ, Ä+>∑¢ e÷<Ûä´eT Á|ü‘˚´ø£
n~Ûø±]DÏ ø¬ . yÓÁ{Ïôd*«, ◊.m.mdt.>±]øÏ, nø£&$É Tø˘ n&Ó«’ »Ø uÀs¡T¶ düuTÑÛ ´\≈£î, dü+bÕ<äø£ ãè+<ëìøÏ, dü\Vü‰<ës¡T\≈£î, $wüjT· ì|ü⁄DT\≈£î,
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À bÕ˝§Zqï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ˝Ò ne⁄{Ÿ &çC…’ì+>¥ #˚dæqyê]øÏ, ∫Á‘·ø±s¡T\≈£î Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T.
á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ |æ\\¢ uÛ$Ñ wü´‘·T≈Ô î£ nedüsy¡ TÓ qÆ uÛ≤cÕbÕ≥yêìï, kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+<äì Ä•düTHÔ êï+.
á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ô|’ dü÷#·q\qT, dü\Vü‰\qT ÄVü‰«ìdüTÔHêï+. &Ü. _. Á|ü‘ê|t¬s&ç¶
dü+#ê\≈£î\T
sêh $<ë´|ü]XÀ<Ûqä •ø£Då ≤ dü+dü,ú Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ

iii
e+<˚ e÷‘·s¡+
` ã+øÏ+#·+Á<ä #Û·≥Ø®
e+<˚ e÷‘·s¡+ e+<˚ e÷‘·s¡+
düT»˝≤+ düT|òü˝≤+ eT\j·T» o‘·˝≤+
düdü´XÊ´eT˝≤+ e÷‘·s¡+ e+<˚ e÷‘·s¡+
X¯óÁuÛÑCÀ´‘ê‡ï|ü⁄\øÏ‘· j·÷$T˙+
|òü⁄\¢≈£îdüT$T‘· Á<äTeT<äfi¯ XÀ_Û˙+
düTVü‰dæ˙+ düTeT<ÛäTs¡ uÛ≤wæD°+
düTK<ë+ es¡<ë+ e÷‘·s¡+ e+<˚ e÷‘·s¡+.

e÷ ‘Ó\T>∑T ‘·*¢
` X¯+ø£s¡+u≤&ç düT+<äsê#ê]
e÷ ‘Ó\T>∑T ‘·*¢øÏ eT˝…¢|üP<ä+&É
e÷ ø£qï‘·*¢øÏ eT+>∑fi≤s¡‘·T\T
ø£&ÉT|ü⁄˝À ã+>±s¡T ø£qT#·÷|ü⁄˝À ø£s¡TD
∫s¡Tqe⁄«˝À dæs¡T\T <=s¡*+#·T e÷ ‘·*¢
>∑\>∑˝≤ >√<ë] ø£<ä*b˛‘·T+fÒqT
_s¡_sê ø£èwüíeTà |üs¡T>∑T*&ÉT‘·T+fÒqT
ã+>±s¡T |ü+≥˝Ò |ü+&ÉT‘êsTT
eTT]bÕ\ eTT‘ê´\T <=s¡\T‘êsTT
neTsêer q>∑s¡ n|ü⁄s¡÷|ü •˝≤Œ\T
‘ê´>∑j·T´ >=+‘·T˝À ‘êsê&ÉT Hê<ë\T
‹ø£ÿj·T´ ø£\eTT˝À ‹j·T´+<äHê\T
ì‘·´yÓTÆ, ìœ\yÓTÆ ì*∫j·TT+&˚<ëø£
s¡TÁ<äeTà uÛÑT»X¯øÏÔ, eT\¢eTà |ü‹uÛÑøÏÔ
‹eTàs¡TdüT BÛj·TTøÏÔ, ø£èwüísêj·T\ ø°]Ô
e÷ #Óe⁄\ ]+>∑TeTì e÷s¡TÁyÓ÷π><ëø£
˙ Ä≥˝Ò Ä&ÉT‘ê+ ` ˙ bÕ≥˝Ò bÕ&ÉT‘ê+
C…’ ‘Ó\T>∑T ‘·©¢ ! C…’ ‘Ó\T>∑T ‘·©¢! C…’ ‘Ó\T>∑T ‘·©¢!
iv
 C≤rj·T ^‘·+
` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<ÛäT, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>±!
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>±!
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>±!
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷"π>
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!
»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!
»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!

Á|ü‹»„
` ô|&’ eç TÁ] yÓ+ø£≥düTu≤“sêe⁄
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.
H˚qT Hê <˚XÊìï Áù|$TdüTHÔ êïqT. düTdü+|üqïyÓTqÆ , ãVüQ$<Ûyä TÓ qÆ Hê <˚X¯ yês¡d‘ü «·
dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. BìøÏ ns¡Ω‘· bı+<ä&Üì¬ø’ düs¡«<ë H˚qT ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä›\+<ä]ï >ös¡$kÕÔqT. Á|ü‹yê]‘√qT
eTsê´<ä>± q&ÉT#·Tø=+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äT∆˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.

v
 bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À bÕ˝§Zqïyês¡T
n>∑T&É÷] düs¡fi¯eTà kÕ– yÓ+ø£≥ s¡$Á|ükÕ<é LFL HM ã÷düTs√‘·T sêCÒX¯«s¡ sêe⁄
ñbÕ<Ûë´sTTì eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ (D.W) ñbÕ<Ûë´j·TT\T
|æ.C….ÄsY. eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· eT\¢y√\T, e÷#·es¡+ eT+&É\+, eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\
bÕsƒ¡XÊ\, dæ.¬ø.|ü*¢, ∫‘·÷Ôs¡T >∑T+≥÷s¡T yê&ÉbÕ˝…+, >±s¡ eT+&É\+, lø±≈£îfi¯+

ø=#ÓÃs¡¢ X‚wü–]sêe⁄ j·TÁs¡uÀì düTo\eTà ø£\eT≥ k˛y˚TX¯«s¡ sêe⁄

ñbÕ<Ûë´j·TT\T ñbÕ<Ûë´sTTì ñbÕ<Ûë´j·TT\T
eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\
ñ|üŒs¡yêìù|≥, >±s¡ eT+&É\+, lø±≈£îfi¯+ >∑÷&É÷s¡T|ü*¢, |ü⁄+>∑q÷s¡T eT+&É\+, C….ÄsY.|ü⁄s¡+, s¡Ddüú\+ eT+&É\+,
∫‘·÷Ôs¡T lø±≈£îfi¯+
ø√dü÷] s¡$≈£îe÷sY, LFL HM ø√q+øÏ dü+Jesêe⁄ &܈ˆ nyê«] uÛÑÁ<ëe‹
eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ñbÕ<Ûë´sTTì
(ST ø±\˙), <ë#˚|ü*¢ ` <ë#˚|ü*¢ eT+&É\+, eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\, eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\
>∑T+≥÷s¡T ∫Hê]ø£≥¢ (»qs¡˝Ÿ), ø=qø£q$T≥¢ eT+&É\+, yÓTsTTHé, eTqïe, bıq÷ïs¡T
Á|üø±X¯+ eT+&É\+, >∑T+≥÷s¡T
>∑C…®\ <äTsêZsêe⁄ Äfi¯fl es¡Vü‰ >∑DÒXŸ düj·T´<é U≤d”+
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T
eT+.|ü. ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\, eT+&É\ |ü]wü‘Y ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\, eT+. |ü. ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\,
#Ós¡Te⁄ e÷<äes¡+, õ.ø=+&É÷s¡T eT+&É\+, ø=+&Éø=bÕŒø£, nqø±|ü*¢ eT+&É\+, ø={Ïø£\|üP&ç, ÇÅãV”≤+|ü≥ï+, ø£ècÕí
ø£ècÕí $XÊK|ü≥ï+
qø±ÿ &˚$&é sêE
ñbÕ<Ûë´j·TT\T
eT+.|ü.ÁbÕ. bÕsƒ¡XÊ\ HÓ+.1, >√bÕ\|ü⁄s¡+,
sêe⁄\bÕ\+ eT+&É\+, ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢
$wüj·Tì|ü⁄DT\T, düeTq«j·Tø£s¡Ô\T
&Ü. {Ï.$.mdt. s¡y˚Twt lìyêdüT\ s¡|òüTTsêyéT
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ düeTq«j·Tø£s¡Ô ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ düeTq«j·Tø£s¡Ô
$<ë´Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑eTT, eT+.|ü. Ä. ÅbÕ. bÕsƒ¡XÊ\, ù|πs#Ós¡¢,
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ y˚T&çø=+&É÷s¡T, >∑T+≥÷s¡T

kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T≈£î\T, $wüj·T ì|ü⁄DT\T

&Ü. y˚+|ü*¢ >∑+>±<ÛäsY e+^|ü⁄s¡+ dü«s¡í\‘· eT÷\ ‘ê‘·j·T´
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y u≤\Ts¡ bÕsƒ¡XÊ\, eTT<ä›q÷s¡T, mdt.|æ.|æ.ÄsY.ÄsY. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y –]»q dü+πøåeT ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\,
yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, ‘êfi¯fl|üP&ç, øÏ˝À¢sTT, eT+&Üdü, Áoø±≈£îfi¯+
|ü•ÃeT>√<ëe]
∫Å‘·ø±s¡T\T ˝Ò ne⁄{Ÿ &çC…’ì+>¥
ñ‘·ÔyéT kÕºsY MT&çj·÷ düØ«ôddt, ôV’≤<äsêu≤<é
vi
 ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
♦ neTà uÛ≤wü˝Àì e÷<ÛTä sê´ìï ÄkÕ«~dü÷Ô Ä&ÉT‘·÷, bÕ&ÉT‘·÷, ♦ ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+‘√bÕ≥T ‘·|üŒìdü]>± |æ\¢\#˚‘·
e÷{≤¢&ÉT‘·÷ Äq+<ä+>± uÛ≤wü H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚ \ø£å´+‘√ kÕ<Ûäq˝À nuÛ≤´kÕ\T #˚sTT+#ê*. Á|ü‹s√p |æ\¢\#˚‘·
á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. |ü<ë\qT sêsTT+#ê*. ñø£Ô˝ÒKq+ #ÓbÕŒ*.
♦ |æ\\¢ T $q&É+, Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&&É +É , <Ûësêfi¯+>± #·<eä &É+, ♦ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ |ü<ä|ü<ä∆‹˝À s¡÷bı+~+∫q+<äTe\¢
ns¡+ú #˚dTü ø=ì kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|Œü &É+, uÛ≤yêìï Á>∑V≤æ +#·&+É , >∑TDÏ+‘·, ˇ‘·TÔ |ü<ëìøÏ dü+ã+~Û+∫ ∫Á‘·+‘√ ≈£L&çq bÕsƒê\T
sêj·T&É+, düè»Hê‘·àø£ e´ø°Ôø£s¡D e+{Ï kÕeTsêú´\qT ñ+{≤sTT. dü+<äs√“¤∫‘·+>± ns¡eú +‘·yTÓ qÆ Á|üÁøÏjT· <ë«sê
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T>± á ‘Ó\T>∑T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ s¡÷bı+~+~. |ü]#·j·T+ #˚XÊs¡T. ∫es¡ es¡íÁø£e÷ìï |ü]#·j·T+ #˚XÊs¡T.
♦ Á|ü‹ bÕsƒ¡eT÷ ∫Á‘·+‘√ ≈£L&çq düìïy˚X¯+‘√, π>j·TeTT ˝Ò<ë ♦ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ <ë«sê M˝…’qìï m≈£îÿe |ü<ë\qT |ü]#·j·T+
π>j·T ø£<∏ä‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTÚ‘·T+~. #˚j·T&ÜìøÏ ã<äT\T ì‘·´J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#˚ |ü<ë\
♦ Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝À ≈£L&Ü $q&É+, e÷{≤¢&&É +É , #·<eä &É+, sêj·T&É+ Ä<Ûës¡+>± #·<eä &É+, sêj·T&É+ ø√dü+ nuÛ≤´kÕ\T ñHêïsTT.
e+{Ï kÕeTsêú´\≈£î dü+ã+~Û+∫q nuÛ≤´kÕ\ e<ä› Á|ü‘˚´ø£ ‘Ó*dæq |ü<ë\˝Àì nø£så ê\‘√H˚ q÷‘·q |ü<Cä ≤\ ìsêàD+
∫Á‘ê\T (˝À>√\T) ñHêïsTT. #˚ùd˝≤, $ìjÓ÷–+#˚˝≤ nuÛ≤´kÕ\T ñHêïsTT.
♦ bÕsƒêìï ÁbÕs¡+_Û+#˚eTT+<äT ∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\#˚‘· ♦ ‘·s¡>∑‹ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À |æ\¢\T ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É&ÜìøÏ,
e÷{≤¢&ç+#ê*. Ä˝À∫+|ü#˚ùd Á|üX¯ï\T n&É>±*. dü+dæ<Tä \∆ qT #˚jT· {≤ìøÏ dü+dæ<‘∆ä ê bÕsƒê\T Á|ü‘´˚ ø£ |ü⁄døÔü +£ >±
♦ Ä ‘·sê«‘· bÕsƒêìï uÀ~Û+#ê*. π>j·÷\qT #Ó|üŒ&ÜìøÏ Çe«ã&ÉT‘·THêïsTT. Ç$ düìïy˚X¯ ∫Á‘ê\T, n_Ûqj·T >π j·÷\T,
eTT+<äT>±H˚ π>j·÷ìï #ês¡TºMT<ä, ˝Ò<ë uÀs¡T¶MT<ä sêj·÷*. ø£<∏ä\T, ∫Á‘·ø£<∏ä\T s¡÷|ü+˝À ñHêïsTT. M{Ïì #·÷|æ+∫
ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·~$ $ì|æ+#ê*. |æ\¢\#˚‘· |ü*øÏ+#ê*. |æ\\¢ #˚‘· e÷{≤¢&+ç #ê*, bÕ&ç+#ê*, s¡+>∑T\T y˚sTT+#ê*.
n_Ûqj·T+‘√ bÕ&˚˝≤ nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#ê*. ♦ ¬s+&Ée ‘·s¡>∑‹ |üPs¡Ôj˚Tdü]øÏ |æ\¢\T düs¡fi¯, >∑TDÏ+‘·, ˇ‘·TÔ
♦ π>j·T+ / bÕ≥... Bì˝À H˚sêŒ*‡q >∑TDÏ+‘ê\qT, ˇ‘·TÔ\qT |ü<ë\T #·<äe&É+, sêj·T&É+ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T. á
|æ\¢\#˚‘· >∑T]Ô+|üCÒj·÷*. n˝≤π> nø£åsê\qT düŒwüº+>± \ø£å´kÕ<Ûäq≈£î Á|üD≤[ø±ã<ä∆+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T
|ü\ø£&+É , #·<eä &É+, sêj·T&É+ #˚ùd˝≤ nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#ê*. ìs¡«Væ≤+#ê*.
♦ bÕsƒ¡+˝À H˚]Œq >∑TDÏ+‘· nø£åsê\qT >∑TDÏ+‘ê\ |ü{Ϻø£˝À ♦ bÕsƒX¡ Ê\\≈£î düs|¡ süò ê #˚dqæ u≤\kÕVæ≤‘·´+, yêq∫qT≈£î\T,
>∑T]Ô+|üCj Ò ÷· *. ø£<∏ëyê#·ø±\T, ø£<∏ä\ ø±s¡T¶\ e+{Ïyê{Ïì n<äq|ü⁄
♦ $q&É+, e÷{≤¢&É&É+ e+{Ï ø£è‘ê´\qT |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ >∑~ |üsƒ¡qkÕeTÁ–>± $ìjÓ÷–+#ê*.
ø£è‘·´+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. n+<äsT¡ |æ\\¢ ÷ ùd«#·Ã>¤ ± e÷{≤¢&˝˚ ≤ ♦ Á|ü‹s√p ‘Ó\T>∑T uÛ≤cÕuÀ<Ûäq≈£î πø{≤sTT+∫q 85 숈\
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. düeTj·T+˝À bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ , kÕ<Ûqä Ä<Ûës¡+>± nuÛ≤´kÕ\qT
♦ #·<äe&É+, sêj·T&É+ nuÛ≤´kÕ\qT »≥Tº ø£è‘ê´\T>± #˚sTTùdÔ, Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø£ |üsƒ¡q+ ø√dü+ πø{≤sTT+∫q
ìs¡«Væ≤+#ê*. e´øÏÔ>∑‘·+>± sêùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |”]j·T&é˝À yêq∫qT≈£î\T |ü⁄düÔø±\qT, u≤\kÕVæ≤‘ê´ìï,
♦ #·<eä &É+, sêj·T&É+ H˚sŒ¡ &ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ es¡eí ÷\, |ü<Cä ≤\ n<äq|ü⁄ |üsƒ¡q kÕeTÁ–ì ‘·|üŒìdü]>± $ìjÓ÷–+#ê*.
|ü{Ϻø£\ e+{Ïyê{Ïì eTT+<äT>±H˚ dæ<ä∆+ #˚düTø√yê*. ♦ |æ\\¢ nuÛ´Ñ düHêìï bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±ìπø |ü]$T‘·+ #˚jT· ≈£î+&Ü,
uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ $ìjÓ÷–+#ê*. M˝…q’ +‘· m≈£îÿe>± |üsq¡ƒ kÕeTÁ–ì, uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq kÕeTÁ–ì
♦ #·<äe&É+, sêj·T&É+ nuÛ≤´kÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü÷#·q\ $ìjÓ÷–+∫ uÛ≤cÕkÕeTsêú´\qT kÕ~Û+|üCÒj·÷*.
>∑T]+∫ |æ\¢\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. |æ\¢\T M{Ïì
e´øÏÔ>∑‘·+>± sêùd˝≤ #·÷&Ü*.

vii
 kÕ~Û+#·e\dæq kÕeTsêú´\T
I. $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
♦ |ü]∫‘·yÓTÆq ø£<∏ä\T, bÕ≥\T, dü+uÛ≤wüD\T $ì ns¡ú+#˚düTø√yê*.
♦ $qï n+X¯+ >∑T]+∫ mes¡T? @$T{Ï? mø£ÿ&É? e+{Ï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T Çe«>∑\>±*.
♦ dü÷#·q\T $ì ns¡ú+ #˚düTø=ì Ä Á|üø±s¡+ #˚j·T>∑\>±*.
♦ $+≥Tqï|ü&ÉT nø£åsê\ eT<Ûä´, <Ûä«ì uÛÒ<ë\qT >∑T]Ô+#·>∑\>±*.
♦ ‘Ó*dæq, #·÷dæq yê{Ï >∑T]+∫ ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É>∑\>±*.
♦ ∫Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± e÷{≤¢&É>∑\>±*. nq>± mes¡THêïs¡T? @+ »s¡T>∑T‘·T+~? @+ #˚düTÔHêïs¡T? e+{Ï
n+XÊ\T #Ó|üŒ>∑\>±*.
♦ es¡íe÷\, düs¡fi¯|ü<ë\qT, >∑TDÏ+‘ê\qT, ~«‘ê«\qT, dü+j·TTø±Ô\qT düŒwüº+>± |ü\ø£>∑\>±*.
II. #·<äe+&ç
♦ π>j·÷\T, bÕ≥\T e+{Ï yê{Ï˝À yêø±´\qT >∑T]Ô+#·>∑\>±*.
♦ Ç∫Ãq n+X¯+˝À >∑TDÏ+‘·, ˇ‘·TÔ |ü<ë\qT yê{Ï˝Àì nø£åsê\qT >∑T]Ô+#·>∑\>±*.
♦ |ü<ë\˝Àì nø£åsê\qT es¡íe÷\ #ês¡Tº˝À >∑T]Ô+#·>∑\>±*.
♦ düsfi¡ |¯ <ü ë\T, >∑TDÏ+‘ê\qT, ~«‘ê«\qT, dü+j·TTø±Ô\qT, düsfi¡ y¯ TÓ qÆ yêø±´\qT <Ûësêfi¯+>±, ‘·|ü ˝Ò≈¢ î£ +&Ü
#·<eä >∑\>±*.
♦ #·<äTe⁄‘·Tqï |ü<ë\˝À >∑TDÏ+‘·, ˇ‘·TÔ nø£åsê\qT >∑T]Ô+∫ >∑fi¯fl˝À sêj·T>∑\>±*.
♦ ∫Á‘ê\‘√ |ü<ë\qT »‘·#˚j·T>∑\>±*.
III. sêj·T+&ç
♦ H˚s¡TÃ≈£îqï nø£åsê\qT ñ|üjÓ÷–+∫ kı+‘·+>± |ü<ë\qT sêj·T>∑\>±*.
♦ es¡íe÷\ Ä<Ûës¡+>± düs¡fi¯|ü<ë\T sêj·T>∑\>±*.
♦ |ü{Ϻø£\ Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q |ü<äC≤˝≤ìï sêj·T>∑\>±*.
♦ >∑TDÏ+‘ê\qT, ~«‘ê«\qT, dü+j·TTø±Ô\qT ‘·|ü˝Ò¢≈£î+&Ü, n+<ä+>± sêj·T>∑\>±*.
♦ ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T>∑\>±*.
IV. düè»Hê‘·àø£‘·
♦ π>j·÷\qT n_Ûqj·T+‘√ bÕ&Ü*.
♦ ∫Á‘ê\T ^dæ, s¡+>∑T\T y˚dæ |ü<ë\T sêj·T>∑\>±*.
♦ dü÷#·q\≈£î ‘·–q $<Ûä+>± n_Ûqj·T+ #˚j·T>∑\>±*.

viii
 $wüj·Tdü÷∫ø£
bÕsƒ+¡ H˚s¡TÃø√e\dæq$ π>j·T s¡#·sTT‘· HÓ\ ù|J
dü+dæ<ä∆‘· _.$. qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ pHé
Á|ü‘˚´ø£ |ü⁄düÔø£+ n_Ûqj·T π>j·÷\T sêj·TÁb˛\T yêeTqeT÷]Ô E˝…’
>=˝≤¢|æìï düTÁãVü≤àD´X¯s¡à
1. yêq ( ±) bÕj·T\ dü‘·´Hêsêj·TD Ä>∑wüߺ 2-5
∫\ø£˝≤¢sê ∫\ø£˝≤¢sê! ( Ï, °) >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄ Ä>∑wüߺ 6-9
2. |üP∫q|üP\T ( î, L, è ) Hê´j·T|ü‹ sê|òTü esêe⁄ ôdô|+º ãs¡T 10-13
|üsT¡ >∑T |ü+<Ó+ ( ¬ ,π ) C…’ d”‘êsê+ ôdô|+º ãs¡T 14-17
3. ø=+f…ø√‹ ( =, √) ø£dü÷Ô] qs¡dæ+Vü≤eT÷]Ô ôdô|+º ãs¡T 18-21
@ }¬sfi¯<ë+ ( ’¬ , ö ) Hê>∑uÛ…’s¡e Ä~ Hêsêj·TD nø√ºãs¡T 22-25
4. n|üŒ&Ü\T`ãJ®\T ( Œ , ® ) eT÷\+ : XÊ+‹ eq+ nø√ºãs¡T 26-29
düãT“_fi¯fl ( “, fl) n\|ü]Ô yÓ+ø£≥ düTu≤“sêe⁄ qe+ãs¡T 30-33
5. ∫#·TÃãT&ç¶ ( à , ¶) ô|~›+{Ï dü‘·´Hêsêj·TDeT÷]Ô qe+ãs¡T 34-37
ns¡{Ï#Ó≥Tº ( Z, º) dü+ø£\q+ : düeT‘êsêe⁄ qe+ãs¡T 38-41
6. n<ë›\ãdüT‡ ( ›, ‡) u≤˝≤+Á‘·|ü⁄ s¡»˙ø±+‘·sêe⁄ &çôd+ãs¡T 42-45
ø=j·T´>∑TÁs¡+ ( ´, Á ) yÓ\>± yÓ+ø£≥|üŒj·T´ &çôd+ãs¡T 46-49
7. yÓTTø£ÿC§qï (ÿ, ï) eT÷\+ : ¬ø. düuÛ≤ &çôd+ãs¡T 50-53
neTàeTà>±]\T¢ (à, Ô) n\|ü]Ô yÓ+ø£≥ düTu≤“sêe⁄ »qe] 54-57
8. bÕ|üqe⁄« («, ¢) y˚≥÷] Á|üuÛ≤ø£s¡ XÊÅdæÔ »qe] 58-61
ˇ‘·TÔ\ãT≥º (ˇ‘·TÔ\ |ü⁄qX¯Ãs¡D) ∫+‘ê BøÏå‘·T\T |òÁæ ãe] 62-65
9. e÷´yé e÷´yé! ( ˘ , ~«‘·«, C…’ d”‘êsê+ |òÁæ ãe] 66-69
dü+j·TTø±Ô\ |ü]#·j·T+)
ø±\ #·Áø£+ yêsê\T, ‹<∏äT\T, qø£åÁ‘ê\T. 70
♦ |ü<ä´s¡‘êï\T HÓ’‹ø£$\Te\T 71`72
dü÷#·q: Á|ü‹ ¬s+&ÉT bÕsƒê\≈£î ˇø£ |ü<ë´ìï H˚]Œ+#·+&ç

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

1
 yêq\T yêq\T yêq\T
1 yêq bÕπs ø=+&Ü ø√q\T
∫≥|ü≥ ≈£î]ùd ∫qT≈£î\T
± $T\$T\ yÓT]ùd yÓTs¡T|ü⁄\T
|æ\¢\ |ü&Ée\ q&Éø£\T
eTqdüT ì+&ÉT>± y˚&ÉTø£\T
u…ø£u…ø£ n]#˚ ø£|üŒ\T
øÏ\øÏ\˝≤&˚ #˚|ü\T
yêq\T yêq\T yêq\T
bÕπs ø=+&Ü ø√q\T

2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑
T>∑TT ‘√≥
‘√≥
22
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À @y˚T+ ñHêïsTT?
Ç) me¬ses¡T @y˚T+ |üqT\T #˚düTÔHêïs¡T?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
yêq\T q&Éø£ |ü&Ée ∫≥|ü≥
Ä) øÏ+~ u§eTà #·÷&É+&ç. |ü<ä+ #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À Bs¡È+ ( ±) ñqï nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.

yê q
yêq
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
3
Ç) øÏ+~ nø£åsê\qT ‘˚&Ü >∑T]Ôdü÷Ô #·<äe+&ç. >∑TDÏ+‘ê\ |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç.
ø£ ø± ≥ {≤ <Ûä <Ûë s¡ sê
ø£ ø± sƒ¡ sƒê q Hê \ ˝≤
K U≤
K U≤ >∑∑ >± &É &Ü |ü bÕ e yê
|òTü |ò÷ü &ÛÉ &ÛÜ |òü bòÕ X¯ XÊ
#· #ê D D≤ ã u≤ wü cÕ
#Û· #Ûê ‘· ‘ê uÛÑ uÛ≤ dü kÕ
» C≤ <∏ä <∏ë eT e÷ Vü≤ Vü‰
s¡a s¡a≤ <ä <ë j·T j·÷ fi¯ fi≤

á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

ø±ø£s¡ ‘êeTs¡ C≤eT e+ø±j·T

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
ø±j·T e÷eT ø±s¡+ ø±>∑&Ü kÕ>∑s¡+
#Ûêj·T sêeT yês¡+ bÕe&Ü yêqs¡+
‘êfi¯+ eT+<ës¡+ }s¡>±j·T #·+<äe÷eT yêHêø±\+
>∑+>±fi¯+ ã+>±s¡+ Äeø±j·T ‘ê‘·e÷≥ m+&Üø±\+

}) øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç.

bÕ≥ bÕ≥ @ bÕ≥ e÷≥ e÷≥ @ e÷≥ ø±s¡+ ø±s¡+ @ ø±s¡+
bÕ≥ bÕ≥ yêqbÕ≥ e÷≥ e÷≥ ‘ê‘·e÷≥ ø±s¡+ ø±s¡+ ñ|üø±s¡+

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

4
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î Bs¡È+ ( ±) #˚]à sêj·T+&ç.

nø±s¡+ ø£ >∑ #· » ≥ &É D ‘· <ä q |ü

Bs¡È+ ø±

nø±s¡+ ã eT j·T s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯

Bs¡È+ u≤

Ä) Bs¡È+ ( ±) ‘√ e#˚à nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

‘êeTs¡

düè»Hê‘·àø£‘·
Ç) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

5
 ∫\ø£˝≤¢sê ∫˝ø£˝≤¢sê! ,Ï °
∫+‘· #Ó≥Tº ∫\ø£\ ‘√{Ï
@eTì |ü*øÏ+~?
∫\ø£˝≤¢sê ∫\ø£˝≤¢sê
e<ä÷› e<ä›+~
ø=ã“] #Ó≥Tº ∫\ø£\ ‘√{Ï
@eTì |ü*øÏ+~?
∫\ø£˝≤¢sê ∫\ø£˝≤¢sê
e<ä÷› e<ä›+~
C≤eT #Ó≥Tº ∫\ø£\ ‘√{Ï
@eTì |ü*øÏ+~?
∫\ø£˝≤¢sê ∫\ø£˝≤¢sê
s¡+&û s¡+&É+~
e÷$T&ç #Ó≥Tº ∫\ø£\ ‘√{Ï
@eTì |ü*øÏ+~?
∫\ø£˝≤¢sê ∫\ø£˝≤¢sê
s¡+&û s¡+&É+~

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\‘ÓT>∑T ‘√≥

\T>∑ T ‘√≥
66
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À @y˚T$T ñHêïsTT? ∫\ø£\T @+ #˚düTÔHêïjÓ÷ #Ó|üŒ+&ç?
Ç) MT≈£î ‘Ó*dæq #Ó≥¢ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
|ü*øÏ+~ s¡+&É+~ e÷$T&ç ∫\ø£ C≤eT
Ä) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À >∑T&ç, >∑T&ç Bs¡È+ ( Ï , ° ) ñqï nø£åsê\≈£î
ª μ #·T≥º+&ç.

∫ \ ø£ N eT
∫\ø£ NeT
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
7
Ç) øÏ+~ nø£åsê\qT ‘˚&Ü >∑T]Ôdü÷Ô #·<äe+&ç. >∑TDÏ+‘ê\ |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç.

øÏ ø° {Ï {° ~Û BÛ ] Ø
øÏ ø° œ F ]ƒ ؃ ì ˙ * ©
œ F – ^ &ç &û |æ |” $ M
|òTæ |òT” &Ûç &Ûû |òæ |ò” • o
∫ N DÏ D° _ ; wæ w”
∫Û NÛ ‹ r _Û ;Û dæ d”
õ J ~∏ B∏ $T MT Væ≤ V”≤
]a Øa ~ B sTT sT÷ [ ∞
á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

øÏ{ÏøÏ ø±øÏ MTdü+ ;s¡ø±j·T

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
–] q~ ø£+øÏ ^‘· d”kÕ rs¡+
Vü≤] >∑~ ã+&ç d”‘· |”bÕ ^‘·+

–\ø£ øÏsêsTT $ìøÏ&ç u≤$–\ø£ d”‘ê|òü\+ ;s¡–+»

∫\ø£ dæbÕsTT |æ&çøÏ* ‘ê‘· |æ\ø£ o‘êø±\+ ˙\+Ns¡
}) øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç.
á>∑ $TsƒêsTT #·÷dæ+~
NeTqT |æ*∫+~
á>∑, NeT ø£*dæ $TsƒêsTT ‹HêïsTT

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

8
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑T&ç, >∑T&ç Bs¡È+ ( Ï , ° ) #˚]à sêj·T+&ç.

nø±s¡+ ø£ >∑ #· » ≥ &É D ‘· <ä q |ü

Ï øÏ
° øÏ
nø±s¡+ ã eT j·T s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯
Ï _
° ;
Ä) Ï , ° ‘√ e#˚à nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
ø±øÏ

NeT

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

9
 2 |üP∫q |üP\T î , L, è
|üP∫q |üP\÷ @eTHêïsTT? ã+‹|üP\÷ @eTHêïsTT?
$∫Ãq |üP\÷ @eTHêïsTT? #êeT+‹ |üP\÷ @eTHêïsTT?
|æ\¢˝≤¢sê s¡eTàHêïsTT! ã+‘·T˝≤{≤ Ä&ÉeTHêïsTT!
∫ìï ø£èwüßíìøÏ ÇeTàHêïsTT!! >∑+‘·T\T y˚dü÷Ô bÕ&ÉeTHêïsTT!!
s√C≤ |üP\÷ @eTHêïsTT?
C≤J |üP\÷ @eTHêïsTT?
<Ûäè‹ø° ø£è‹ø° ÇeTàHêïsTT!
|üP\<ä+&É\T >∑T#·ÃeTHêïsTT!!

2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑
T>∑TT ‘√≥
‘√≥
10
10
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À @y˚T$T ñHêïsTT?
Ç) MT≈£î ‘Ó*dæq |üP\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
<ä+&É\T >∑+‘·T\T #êeT+‹ <Ûäè‹ ø£è‹ |üP\T
Ä) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À ø=eTTà ( î ), ø=eTTà Bs¡È+ ( L ),
ãTT‘·«+ ( è) ñqï nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.

>∑T &ç |üP \T >∑è Vü≤+

>∑T&ç |üP\T >∑èVü≤+
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
11
Ç) øÏ+~ nø£åsê\qT ‘˚&Ü >∑T]Ôdü÷Ô #·<äe+&ç. >∑TDÏ+‘ê\ |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç.
î L è î L è î L è
≈£î ≈£L ø£è ≈£î ≈£L ø£è &ÛÉT &ÛÉ÷ &ÛÉè eTT eT÷ eTè
KT K÷ Kè DT D÷ Dè j·TT j·T÷ j·Tè
‘·T ‘·÷ ‘·è s¡T s¡÷ s¡è
>∑T >∑÷ >∑è <∏äT <∏ä÷ <∏äè
|òüTT |òüT÷ |òüTè \T \÷ \è
<äT <ä÷ <äè
e⁄ eP eè
#·T #·÷ #·è <ÛäT <Ûä÷ <Ûäè
qT q÷ qè X¯ó X¯S X¯è
#ÛT· #Û÷· #Ûè· wüß wüO wüè
E p »è |ü⁄ |üP |üè
|òü⁄ |òüP |òüè düT dü÷ düè
≥T ≥÷ ≥è ãT ã÷ ãè VüQ VüA Vü≤è
&ÉT &É÷ &Éè uÛÑT uÛÑ÷ uÛÑè fi¯ó fi¯S fi¯è

á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

ãT&É>∑ ‘·÷˙>∑ dü÷~ eèø£å+

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
≈£î&ç düTK+ dü÷~ ≈£Ls¡ ø£è‘·+ ø£è‹
>∑T&ç eTTK+ <ä÷~ ã÷s¡ ãè+<ä+ <Ûäè‹
≈£L&çø£ ‘·T\+ |üP\T ‘·\T|ü⁄ X¯è‹ Äø£è‹
|üP&çø£ ‘·÷ø£+ |üP» q\T|ü⁄ eTè>∑+ C≤>∑è‹

}) øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç.

e÷$T&ç ∫>∑Ts¡T y˚dæ+~. e÷$T&çø±j·T ø±dæ+~.
e÷$T&ç |üP‘· |üPdæ+~. e÷$T&ç |ü+&ÉT |ü+&ç+~.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

12
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î ø=eTTà ( î ), ø=eTTà Bs¡È+ ( L ), ãTT‘·«+ ( è) #˚]à sêj·T+&ç.
nø±s¡+ ø£ >∑ #· » ≥ &É D ‘· <ä q |ü
ø=eTTà ≈£î
ø=eTTà Bs¡È+ ≈£L
ãTT‘·«+ ø£è

nø±s¡+ ã eT j·T s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯

ø=eTTà ãT

ø=eTTà Bs¡È+ ã÷
ãTT‘·«+ ãè
n) ª î , L, è μ ‘√ e#˚à nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
>∑T&ç
≈£L‘·Ts¡T
ø£èwæ

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

13
 |üs¡T>∑T |ü+<Ó+ ¬ , π

≈£î+<˚\T ‘êuÒ\T
|ü+<Óy˚TdüT≈£îHêïsTT
#Ós¡Te⁄ qT+&ç ø=+&É<ëø£
|üs¡T¬>‘˚Ô |ü+<ÓeTT!
≈£î+<˚\T #Ó+>∑T #Ó+>∑Tq
eTT+<äT eTT+<äT≈£î b˛sTT+~
<ë]˝Àq #·\¢HÓ’q
#Ó≥Tº ˙&Éq #˚]+~!
ø£fi¯ófleT÷dæ |ü&ÉT≈£î+~
>±&ÛÉ ìÁ<ä b˛sTT+~
ìeTTdüyÓTÆq ‘êuÒ\T
ì\e≈£î+&Ü q&ç∫+~!
ø±ùd|ü{ÏøÏ ≈£î+<˚\T
y˚T\Tø=ì #·÷dæ+~
Ç+πøeTT+~ Ç+πøeTT+~
‘êuÒ˝Ò ¬>*∫+~!

2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑TT ‘√≥

‘√≥
1414
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç

n) bÕsƒ¡+ ø£<∏äqT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ+&ç.

Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À ≈£î+<˚\T, ‘êuÒ\T @$T #˚düTÔHêïsTT?
Ç) ≈£î+<˚\T, ‘êuÒ\T @+ e÷{≤¢&ÉT≈£î+≥THêïsTT?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
≈£î+<˚\T ‘êuÒ\T #Ós¡Te⁄ |ü+<Ó+ #Ó+>∑Tq #˚]+~
Ä) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À m‘·«+ ( ¬ ) , @‘·«+ ( π ) ñqï
nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.

#Ó s¡T e⁄ ‘ê uÒ \T
#ÓsT¡ e⁄ ‘êuÒ\T
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
15
Ç) øÏ+~ nø£åsê\qT ‘˚&Ü >∑T]Ôdü÷Ô #·<äe+&ç. >∑TDÏ+‘ê\ |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç.
ø¬ øπ f… fÒ <ÛÓ <Û˚ ¬s πs
¬ø πø U… UÒ ¬sƒ πsƒ HÓ H˚ ˝… ˝Ò
U… UÒ >¬ >π &Ó &˚ ô| ù| yÓ y˚
ô|òT ù|òT &ÛÓ &Û˚ ô|ò ù|ò XË X‚
#Ó #˚ D… DÒ u… uÒ ôw ùw
#ÛÓ #Û˚ ‘Ó ‘˚ uÛ… uÛÒ ôd ùd
C… CÒ <∏Ó <∏˚ yÓT y˚T ôV≤ ùV≤
¬sa πsa <Ó <˚ jÓT j˚T fiË fi‚

á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

C…+&Ü HÓeT* >π <Ó ‘˚\T

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
¬>\ ôd>∑ yÓT&É πsK øπ ø£ #˚|ü y˚T&É
HÓ\ ‘Ó>∑ ¬>&É ˝ÒK y˚Tø£ y˚|ü ù|&É
¬>\T|ü⁄ ‘Ó\T>∑T yÓ<äTs¡T ˝Ò‘· H˚πs&ÉT ‘˚˙s¡T <˚X¯+
‘Ó\T|ü⁄ yÓ\T>∑T u…<äTs¡T y˚T‘· e÷πs&ÉT ‘˚j·÷≈£î y˚wü+
}) ø£<∏äqT #·<äe+&ç. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
≈£î+<˚\T, ‘êuÒ\T |üs¡T>∑T |ü+<Ó+ ø±XÊsTT. ≈£î+<˚\T |üs¡T>∑T rdæ+~. ‘êuÒ\T q&Ée kÕ–+~.
≈£î+<˚\T ≈£îqT≈£î rdæ+~. ‘êuÒ\T Ä>∑≈£î+&Ü q&ç∫+~. ‘êuÒ\T |ü+<Ó+ ¬>*∫+~.
1. ≈£î+<˚\T, ‘êuÒ\T @ |ü+<Ó+ ø±XÊsTT? ...............................................
2. ≈£îqT≈£î rdæ+~ mes¡T? ...............................................
3. |ü+<Ó+ ¬>*∫+~ mes¡T? ...............................................
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
16
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î m‘·«+ ( ¬ ) , @‘·«+ ( π ) #˚]à sêj·T+&ç.

nø±s¡+ ø£ >∑ #· » ≥ &É D ‘· <ä q |ü

m‘·«+ ø¬
@‘·«+ øπ

nø±s¡+ ã eT j·T s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯

m‘·«+ u…
@‘·«+ uÒ
Ä) m‘·«+ ( ¬ ) , @‘·«+ ( π ) ‘√ e#˚à nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
HÓ\

‘˚\T

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

17
 3 ø=+f… ø√‹ =, √
ø√‹u≤e ˙≈£î ø±düÔ ø√|üyÓT≈£îÿe
ø=+f…|üqT\T n+fÒ ˙≈£î ø√]¬ø≈£îÿe
|æ+<Ó\ìï ‘·T+∫ô|≥º Á|”‹ m≈£îÿe
ø=ã“s¡+f… #ê\T ˙≈£î ÇwüºyÓT≈£îÿe
s=f…ºeTTø£ÿ #·÷ôdÔH˚yÓTT ˝§≥º˝…≈£îÿe
<äTø±D≤\T #·÷ôdÔ ˙≈£î <ä÷≈£î&Ó≈£îÿe
>∑TDeTT\ìï m+∫ #·÷&É ≈£î<äTs¡T ‘·≈£îÿe
>∑T&ç >√|ü⁄s¡yÓTøÏÿ‘˚ >∑+‘·T ˝…≈£îÿe

2e2e‘·‘·ss¡>¡>∑‹∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑T T‘√≥

‘√≥
18
18
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_Ûqj·T+‘√ bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À ø√‘·T\T mø£ÿ&Óø£ÿ&É ñHêïsTT?
Ç) ø√‹øÏ ÇwüºyÓTÆq$ @$?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
ø√‹ u≤e ø=+f… |üqT\T <äTø±D≤\T ≈£î<äTs¡T >∑TDeTT >∑T&ç
Ä) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À ˇ‘·«+ ( = ) , z‘·«+ ( √ ) ñqï
nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.

>= &ÉT >∑T ø√ ‹

>=&ÉT>∑T ø√‹

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

19
Ç) øÏ+~ nø£åsê\qT ‘˚&Ü >∑T]Ôdü÷Ô #·<äe+&ç. >∑TDÏ+‘ê\ |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç.

ø= ø√ {§ {À <Û= <Û√ s= s√
ø= ø√ sƒ= sƒ√
U§ UÀ H= H√ ˝§ ˝À
U§ UÀ >= >√ &= &√ bı b˛ y= y√
|òTü § |òTü À &Û= &Û√ bòı bò˛ X§ XÀ
#= #√ D= D√ u§ uÀ cı c˛
#Û= #Û√ ‘= ‘√ uÛ§ uÛÀ kı k˛
C§ CÀ <∏= <∏√ yÓTT yÓ÷ ôVQ ôVA
¬saT ¬sa≤ <= <√ jÓTT jÓ÷ fi§ fiÀ
á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

u§+>∑s+¡ ø=&Ée* {À|æ <√eT

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç
ø=+&É bı>∑ >=&ÉT>∑T ø√&ç ˝À≥T ø√≥ düyÓ÷dü
‘=+&É bı<ä ‘=&ÉT>∑T CÀ&ç b˛≥T ‘√≥ düb˛≥
e]bı\+ bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä ø√≥ >√&É <√dü ø±j·T <√eT ‘Ós¡ ø√‹ ‘√ø£
kıs¡ø±j·T ø=+&É ∫\Te ø√&ç |ü⁄+E |üP\ ‘√≥ CÀ\ bÕ≥ ø√&ç ≈£L‘·

}) øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç

‘√≥˝Àq ‘=+&É ñ+~ ø=+>∑, ø√&ç ø£*kÕsTT
ø=+&ÉMT<ä ø√‹ ñ+~ ø√r y˚Tø£qT |æ*#êsTT
#Ós¡Te⁄˝Àq ø=+>∑ ñ+~ }] ∫es¡≈£î #˚sêsTT
eT&ÉT>∑T˝Àq yÓTTdü* ñ+~ u§+>∑sê˝≤≥ Ä&ÜsTT

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

20
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î ˇ‘·«+ ( = ) , z‘·«+ ( √ ) #˚]à sêj·T+&ç.

nø±s¡+ ø£ >∑ #· » ≥ &É D ‘· <ä q |ü

ˇ‘·«+ ø=
z‘·«+ ø√

nø±s¡+ ã eT j·T s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯

ˇ‘·«+ u§
z‘·«+ uÀ
Ä) >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
ø√ ‹ >= &ÉT >∑T ø√‹
‘√ &˚ \T ø√ &ç
kı >∑ düT ≥ ôd
düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

21
 @ }¬sfi¯<ë+?
ã+&ÓøÏÿ eTqeTT
@ }¬sfi¯<ë+?
ã+&ÓøÏÿ eTqeTT
ã<˚«\T yÓfi¯<ë+
ôd’øÏ˝…øÏÿ eTqeTT
@ }¬sfi¯<ë+?
ôd’øÏ˝…øÏÿ eTqeTT
ÁoXË’\+ yÓfi¯<ë+
HͬøøÏÿ eTqeTT
@ }¬sfi¯<ë+?
HͬøøÏÿ eTqeTT
$XÊK yÓfi¯<ë+
¬s’˝…øÏÿ eTqeTT
@ }¬sfi¯<ë+?
¬s’˝…øÏÿ eTqeTT
πsDÏ>∑T+≥ yÓfi¯<ë+
¬’, ö $e÷qyÓTøÏÿ eTqeTT
@ }¬sfi¯<ë+?
$e÷qyÓTøÏÿ eTqeTT
yÓj·T÷´fiË¢fi¯<ë+

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\‘ÓT>∑\T>∑
T ‘√≥
T ‘√≥
22
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_Ûqj·T+‘√ bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À @y˚T+ ñHêïjÓ÷ #Ó|üŒ+&ç?
Ç) MTs¡T @ @ yêVü≤Hê\T mø±ÿs¡T? @ @ }s¡¢≈£î yÓfi≤fls¡T?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç

n) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À ◊‘·«+ ( ¬ ’ ), W‘·«+ ( ö ) ñqï

nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.

¬s’ \T HÍ ø£
s¬ \’ T HÍø£

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

23
Ä) øÏ+~ nø£åsê\qT ‘˚&Ü >∑T]Ôdü÷Ô #·<äe+&ç. >∑TDÏ+‘ê\ |ü≥+˝À >∑T]Ô+#·+&ç.

¬ø’ øö ø¬ ’ øö f…Æ {Ö <Û’Ó <ÛÍ ¬s’ sö

U…’ UÖ U…’ UÖ ¬sƒ’ sƒö HÓ’ HÍ ˝…’ ˝Ö
¬>’ >ö &Ó’ &Í ô|’ b yÓ’ yÍ
ô|Tò Æ |òTü Ú &ÛÓ’ &ÛÍ ô|ò’ bòÂ XË’ XÖ
#Ó’ #Í D…Æ DÖ u…’ uÖ ôw’ cÂ
#ÛÓ’ #ÛÍ ‘Ó’ ‘Í uÛ’… uÛÖ ôd’ kÂ
C…’ CÖ <∏’Ó <∏Í yÓTÆ eTÚ ôV’≤ Vü≤Ö
¬saÆ s¡aÚ <Ó’ <Í jÓTÆ j·TÚ fiË’ fiÖ

Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

s¬ \’ T yÓTÆ≈£î >öqT ôdø’ \Ï T

á) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
ô|’s¡T ¬s’\T ô|’ø£+ >ö] #Íø£ <Í&ÉT >ös¡e+ HÍø£s¡T
f…Æs¡T yÓTÆ\T yÓTÆø£+ >öqT HÍø£ ‘Í&ÉT bÂs¡Twü+ bÂ&És¡T
yÓTÆ<ëq+ øös¡e⁄\T HÓ’\T q~ eTÚq |üsƒ¡q+ HÍø±j·÷q+ ¬ø’ø£\÷s¡T
yÓTÆdü÷s¡T øö‘·es¡+ <Ó’eã\+ >ö∞sê>∑+ #Íø£uÒs¡+ yÓTÆ<äT≈£Ls¡T
ñ) øÏ+~ ù|sê #·<äe+&ç. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
nq>∑q>± ˇø£ s¬ ‘’ T· . Ä s¬ ‘’ T· ≈£î ◊<äT mø£sê\ bı\+ ñ+~. bı\+˝À Ä s¬ ‘’ T· u≤>± |üì#˚ùdyê&ÉT.
|ü+≥\T u≤>± |ü+&ç+#˚yê&ÉT. >ös¡e+>± ã‹πøyê&ÉT.
1. bı\+˝À ............................. u≤>± |üì#˚ùdyê&ÉT.
2. ............................ u≤>± |ü+&ç+#˚yê&ÉT
3. ¬s’‘·T ............................. >± ã‹πøyê&ÉT.
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
24
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î ◊‘·«+ ( ¬ ’ ), W‘·«+ ( ö ) #˚]à sêj·T+&ç.

nø±s¡+ ø£ >∑ #· » ≥ &É D ‘· <ä q |ü

◊‘·«+ ø¬ ’
W‘·«+ øö

nø±s¡+ ã eT j·T s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯

◊‘·«+ u…’
W‘·«+ uÖ
Ä) ◊‘·«+ ( ¬ ’ ), W‘·«+ ( ö ) ‘√ e#˚à nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
ø¬ ø’ £
>öqT

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

25
 4 n|üŒ&Ü\T ` ãJ®\T Œ, ®

∫+‘·ø±j·T <ä|üŒfi¯+
|ü|ü y˚dæ ø£\|ü≥+
n|üŒ&Ü\T y˚|ü&É+
ø£s¡ø£s¡eTì qeT\≥+
ãJ®\qT ‘˚e&É+
u§»® ì+&É yÓTø£ÿ≥+
ø£&ÉT|ü⁄ H=|æŒ sêe&É+
eT+#· yÓTøÏÿ <=s¡¢≥+
<äTø±D≤ì ¬øfi¯fl&É+
X§+]ƒø=eTTà ‘˚e≥+
q$T* ˙fi¯ófl $T+>∑&É+
ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ b˛e≥+
ãT~∆‘Ó#·Tà ø√e&É+

2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑TT ‘√≥

‘√≥
2626
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç. @$T »]–+<√ #Ó|üŒ+&ç?
Ç) ˙≈£î eT+<äT\T nedüs¡yÓTÆ‘˚ mø£ÿ&çøÏ yÓfi≤Ôe⁄?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç

n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.

n|üŒ&Ü\T u§»® ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ ãJ® <ä|üŒfi¯+
Ä) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À |ü ˇ‘·TÔ ( Œ ) , » ˇ‘·TÔ ( ® )
nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.

n |üŒ &Ü \T ã J® \T
n|üŒ&Ü\T ãJ®\T

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

27
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

u§bÕŒsTT >∑C\®… T ø£|üŒ ø£õ®ø±j·T\T

á) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
dü»® >∑TE® ãTõ® n|ü⁄Œ ñ|ü⁄Œ ‘·|ü⁄Œ ø£|üŒ
u§»® qTE® >∑õ® eTT|ü⁄Œ ø£|ü⁄Œ ˇ|ü⁄Œ ≈£î|üŒ
dü»®\T ãTC≤®sTT ñô|Œq n|ü⁄Œ\T ¬s|üŒ\T dü»®ø£+øÏ
>∑C…®\T eTõ®>∑ #·|üŒq #Ó|ü⁄Œ\T yÓTT|üŒ\T ãTõ®bÕ|ü

n|üŒ&É+ |ü+{ÏH=|æŒ ø£+~|ü|ü⁄Œ #Ó|ü⁄Œ\ »‘· ø£õ®ø±j·T\T

<ä|üŒfi¯+ ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ sê‹ñ|ü⁄Œ u§bÕŒsTT |ü+&ÉT |üP\dü»®

ñ) øÏ+~ π>j·T+ #·<äe+&ç.

ãJ®\+&û ãJ®\T ` y˚&ç y˚&ç ãJ®\T
ø±s¡+ ø±s¡+ ãJ®\T ` $Ts¡|üø±j·T ãJ®\T
H√s¡÷]+#˚ ãJ®\T ` ã+>±fi¯<äT+|ü ãJ®\T
|òüTTeT |òüTTeT ˝≤&˚ ãJ®\T ` ns¡{Ïø±j·T ãJ®\T
n‹>± ‹+fÒ eTT|üŒ+&ç ` n+<ä]ø° Ç~ #Ó|üŒ+&ç.
ô|’ π>j·T+ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ yêø±´\T »‘·|üs¡#·+&ç.
1. H√s¡÷]+#˚ ãJ®\T ns¡{Ïø±j·T ãJ®\T
2. ø±s¡+ ø±s¡+ ãJ®\T ã+>±fi¯<äT+|ü ãJ®\T
3. |òüTTeT |òüTTeT ˝≤&˚ ãJ®\T $Ts¡|üø±j·T ãJ®\T
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
28
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\qT #˚]à sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
± Ï ° T ÷ ¬ π ¬’ = √ ö +
|üŒ bÕŒ
»® C≤®

n|üŒ&É+ dü»®
.............................................. ..............................................
.............................................. ..............................................
.............................................. ..............................................
n) >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
|üŒ ≈£ eT #Ó |ü|ü⁄Œ
≈£î ãT õ® |ü⁄Œ
\T C…® >∑ |ü

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

29
 düãT“ _fi¯fl

“ , fl

ø±øÏ m‘·TÔ¬øfiËfl e÷ düãT“_fi¯fl!

ø±øÏ @$TCÒj·TT Hê düãT“_fi¯fl!
ø±øÏ ≈£îqï<˚yÓTT z #·+{Ï|æ\¢
ˇfi¯ófl s¡T<ä›H˚yÓ÷ Ä düãT“_fi¯fl
düãT“ s¡T<ä›>±H˚ Ä ø±øÏ|æ\¢
$T\$T˝≤ yÓT]dæ+~ m+<äTe\¢?
s¡T<äT›ø=qT≥ m+<äTø√ düãT“_fi¯fl?
eTT]øÏ b˛e&Üìø° düãT“_fi¯fl
ø±øÏø° eTT<äT›ø£<ë ø±øÏ|æ\¢
n+<äTπø s¡T<Ó› >∑<ë düãT“ _fi¯fl!!
2e
2e ‘·‘·ss¡>¡>∑‹∑‹ 30 ‘Ó\‘ÓT>∑\T>∑T ‘√≥
T ‘√≥
30
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç

n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.

Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç. @+ »]–+<√ #Ó|üŒ+&ç?
Ç) MT neTà ìqTï m|ü&Ó|ü&ÉT eTT<äT› #˚düTÔ+<√ #Ó|üŒ+&ç?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç

n) bÕsƒ¡+˝À düãT“_fi¯fl |ü<ëìøÏ ª μ #·T≥º+&ç.

Ä) øÏ+~ yêø±´\T bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. bÕsƒ¡+˝À ã ˇ‘·TÔ ( “ ) ,
fi¯ ( fl) ˇ‘·TÔ nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.
ˇfi¯ófl s¡T<ä›H˚yÓ÷ Ä düãT“ _fi¯fl
düãT“ s¡T<ä›>±H˚ Ä ø±øÏ |æ\¢
ø±øÏø° eTT<äT› ø£<ë ø±øÏ |æ\¢

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

31
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç.
dü ãT“
dü ãT“ _ fi¯fl |ü fiËfl +
düãT“_fi¯fl |üfiflË +
á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

&Éu≤“ ø=ã“]ø±j·T ø£fi¯ófl >=fiËfl+

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
<Óã“ Cã“ eTãT“ ø£fi¯ófl ø±fi¯ófl yêfi¯ófl
~ã“ Eã“ »ãT“ eTTfi¯ófl sêfi¯ófl Mfi¯ófl

&ÉãT“ <äTãT“ nu≤“sTT ø£fiËfl+ CÀfi¯ófl ô|[fl

düãT“ s¡TãT“ &Éu≤“\T |üfiËfl+ ˙fi¯ófl øÏ∞fl
dæ_“ πs≈£î s¡TãT“ s√\T yÓ+&ç |üfiËfl+ >∑TfiÀflô|[fl ø£fi¯flCÀ&ÉT ø=ã“] ˙fi¯ófl
>=_“ bÕ≥ &ÉãT“ dü+∫ ‘·\T|ü⁄>=fiËfl+ ãfiÀfl #·<äTe⁄ ø±* CÀfi¯ófl >∑T˝≤_ eTTfi¯ófl

}) øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç. dü¬s’q yê{Ï‘√ »‘· |üs¡#·+&ç.

düTãT“\T, nãT“\T dü+‘·≈î£ yÓfi≤fls¡T. dü+‘·˝À düTãT“\T düãT“_fi¯fl ø=qï~. nãT“\T ø£fifl¯ CÀ&ÉT ø=Hêï&ÉT.

1. düTãT“\T, nãT“\T ø£fifl¯ CÀ&ÉT ø=Hêï&ÉT.

2. düTãT“\T dü+‘·≈î£ yÓfi≤fls¡T.
3. nãT“\T düãT“_fi¯fl ø=qï~.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

32
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\qT #˚]à sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

± Ï ° T ÷ ¬ π ¬’ = √ ö +
ã“ u≤“

fi¯fl fi≤fl

Ä) >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

ø£ |üŒ $ düT q øÏ∞fl
øÏ ∞fl eT ãT“ \T
s¡+ u§ »® ù| >∑T
>∑ _“ \+ qT E®
ñ+ * ø= ã“ ]

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

33
 5 ∫#·TÃãT&ç¶ Ã, ¶

}s¡÷sê BbÕe[
M~∏ M~∏ BbÕe[
Ç+{Ï+{≤ m≥T #·÷dæq
BbÕe[ BbÕe[
>√&É\ô|’ ns¡T>∑T\ô|’
u≤s¡T\T>± BbÕe[
>∑Te÷à\≈£î y˚˝≤&˚
>∑TeTà{≤\ BbÕe[
s¡+&ç s¡+&ç |æ\¢˝≤¢s¡
Äø±X¯|ü⁄ ‘ês¡ø£\qT
n+<äT≈£îH˚ ∫#·TÃãT&ç¶
n<äT>∑<äT>√ #·÷XÊsê?
s¡+&ç s¡+&ç |æ\¢˝≤¢s¡
∫#·TÃãT&ç¶ yÓ*–<ë›+
Nø£≥¢qT ‘·]y˚T<ë›+
∫s¡Tqe⁄«\T ∫+~<ë›+

2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑
T>∑TT ‘√≥
‘√≥
34
34
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç. @$T »s¡T>∑T‘·Tqï<√ #Ó|üŒ+&ç.
Ç) BbÕe[ |ü+&ÉT>∑qT m˝≤ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤s√ #Ó|üŒ+&ç.
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
BbÕe[ ∫#·TÃãT&ç¶ M~∏ <ës¡T\T Äø±X¯|ü⁄
Ä) øÏ+~ u§eTà\qT #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À #· e‘·TÔ ( à ), &É ( ¶) ˇ‘·TÔ nø£åsê\≈£î
ª μ #·T≥º+&ç.

∫ #·Tà ãT &ç¶ >∑ &ç¶ yÓ÷ |ü⁄

∫#·Tà ãT&ç¶ >∑&ç¶yÓ÷|ü⁄
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
35
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

|æ#T· Ãø£ ì#ÓÃq >=&ɶ* ˇ&ܶD+

á) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
|ü#·Ã n#·Tà >∑#·Tà _&ɶ ˇ&ÉT¶ ã&û¶
eT#·Ã ñ#·Tà –#·Tà >∑T&ɶ ‘Ó&ÉT¶ ø£&û¶

|ü∫Ãø£ yÓ#·Ãq ñ#·TÃ\T \&ÉT¶ n&ɶ+ õ&ÉT¶

eT∫Ãø£ ì#ÓÃq ≈£î#·TÃ\T >∑T&ÉT¶ >∑&ɶ+ <äT&ÉT¶

|ü⁄#·Ãø±j·T »&É ≈£î#·TÃ\T q#·Ã&É+ ˇ&ܶD+ ø√&ç >∑T&ÉT¶ e] >∑&ç¶

>∑#·Ãø±j·T s¡#·Ã ã+&É yÓT#·Ã&É+ $&É÷¶s¡+ ã+<äs¡T \&ÉT¶ >∑&ç¶ yÓ÷|ü⁄

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. U≤∞\˝À dü¬s’q |ü<ë\T sêj·T+&ç.

(ˇ&ÉT¶ ì#ÓÃq ˇ&ܶD+ |ü#·Ã>∑&ç¶ |ü#·Ã \&ÉT)¶
ñ<ë :` ì#ÓÃq ô|’ |æ#·TÃø£ yê*+~.
1) q&ÉTeTT≈£î ...................... n+<ä+.
2) u≤e Äe⁄≈£î ..................... y˚XÊ&ÉT.
3) ‘ê‘· ...................... >±E\T ‘Ó#êÃ&ÉT.
4) |ü&Ée .......................... ≈£î #˚]+~.
5) ........................ ˇø£ r|æ e+≥ø£+.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

36
 sêj·T+&ç

n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\qT #˚]à sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

± Ï ° î L è ¬ π ’¬ = √ ö +
#·Ã #êÃ
&ɶ &ܶ

Ä) >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

#·Ã |ü &û¶ s¡ eT#·Ã

eT ∫à ø£ #·Ã
>∑T ø£ ã ã+
&ÉT¶ \ &û¶ &É

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

37
 ns¡{Ï#Ó≥Tº Z, º

∫{Ϻ bı{Ϻ ns¡{Ï#Ó≥Tº

ô|<ä›<ëjÓTqT
|ü#·Ã |ü#·Ã{≤≈£î\‘√
eTT#·Ã{≤jÓTqT
yÓTT>∑Z‘=&ç– |ü⁄e⁄«|üPdæ
¬>\qT y˚ôdqT
|ü∫à |ü∫à ¬>\ yÓTT‘·Ô+
|ü+&Éu≤¬sqT
|ü+&ÉT ns¡{Ï|üfi¯ófl ø£qT\
|ü+&ÉTyêjÓTqT
ns¡{Ï|üfi¯fl MT<ä Hê≈£î
eTqdüT ÄjÓTqT
n+‘·˝ÀHÓ Hê e<ä›≈£î
neTà e#ÓÃqT
ns¡eT–Zq ns¡{Ï|üfi¯ófl
‘·T+∫ Ç#ÓÃqT
2e2e‘·‘·ss¡>¡>∑‹∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑TT ‘√≥
‘√≥
38
38
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) MTs¡T ns¡{Ï#Ó≥TºqT #·÷XÊsê? ns¡{Ï Ä≈£î\T @+ #˚kÕÔs¡T?
Ç) MT≈£î ‘Ó*dæq |ü+&É¢ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç.
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
ns¡{Ï #Ó≥Tº yÓTT>∑Z ∫{Ϻ bı{Ϻ ns¡eT–Zq
Ä) øÏ+~ yêø±´\T bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. bÕsƒ¡+˝À >∑ ˇ‘·TÔ ( Z ),
≥ ˇ‘·TÔ ( º ) nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.
yÓTT>∑Z ‘=&ç– |ü⁄e⁄« |üPdæ
∫{Ϻ bı{Ϻ ns¡{Ï#Ó≥Tº
ns¡eT–Zq ns¡{Ï|üfi¯ófl
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
39
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç.

#Ó ≥Tº yÓTT >∑Z

#Ó≥Tº yÓTT>∑Z
á) u§eTà\î #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

ns¡{Ï #Ó≥Tº |ü⁄≥º eTT>∑TZ |üP\ãT≥º

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
n–Z <ä>∑TZ ãT>∑Z ‘·≥º |ü⁄≥º ø£≥Tº
ãT–Z s¡>∑TZ yÓTT>∑Z ãT≥º >∑T≥º u§≥Tº

‘·>∑Z&É+ bÕ|ü ãT>∑Z ∫{Ϻ #˚‘·T\T #Ó≥÷º |ü⁄≥º bÕeTT |ü⁄≥º

HÓ>∑Z&É+ C≤õ yÓTT>∑Z |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T ø£≥÷º u§≥Tº ‘ê{Ï ãT≥º

}) øÏ+~ ù|sê #·<äe+&ç. U≤∞\qT |üP]Ô #˚j·T+&ç.

∫{Ϻ ô|s¡{Ï˝À ns¡{Ï#Ó≥Tº ñ+~. ∫{Ϻ <ëìøÏ s√p ˙fi¯ófl b˛dæ+~. n~ u≤>± ô|]–+~. ns¡{Ï
#Ó≥Tº yÓTT>∑Z ‘=&ç–+~. ø=+‘· ø±˝≤ìøÏ ¬>\ y˚dæ+~. u≤u≤sTT ¬>\ ø√dæ <ë#ê&ÉT. ns¡{Ϭ>\ |ü+&ç+~. ∫{Ϻ
ns¡{Ï|üfi¯ófl n+<ä]ø° |ü+∫+~.
1. ∫{Ϻ ô|s¡{Ï˝À.......................... ñ+~.
2. <ëìøÏ s√p ........................ b˛dæ+~
3. ns¡{Ï#Ó≥Tº ......................... ‘=&ç–+~.
4. ø=+‘· ø±˝≤ìøÏ ....................... y˚dæ+~.
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
40
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T #˚]à sêj·T+&ç.

± Ï ° î L è ¬ π ’¬ = √ ö +

>∑Z >±Z
≥º {≤º

Ä) >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.

\ &ÉT¶ |æ #·Tà ø£ |üŒ eTT>∑TZ

|ü ¬s ≥º eTT >∑TZ u§
fiËfl+ >= eT ãT“ dü »®

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

41
 6 n<ë›\ ãdüT‡ ›,‡

n<ë›\ ãdüT‡ e∫Ã+~ bÕ+ ... bÕ+ ... n+≥÷ Ä–+~

y˚TeT+<äs¡eTT mø±ÿeTT ` #·ø£ÿì j·÷Á‘· #˚XÊeTT
lø±≈£îfi¯+ yÓfi≤fleTT ` bı+<ä÷s¡T K<ä›s¡T ø=HêïeTT
u§_“* ø√≥≈£î yÓfi≤fleTT ` u§_“* MD #·÷XÊeTT
$XÊK|ü≥ï+ yÓfi≤fleTT ` ;#Y˝À Ä≥\T Ä&ÜeTT
ø±øÏHê&É yÓfi≤fleTT ` ‘êC≤ ø±C≤ ‹HêïeTT
H˚\|ü≥Tº yÓfi≤fleTT ` $+‘· |ü≈£åî\T #·÷XÊeTT
˝ÒbÕøÏå yÓfi≤fleTT ` Ä\j·T $+‘·\T #·÷XÊeTT
ø=+&É|ü*¢ yÓfi≤fleTT ` ø=j·T´ u§eTà\T ø=HêïeTT
sêheT+‘ê ‹]>±eTT ` Vü‰sTT>∑ Ç+{ÏøÏ #˚sêeTT

2e2e‘·‘·ss¡>¡>∑‹∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑TT ‘√≥

42 ‘√≥
42
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·T+ n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ u§eTàqT #·÷&É+&ç. @y˚T+ ñHêïjÓ÷ #Ó|üŒ+&ç.
Ç) MTs¡T @j˚T yêVü≤Hê˝À¢ Á|üj·÷D+ #˚XÊs¡T? @j˚T }s¡T¢ yÓfi≤fls¡T?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
n<ë›\ ãdüT‡ K<ä›s¡T ø=˝Ò¢{Ï düs¡düT‡ u§_“* MD
Ä) øÏ+~ yêø±´\T bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. bÕsƒ¡+˝À <ä ˇ‘·TÔ ( › ),
dü ˇ‘·TÔ ( ‡ ) nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.
u§_“* ø√≥≈£î yÓfi≤fleTT
bı+<ä÷s¡T K<ä›s¡T ø=HêïeTT
ø=˝Ò¢{Ï düs¡düT‡≈£î yÓfi≤fleTT
Vü‰sTT>∑ Ç+{ÏøÏ #˚sêeTT
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
43
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç.

n <ä› + ã düT‡
n<ä+› ãdüT‡
á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

m<äT› eT<Ó›\ düsd¡ Tü ‡ <ÛäqTdüT‡

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç
düT<ä› >∑<Ó› m<äT› ˝…dü‡ ø£düT‡ eTqdüT‡
eTT<ä› $T<Ó› yÓTT<äT› \d”‡ ãTdüT‡ ej·TdüT‡

n<ä›ø£+ >∑+–¬s<äT› m<äT›\ã+&ç •e <ÛäqTdüT‡ >√s¡T eTT<ä›\T

n<ä›&É+ ∫+‘· yÓTT<äT› eT<Ó›\ yÓ÷‘· eTTì ‘·|üdüT‡ #Ó$ <äT<äT›\T

}) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. U≤∞\˝À dü¬s’q |ü<ë\T sêj·T+&ç.

(<Ûqä TdüT‡ n<ä+› >√s¡TeTT<ä› >∑<›ä ‘·|dü Tü ‡)
ñ<ë : <ÛäqTdüT‡ n+fÒ $\T¢.
1. eTTqT\T #˚ùd~ ......................................
2. eTTK+ #·÷düT≈£îH˚~ ......................................
3. >±*˝À m–πs~ ......................................
4. neTà ô|fÒº eTT<ä› ......................................
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
44
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T #˚]à sêj·T+&ç. MTs¡T H˚s¡TÃ≈£îqï ˇ‘·TÔ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

± Ï ° î L è ¬ π ’¬ = √ ö +
<ä› <ë›
dü‡ kÕ‡

n<ä›+
.................. .................. .................. ..................
ãdüT‡
.................. .................. .................. ..................
Ä) >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
m ôd düT <Ûä m<äT›
<äT› >∑ <ä› qT
\ d”‡ ã düT‡

düè»Hê‘·àø£‘·
n) u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

45
 ø=j·T´ >∑TÁs¡+ ´,Á

#·˝Ÿ #·˝Ÿ >∑TÁs¡+ #·˝≤øÏ >∑TÁs¡+

ø=j·T´‘= #˚dæq >∑C…®\ >∑TÁs¡+
eTTe«\T yÓT&É˝À eTT<äT›>∑ ø£{Ϻ
s¡+>∑T\ Vü≤+>∑T\T dæ+>±]+∫
M|ü⁄≈£î JqT kÕ|ü⁄>∑ y˚dæ
e~˝ÒùdÔ dü] |üs¡T–&ÉT >∑TÁs¡+
&Óø£ÿ\ #·|ü⁄Œ&ÉT ≥ø˘ ≥ø˘ eT+≥÷
>∑C…®\ yÓ÷‘·\T |òüT˝Ÿ |òüT˝Ÿ eT+≥÷
$#·Ã\ $&ç>± $Vü≤]düTÔ+fÒ
eTT#·Ã≥ y˚j·TTqT eTT<äT›\ >∑TÁs¡+

2e2e‘·‘·ss¡>¡>∑‹∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑TT ‘√≥

‘√≥
46
46
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À >∑TÁsêìï m˝≤ n\+ø£]+#ês¡T?
Ç) >∑TÁs¡+ |üs¡T¬>‘˚Ô≥|ü&ÉT m˝≤+{Ï #·|ü&ÉT edüTÔ+~?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
ø=j·T´ >∑C…®\ >∑TÁs¡+ eTT<äT›\ >∑TÁs¡+ #·˝≤øÏ >∑TÁs¡+
Ä) øÏ+~ yêø±´\T bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. bÕsƒ¡+˝À j·T ˇ‘·TÔ ( ´ ),
s¡ ˇ‘·TÔ ( Á ) nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.
#·˝Ÿ #·˝Ÿ >∑TÁs¡+ #·˝≤øÏ >∑TÁs¡+
ø=j·T´‘= #˚dæq >∑C…®\ >∑TÁs¡+

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

47
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç.

>∑T Ás¡ + bı sTT´

>∑TÁs¡+ bısTT´
á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

eTÁ]#Ó≥Tº >=Á¬s #ÓsTT´ s=j·T´

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
nj·T´ s=j·T´ >=sTT´ ø£Ás¡ eTÁ] |ü⁄Á¬s
ø=j·T´ ô|j·T´ #ÓsTT´ ‘=Ás¡ C…Á] ãÁ¬s

HÓsTT´ $j·T´+ ‹j·T´&É+ >=Á¬s EÁs¡T ø=Ás¡\T

qTsTT´ ø£j·T´+ #Ój·T´&É+ >=Ás¡T ‘·TÁs¡T ø£Ás¡\T

>=Á¬s ‘√ø£ eTÁ] ‘=Ás¡ ø=j·T´ >∑TÅs¡+ dü>∑TZ_j·T´+ s=j·T´ MTdü+ Äe⁄ HÓsTT´
ãTÁs¡ MTdü+ ãTÁs¡T |æ≥º ãŬs bÕ\T bı≥Tº bısTT´ ô|j·T´ <ä÷&É ø=j·T´ ns¡ø£

}) øÏ+~ ù|sê #·<äe+&ç ` Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.

eq» dü+‘·˝À ø=j·T´>∑TÁs¡+ u§eTàqT #·÷dæ+~. e÷eTj·T´ì ø=j·T´ >∑TÁs¡+ u§eTà ø±yê\ì
n&ç–+~. e÷eTj·T´ u§eTà ø=ì#êÃ&ÉT. eq» dü+‘√wü |ü&ç+~.
1) eq» dü+‘·˝À @$T #·÷dæ+~? ». ......................................
2) eq»≈£î u§eTàqT mes¡T ø=ì#êÃs¡T? ». ......................................

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

48
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T #˚]à sêj·T+&ç. MTs¡T H˚s¡TÃ≈£îqï ˇ‘·TÔ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

± Ï ° î L è ¬ π ’¬ = √ ö +
j·T´ j·÷´
Ás¡ Ásê
bısTT´
.................. .................. .................. ..................
>∑TÁs¡+
.................. .................. .................. ..................
Ä) øÏ+~ >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\qT sêj·T+&ç.
j·÷ u§ »® ø£ Ás¡ dü>∑TZ_j·T´+
dü >∑TZ _ j·T´+ ã
j·÷´ q÷ HÓ |ü⁄ Á¬s
≥ bı sTT´ ≥º >=

düè»Hê‘·àø£‘·
n) |æ\¢\÷, øÏ+~ yêø±´\qT #·<äe+&ç. n_Ûqj·T+ #˚j·T+&ç.
1. >∑TÁs¡yÓTøÏÿ yÓfi¯fl&É+
2. eT<Ó›\ yêsTT+#·&É+
3. ne«˝≤>∑ ø£Ás¡|ü≥Tº≈£îì q&Ée&É+

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

49
2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó\‘Ó\T>∑T>∑T T‘√≥
‘√≥
5050
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À me¬ses¡T ñHêïs¡T? @y˚T+ #˚düTÔHêïs¡T?
Ç) |ü≈£åî\T @y˚T+ ‹+{≤jÓ÷ #Ó|üŒ+&ç?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
yÓTTø£ÿC§qï yÓTøÏÿ+~ #·Tø£ÿ\ >öqT |æ#·TÃø£eTà |òü≈£îÿeTì |üø£ÿqTqï
Ä) øÏ+~ yêø±´\T bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. bÕsƒ¡+˝À ø£ ˇ‘·TÔ ( ÿ ) ,
q ˇ‘·TÔ ( ï ) nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.
∫qï |æ#·TÃø£ yê*+~
bı≥ºì+&É yÓTøÏÿ+~
bÕ|ü <ëìï ‘√*+~
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
51
Ç) øÏ+~ u§eTà #·÷&É+&ç. |ü<ä+ #·<äe+&ç.

yÓTT ø£ÿ C§ qï #·T ø£ÿ \ >ö qT

yÓTTø£ÿ C§qï #·Tø£ÿ\ >öqT
á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

eTT≈£îÿ ≈£îø£ÿ C§qï ø£+øÏ ø£qTï

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
nø£ÿ ≈£îø£ÿ #Óø£ÿ Hêqï yÓqï ∫qï ø£qTï
qø£ÿ #·Tø£ÿ \ø£ÿ nqï C§qï <äTqï $TqTï

#·¬øÿs¡ ø=¬øÿs¡ #ÓøÏÿ* ns¡{Ï ‘=ø£ÿ yÓHÓï\ |ü˙ïs¡T nqïes¡+

eTT¬øÿs¡ ø=¬øÿeTT $TøÏÿ* #Ós¡≈£î eTTø£ÿ >∑H˚ïs¡T #Óq÷ïs¡T >∑qïes¡+

nø£ÿ EqTï #˚dæ+~. Hêqï yÓqï ‘Ó#êÃ&ÉT. ∫Hêï yÓHÓï\˝À Ä&Ü&ÉT.

}) øÏ+~ ù|sê #·<äe+&ç. Å|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.

∫f…º\Tø£ dæ+Vü‰ìøÏ ∫øÏÿ+~. dæ+Vü≤+ <ëìï #·+|üuÀsTT+~. qqTï #·+|üe<ä›ì ∫f…º\Tø£ dæ+Vü‰ìøÏ
yÓTTøÏÿ+~. Ä|ü<ä˝À dæ+Vü‰ìï ø±bÕ&ÉT‘êqì ∫f…º\Tø£ e÷≥ Ç∫Ã+~.
1) dæ+Vü‰ìøÏ ∫øÏÿ+~ mes¡T? »: .......................................................
2) ∫f…º\Tø£ me]øÏ yÓTTøÏÿ+~? »: .......................................................
3) ∫f…º\Tø£ @eTì e÷≥ Ç∫Ã+~? »: .......................................................

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

52
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T #˚]à sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

± Ï ° î L è ¬ π ’¬ = √ ö +
ø£ÿ ø±ÿ
qï Hêï
≈£îø£ÿ
.................. .................. .................. ..................
Hêqï
.................. .................. .................. ..................
Ä) øÏ+~ >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\qT sêj·T+&ç.
q #Ó s¡ ≈£î \+ nø£ÿ
n ø£ÿ yÓ dü ≈£L
eT <äT qï b˛ ‘·T
\ ø£ÿ Ä ≥ s¡T

düè»Hê‘·àø£‘·
n) øÏ+~ u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

53
 neTàeTà>±]\T¢
à, Ô

}]¬øfi≤ÔqeTà }]¬øfi≤ÔqT ‘ê‘·j·T´ ≈£î{Ϻ+#·T ø=‘·Ô \+>±\T

neTàeTà>±Ø }]¬øfi≤ÔqT n‘·ÔeTà Ä{≤&É u§eTà*düTÔ+~
}]¬øfi≤ÔqeTà }]¬øfi≤ÔqT e÷eTj·T´ #ÓãT‘ê&ÉT e÷eT+∫ ø£<∏ä\T
ø=‘·Ô ø±¬søÏÿ ø=‘·÷Ôs¡T yÓfi≤ÔqT n+<äTπø ÇwüºeTTà neTàeTà }s¡T
neTàeTà ô|&ÉT‘·T+~ r|æ nbÕŒ\T n|ü⁄&É|ü⁄&ÉT yÓfi≤ÔqT n+<äTπø H˚qT
2e2e‘·‘·ss¡>¡>∑‹∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑TT ‘√≥
‘√≥
54
54
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À me¬ses¡T ñHêïs√ #Ó|üŒ+&ç?
Ç) MT Ç+{À¢ me¬ses¡T ñHêïs√ #Ó|üŒ+&ç?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
neTàeTà n‘·eÔ Tà ø=‘·Ô \+>±\T ø=‘·÷sÔ T¡ ø=‘·Ô u§eTà
Ä) øÏ+~ yêø±´\T bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. bÕsƒ¡+˝À eT ˇ‘·TÔ ( à ),
‘· ˇ‘·TÔ ( Ô ) nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.
neTàeTà ô|&ÉT‘·T+~ r|æ nbÕŒ\T
n‘·ÔeTà Ä{≤&É u§eTà*düTÔ+~
‘ê‘·j·T´ ≈£î{Ϻ+#·T ø=‘·Ô \+>±\T

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

55
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç.

<ë ì eTà q ‘·Ô

<ëìeTà q‘·Ô
á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç.

9
>∑TeTà&ç ø±j·T ‘=$Tà~ ø£‘ÓÔs¡ düT‹Ô
ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
neTà u§eTà ìeTà n‘·Ô #Ó‘·Ô düT‹Ô
u≤eTà ø=eTà ‘·TeTà q‘·Ô ø=‘·Ô ø£‹Ô

<ëìeTà neTàeTà >∑TeTà+ neTàø£+ ‘·TyÓTà<ä ‘·eTTà&ÉT

HêqeTà CÒC…eTà ne÷àsTT qeTàø£+ ñyÓTà‘·Ô n‘·ÔeTà

|ü⁄‘·Ô&ç u§eTà neTà e÷≥ ø£‹Ô |”≥ |ü‹Ô #˚qT ‘·‘sÔ· b¡ Õ≥T q‘·Ô q&Éø£
Ç‘·Ô&ç _+<Ó ìeTà ‘√≥ ñ‘·Ô e÷≥ n>∑s¡T ã‹Ô ‘√\T ‹‹Ô ∫‘·Ô&ç H˚\

}) øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç. U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.

1. neTà≈£î neTà Hê≈£î neTàeTà Hêqï≈£î neTà Hê≈£î .................................
2. Hêqï≈£î neTà Hê≈£î HêqïeTà neTà≈£î neTà Hê≈£î .................................
3. neTà≈£î ‘·eTTà&ÉT Hê≈£î e÷eTj·T´ Hêqï≈£î nø£ÿ Hê≈£î ...................................
4. Hêqï≈£î nø£ÿ Hê≈£î y˚Tq‘·Ô neTà≈£î ‘·eTTà&ÉT Hê≈£î ..............................
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
56
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T #˚]à sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
± Ï ° î L è ¬ π ’¬ = √ ö +
eTà e÷à
‘·Ô ‘êÔ
neTà
.................. .................. .................. ..................
n‘·Ô
.................. .................. .................. ..................
Ä) >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
‘·Ô q y˚T ø£ ø=eTà
ø= eTà n ‘·Ô
eTà ø£ qTï |ü
kı ‘·T yÓTà <ä

düè»Hê‘·àø£‘·
n) øÏ+~ u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

57
 8 bÕ|ü qe⁄« ¢,«
|æ*¢ ˇø£{Ï e∫Ã+~
ñ{Ϻô|’øÏ m–]+~
ø±e\Tqï eTTdü\e«
ø£Ás¡ rdæ $dæ]+~
bÕ\≈£î+&É |ü–*+~
|æ*¢ bÕ]b˛sTT+~
n+<äTø£e« @&çÃ+~
ãT*¢ bÕ|ü q$«+~

2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑T T‘√≥

‘√≥
58
58
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç. me¬ses¡T ñHêïs√ #Ó|üŒ+&ç?
Ç) bÕ\≈£î+&É m+<äT≈£î |ü–*+~?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
|æ*¢ qe«&É+ ñ{Ϻ eTTdü\e« ø£Ás¡ ãT*¢bÕ|ü
Ä) øÏ+~ yêø±´\T bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. bÕsƒ¡+˝À \ ˇ‘·TÔ ( ¢ ),
e ˇ‘·TÔ ( « ) nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.
ø±e\Tqï eTTdü\e«
ãT*¢ bÕ|ü q$«+~
n+<äTø£e« @&çÃ+~.
|æ*¢ ˇø£{Ï e∫Ã+~
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
59
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç.

|æ *¢ n e«
|æ*¢ ne«
á) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. ù|s¡T¢ #·<äe+&ç.

<äTyÓ«q |ü⁄e⁄« ñ*¢ ã*¢

ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç
ne« >∑e« eTTe« qe⁄« s¡e« |ü⁄yê«&É
ãTe« >∑Te« s¡Te« |ü⁄e⁄« ‘·e« <äTyê«&É

‘·*¢ ã*¢ ø£\¢ Vü≤\T¢ eTT\T¢ |ü˝…¢

#Ó*¢ q*¢ #·\¢ bı\T¢ ¬s\T¢ eT˝…¢

q\¢ |æ*¢ ¬s\T¢ >∑&ç¶ ‘·TeTà eTT\T¢ #·~› ãTe« ÇqT|ü #·Te« eTTe«\ düe«&ç
eT˝…¢ |ü⁄e⁄« s¡e« \&ÉT¶ düìï ø£\T¢ bÕ\ ãTe« ‘êsê Ee« #·\¢ì ByÓq
}) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. U≤∞\˝À dü¬s’q |ü<ë\T sêj·T+&ç.
(<äTyÓ«q ñ*¢bÕj·T ¬s\T¢>∑&ç¶ |ü⁄e⁄« )
ñ<ë : bÕø£≈£î ø£ù|Œ~ ¬s\T¢>∑&ç¶
..............................................
1) »&É˝À ô|≥Tº≈£îH˚~ ..............................................
2) ‘·\ <äTe⁄«ø√&ÜìøÏ yê&˚~ ..............................................
3) ≈£Ls¡\˝À yê&˚~ ..............................................
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
60
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T #˚]à sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

± Ï ° î L è ¬ π ’¬ = √ ö +
e« yê«
\¢ ˝≤¢
>∑e«
.................. .................. .................. ..................
eT˝…¢|ü⁄e⁄«
.................. .................. .................. ..................
Ä) >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
eT n ñ ‘√ eT˝…¢
........................... ...........................
˝…¢ ã *¢ ø£
#˚ \ ‘· e« ........................... ...........................

<äT yÓ« q eTT ........................... ...........................

........................... ...........................
düè»Hê‘·àø£‘·
n) øÏ+~ ∫Á‘·+ ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

61
 ˇ‘·TÔ\ ãT≥º
nø£ÿ≈£î #·Tø£ÿ≈£î ªø£μ ˇ‘·TÔ ( ÿ )
yÓTT>∑Z≈£î dæ>∑TZ≈£î ª>∑μ ˇ‘·TÔ ( Z )
eT#·Ã≈£î ≈£î#·TÃ≈£î ª#·μ ˇ‘·TÔ ( à )
ãõ®øÏ ãTõ®øÏ ªCμ ˇ‘·TÔ ( ® )
#Ó≥Tº≈£î |ü⁄≥º≈£î ª≥μ ˇ‘·TÔ ( º )
\&ÉT¶≈£î >∑T&ÉT¶≈£î ª&Éμ ˇ‘·TÔ ( ¶ )
n‘·Ô≈£î <äT‘·Ô≈£î ª‘·μ ˇ‘·TÔ ( Ô )
eTT<ä›≈£î düT<ä›≈£î ª<äμ ˇ‘·TÔ ( › )
nqï≈£î yÓqï≈£î ªqμ ˇ‘·TÔ ( ï )
ø£|üŒ≈£î #Ó|ü≈£î ª|üμ ˇ‘·TÔ ( Œ )
düãT“≈£î eTãT“≈£î ªãμ ˇ‘·TÔ ( “ )
neTà≈£î u§eTà≈£î ªeTμ ˇ‘·TÔ ( à )
nj·T´≈£î ø=j·T´≈£î ªj·Tμ ˇ‘·TÔ ( ´ )
ø£Ás¡≈£î ãTÁs¡≈£î ªs¡μ ˇ‘·TÔ ( Á )
#Ó*¢øÏ |æ*¢øÏ ª˝μ ˇ‘·TÔ ( ¢ )
ne«≈£î ãTe«≈£î ªeμ ˇ‘·TÔ ( « )
ø£düT‡≈£î ãTdüT‡≈£î ªdüμ ˇ‘·TÔ ( ‡ )

2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑T T‘√≥

‘√≥
6262
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À @y˚T$T u§eTà\T ñHêïsTT?
Ç) \&ÉT¶ nH˚~ ˇø£ r|æ e+≥ø£+, MT≈£î ‘Ó*dæq eT]ø=ìï r|æ e+≥ø±\ ù|s¡¢T #Ó|üŒ+&ç?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç yê{Ïì bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
nø£ÿ ` #·Tø£ÿ nqï ` yÓqï
yÓTT>∑Z ` dæ>T∑ Z düãT“ ` eTãT“
ãõ® ` ãTõ® nj·T´ ` ø=j·T´
\&ÉT¶ ` >∑T&ÉT¶ #Ó*¢ ` |æ*¢
(ô|’ |ü<ë\˝À Vü≤\T¢≈î£ n<˚ Vü≤\T¢ ˇ‘·T>Ô ± e∫Ã+~ ø£<ë! n˝≤+{Ï nø£så ê\qT ~«‘ê«ø£så ê\T n+{≤s¡T.)

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

63
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç.

>=&ɶ* q‘·Ô ø£|üŒ ø£qTï

á) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
|æ≥º |üfiËfl+ >∑T&ÉT¶ neTà ~≈£îÿ yÓTT>∑Z ãdüT‡ |ü⁄e⁄«
ãT≥º >=fiËfl+ \&ÉT¶ u§eTà yÓTT≈£îÿ ãT>∑Z ˝…dü‡ qe⁄«
n‘·Ô ø£|üŒ ô|<ä› |æ#·TÃø£ ø£qï‘·*¢ |üP\dü»® eTãT“\T HÓj·T´+
<äT‘·Ô >=|üŒ #·~› eT∫Ãø£ ∫qï|æ\¢ ø±*>∑C…® &ÉãT“\T ø£j·T´+

ñ) øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± ‘·sê«‘· e#˚à yêø±´\T sêj·T+&ç.

nø£ÿ≈£î #·Tø£ÿ≈£î ªø£μ ˇ‘·TÔ ( ÿ )
.........................................................
eTT<ä›≈£î düT<ä›≈£î ª<äμ ˇ‘·TÔ ( › )
.........................................................

}) π>j·T+ #·<äe+&ç. π>j·T+˝À ~«‘ê«ø£ås¡ |ü<ë\qT ^‘·\˝À sêj·T+&ç.

ø√‹ u≤e≈£î ô|fi¯fl+≥, ø=+&Ü ø√q $&ç<ä+≥, ô|fi¯fl+≥
m\Tø£\T |æ\T¢\T e#êÃsTT. |üP\T |ü+&ÉT¢ ‘Ó#êÃsTT.
≈£îø£ÿ\T qø£ÿ\T e#êÃsTT. _j·T´+, |ü|ü⁄Œ\T ‘Ó#êÃsTT.
ø√&ç ø=+>∑ e#êÃsTT, s¡TãT“s√\T ‘Ó#êÃsTT.
|ü|ü⁄Œ\T yÓT‘·Ô>∑ s¡Tu≤“sTT. |æ+&ç e+≥\T #˚XÊsTT.
ø√‘·T\ ô|[fl #˚XÊsTT. ø£&ÉT|ü⁄ ì+&Ü yÓTø±ÿsTT.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

64
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\≈£î n<˚ ˇ‘·TÔ\T #˚]à sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
ø£ >∑ #· » ≥ &É <ä q |ü ã eT j·T s¡ \ e
ÿ

ø£ÿ

qø£ÿ
.................. .................. .................. ..................
.................. .................. .................. ..................
Ä) øÏ+~ >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
düT <ä› eTT ø£ÿ n–Z ô|f…º
........................... ...........................
eT ãT“ ø£ <äT
........................... ...........................
‘·Ô qï+ qTï E
........................... ...........................
n –Z ô| f…º ........................... ...........................

düè»Hê‘·àø£‘·
n) øÏ+~ u§eTà ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç. ù|s¡T sêj·T+&ç.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

65
 9 e÷´yé e÷´yé! é
|æ©¢! |æ©¢! @eT+{≤yé?
e÷´yé! e÷´yé! e÷´yé!
ø±ø°! ø±ø°! @eT+{≤yé?
ø±yé! ø±yé! ø±yé!
≈£îø±ÿ! ≈£îø±ÿ! @eT+{≤yé?
uÛÖ! uÛÖ! uÛÖ!
ÄeP! ÄeP! @eT+{≤yé?
n+u≤! n+u≤! n+u≤!
ø√&ç|ü⁄+p! @eT+{≤yé?
ø=ø=ÿs=ø√! ø=ø=ÿs=ø√!
ø√øÏ\e÷à! @eT+{≤yé?
≈£îVüA! ≈£îVüA! ≈£îVüA!
y˚Tø±! y˚Tø±! @eT+{≤yé?
y˚T! y˚T! y˚T!
>=Áπs! >=Áπs! @eT+{≤yé?
uÒ! uÒ! uÒ!
u≤‘·÷! u≤‘·÷! @eT+{≤yé?
ø±«ø˘! ø±«ø˘! ø±«ø˘! ø±«ø˘
ø£bÕŒ! ø£bÕŒ! @eT+{≤yé?
u…ø£ u…ø£ u…ø£ u…ø˘!
bÕeT÷! bÕeT÷! @eT+{≤yé?
ãTdt! ãTdt! ãTdt! ãTdt!

2e2e‘·s‘·¡>s∑‹¡>∑‹ ‘Ó‘Ó\\T>∑T>∑T T‘√≥

‘√≥
66
66
 $q+&ç ` e÷{≤¢&É+&ç
n) π>j·÷ìï n_ÛqsTTdü÷Ô bÕ&É+&ç.
Ä) bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+˝À @@ »+‘·Te⁄\T, |ü≈£åî\T ñHêïsTT?
Ç) MT≈£î ‘Ó*dæq »+‘·Te⁄\T, |ü≈£åî\T ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?
á) øÏ+~ ∫Á‘·+ #·÷&É+&çç. e÷{≤¢&É+&ç.

#·<eä +&ç
n) bı\T¢ ( é ) nø£ås¡+ ñqï |ü<ë\qT bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+∫ ª μ #·T≥º+&ç.
Ä) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. |ü<ë\T #·<äe+&ç. bÕsƒ¡+˝À bı\T¢ ( é ) ñqï nø£åsê\≈£î ª μ #·T≥º+&ç.

ã ¬ø {Ÿ #· Áø£ +
ã¬ø{Ÿ #·Áø£+

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

67
Ç) øÏ+~ u§eTà\T #·÷&É+&ç. yê{Ï ns¡T|ü⁄\qT bÕsƒ¡+˝À >∑T]Ô+#·+&ç. sêj·T+&ç.

ñ<ë : u…ø£ u…ø£ u…ø˘ ................ ................ ................

á) á Vü≤\T¢\ ø£\sTTø£ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. |ü<ë\T #·<äTe⁄<ë+.
1. ø˘ G sY G n R Áø£ #·Áø£+ ªdü+j·TTø±Ôøså£ ê\Tμ
2. <é G sY G ñ R Á<äT #·+Á<äT&ÉT e÷´yé e÷´yé
3. sY G jYT G ñ R s¡T´ dü÷s¡T´&ÉT
4. &é G ˝Ÿ G á R &û¢ Ç&û¢
5. ø˘ G sY G Ç R ÁøÏ ÁøϬø{Ÿ
6. {Ÿ G Hé G n R ≥ï |ü≥ï+
7. XŸ G sY G á R l l$uÛTÑ
(M{Ï˝À ˇø£ Vü≤\T¢≈£î eTs=ø£ Vü≤\T¢ ˇ‘·TÔ>± e∫Ã+~ ø£<ë! n{≤¢+{Ï nø£åsê\qT dü+j·TTø±Ôø£åsê\T
n+{≤s¡T.)
ñ) øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç.
l<ÛäsY |üeHé uÛÑs¡‘Y dürwt ñ‘·ÔyéT »j·T+‘Y
lø£sY düTeTHé X¯s¡‘Y ìrwt >ö‘·yéT ùV≤eT+‘Y

ø£dü÷Ô] kÕ$Á‹ eTs¡ÿ≥+ Á|ü‹eT lø£s¡+ #Ó’Å‘·e÷dü+

<ädü÷Ô] >±j·TÁ‹ Å>∑+<∏ä+ Á|ü‹uÛÑ leTTK+ C…’Å‘·j·÷Å‘·
<ë«s¡+ #Ó≥T¢ |ü⁄düÔø£+ X¯óÁuÛÑ‘· ìs¡à\+ ñ‘·‡e+ eTs¡ÿ≥+
kÕ«$T >∑≥T¢ eTdüÔø£+ Á|ü<˚X¯+ ø£\àwü+ dü+e‘·‡s¡+ ø£sêÿ≥ø£+
dü÷s¡T´&ÉT zs¡TŒ ùdïVü≤+ Çwüº+ <äØ® ≈£îØà düs¡Œ+ <äTs¡Z+
nuÛ≤´dü+ rs¡TŒ kÕïq+ ø£wüº+ <äsê® Ks¡Tà ø£s¡÷Œs¡+ es¡Z+
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
68
 sêj·T+&ç
n) øÏ+~ nø£åsê\qT ªbı\T¢μ ( é ) nø£åsê\T>± sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
nø±s¡+ ø£ K >∑ |òüT #· #Û· » s¡a ≥ sƒ¡ &É &ÛÉ
é

nø±s¡+ D ‘· <∏ä <ä <Ûä q |ü |òü ã uÛÑ eT j·T

é
nø±s¡+ s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯ i
é
>√bÕ˝Ÿ
.................. .................. .................. ..................
sê¬ø{Ÿ
.................. .................. .................. ..................
Ä) øÏ+~ >∑fi¯fl˝Àì nø£åsê\‘√ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
s¡´ Ä sê Á‹ <Ûë sêÁ‹
........................... ...........................
dü÷ |ü ≥ï+ n Á>∑+ ........................... ...........................
#Ó’ Á‘· e÷ dü+ <∏ä+ ........................... ...........................
........................... ...........................
düè»Hê‘·àø£‘·
n) øÏ+~ π>j·÷ìï bı&ç–+∫ sêj·T+&ç. n_Ûqj·T+ #˚j·T+&ç.
ø±øÏ ˝≤>∑ H˚qT ø±yé ø±yé n+{≤qT. ..........................................
|æ*¢ ˝≤>∑ H˚qT e÷´yé e÷´yé n+{≤qT. ..........................................
≈£îø£ÿ ˝≤>∑ H˚qT ......................... ..........................................
y˚Tø£ ˝≤>∑ H˚qT .......................... ..........................................
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
69
 ø±\#·Áø£+
Vü≤]: neTàe÷à! á s√E Hê≈£î ø£<∏ä\T #Ó|üŒyê?
neTàeTà: Ç~>√! H˚q&ç–q <ëìøÏ düe÷<Ûëq+ #Ó_‘˚ ø£<∏ä
#ÓãT‘ê! yêsêìøÏ mìï s√E\T?
Vü≤]: Hê≈£î ‘Ó\TdüT. yêsêìøÏ @&ÉT s√E\T.
neTàeTà: n$ @+{À #Ó|ü.
Vü≤]: Ä~yês¡ + , k˛eTyês¡ + ,
eT+>∑ fi ¯ y ês¡ + , ãT<Û ä y ês¡ + ,
>∑Ts¡Tyês¡+, X¯óÁø£yês¡+, X¯ìyês¡+.
neTàeTà: u≤>±H˚ #ÓbÕŒy˚! eT] ‹<∏äT\T?
Vü≤]: n$ @+{Ï neTàe÷à!
neTàeTà: #ÓãT‘êqT $qT. HÓ\≈£î ¬s+&ÉT
|üøå±\T ñ+{≤sTT. ˇø£ |üø£åeT+fÒ
|ü~ùV≤qT s√E\T. ˇø√ÿ s√E≈£î ˇø√ÿ ù|s¡T ñ+≥T+~. M{ÏH˚ ‹<∏äT\T n+{≤s¡T.
Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï ‹~∏ bÕ&É´$T. bÕ&É´$T qT+&ç ne÷yêdü´ es¡≈£î #·+Á<äTì ø£fi¯ ‘·>∑TZ‘·÷ edüTÔ+~.
ne÷yêdü´ s√E #·+Á<äT&ÉT ndü\T ø£ì|æ+#·&TÉ . á |ü~ùV≤qT s√E\qT ø£èwüí|üø£å+ n+{≤s¡T. ne÷yêdü´
‘·s¡Tyê‘· bÕ&É´$T qT+&ç bÂs¡í$T es¡≈£î #·+Á<äTì ø£fi¯ ô|s¡T>∑T‘·÷ edüTÔ+~. bÂs¡í$T s√E #·+Á<äT&ÉT
ì+&ÉT>± ø£ì|ækÕÔ&ÉT. Bìì X¯óø£¢|üø£å+ n+{≤s¡T.
Vü≤]: Hê≈£î ‹<∏äT\T H˚s¡Œyê neTàeTà!
neTàeTà: nsTT‘˚ #Ó|ü⁄Œ. bÕ&É´$T, $~j·T, ‘·~j·T, #·$‹, |ü+#·$T, wüwæ˜, dü|üÔ$T, nwüº$T, qe$T, <äX¯$T,
@ø±<ä•, <ë«<ä•, Á‘·jÓ÷<ä•, #·‘·Ts¡›•, ne÷yêdü´ ˝Ò<ë bÂs¡í$T.
Vü≤]: n+fÒ ne÷yêdü´ ˝Ò<ë bÂs¡í$T ‘·s¡Tyê‘· bÕ&É´$T qT+&ç #·‘·Ts¡›• es¡≈£î á ‹<∏äT\T edü÷Ô ñ+{≤sTT
ø£<ë!
neTàeTà: ne⁄qT. n˝≤π> eTq≈£î qø£åÁ‘ê\T 27.
Vü≤]: neTàe÷à! Hê qø£åÁ‘·+ eTè>∑•s¡ nì neTà #Ó|æŒ+~. Hê≈£î n$ ≈£L&Ü H˚s¡TŒ.
neTàeTà: #ÓãT‘êqT $qT. n•«ì, uÛÑs¡DÏ, ø£è‹Ôø£, s√Væ≤DÏ, eTè>∑•s¡, ÄÁs¡›, |ü⁄qs¡«düT, |ü⁄wü´$T, ÄX‚¢wü, eTK,
|üPs¡«|òü\TZDÏ (|ü⁄ã“), ñ‘·Ôs¡, Vü≤düÔ, ∫‘·Ô, kÕ«‹, $XÊK, nq÷sê<Ûä, CÒ´wü˜, eT÷\, |üPsê«cÕ&ÛÉ,
ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ, ÁX¯eD+, <Ûäìwü˜, X¯‘·_Ûwü, |üPsê«uÛ≤Á<ä, ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä, πse‹.
Vü≤]: H˚qT ã&ç˝À e÷ ùdïVæ≤‘·T\ qø£åÁ‘ê\T n&ç– ‘Ó\TdüT≈£î+{≤qT. n˝≤π> H˚qT Çe˙ï H˚s¡TÃ≈£îì e÷
ùdïVæ≤‘·T\≈£L H˚s¡TŒ‘êqT.
neTàeTà: n˝≤>∑sTT‘˚ ˙≈£î s√p ˇø£ ø£<∏ä #ÓãT‘êqT.
2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥
70
 |ü<ä´ s¡‘êï\T
$q<ä>∑T HÓe«s¡T #Ó|æŒq uÛ≤e+ :` meπs$T #Ó|æŒHê $Hê*. $q>±H˚
$ìq+‘·HÓ y˚>∑|ü&Éø£ $e]+|ü <ä>∑THé! ‘=+<äs¡|ü&ç @<√ ˇø£{Ï #˚j·T≈£L&É<äT. u≤>±
>∑ì ø£\¢ ì»eTT <Ó*dæq Ä˝À#·q #˚j·÷*. n˝≤ #˚dæ ì»yÓ÷, nã<ä∆yÓ÷
eTqTE&Ó b˛ ˙‹|üs¡T&ÉT eTVæ≤˝À düTeTr! ‘Ó\TdüTø=qï yê&˚ ãT~∆eT+‘·T&ÉT.

@s¡≈£îMT ø£düT>±j·T\T uÛ ≤ e+ :` sê*q |æ + <ä \ qT @s¡ e <ä T › .

<ä÷s¡≈£îMT u+<ÛäT»qT\ <√wüeTT düTMTà! ã+<ÛTä e⁄\ ‘·|⁄ü Œ\T m+∫ <ä÷wæ+#·sê<äT. j·TT<ä∆
bÕs¡≈£îMT s¡DeT+<äTq s¡+>∑+ qT+&ç bÕ]b˛sê<äT. >∑Ts¡Te⁄\ e÷≥qT
MTs¡≈£îMT >∑Ts¡Te⁄˝≤»„ y˚T~ì düTeTr! »e<ë≥sê<äT.

uÛ≤e+ :` eTìwæ˝À ñqï ø√|üy˚T n‘·ìøÏ X¯Á‘·Te⁄.

‘·q ø√|üyÓT ‘·q X¯Á‘·Te⁄ yÓ\T|ü* X¯Á‘·Te⁄\edüs¡+ ˝Ò<äT. eTìwæ˝À ñqï
‘·q XÊ+‘·yÓT ‘·q≈£î s¡ø£å <äj·T #·T≥º+uÖ XÊ+‘·y˚T n‘·ìøÏ s¡ø£åD. n‘·ì˝À ñqï <äj·Tj˚T
‘·q dü+‘√wüyÓT dü«s¡ZeTT n‘·ìøÏ ã+<ÛäTe⁄. ‘·qT dü+‘√wü+>± ñ+fÒ n<˚
‘·q <äT'KyÓT qs¡ø£eT+Á&ÉT ‘·<∏ä´eTT düTeTr! dü « s¡ Z + . ‘· q <ä T :Ky˚ T qs¡ ø £ + . ‘· q eT+∫
#Ó&ɶ\ø£ìï{Ïø° ‘·H˚ u≤<ÛäT´&Éqïe÷≥.

uÛ≤e+ :` dü+|ü<ä e#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT f…+ø±j·T˝Àì

dæ]<ë e∫Ãq e#·TÃqT ˙s¡ T ˝≤>∑ ‘Ó * j· T ≈£ î +&Ü edü T Ô + ~. dü + |ü < ä
dü\*‘·eTT>∑ Hê]πøfi¯ dü*\eTT uÛÑ+–Hé b˛j˚T≥|ü⁄Œ&ÉT @qT>∑T $T+–q yÓ\>∑|ü+&ÉT˝Àì
>∑ T E® e ˝… e÷j· T yÓ T Æ b ˛‘· T +~. n+fÒ dü + |ü < ä
dæ]<ë uÀsTTq uÀe⁄qT e#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT m˝≤ eTq≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ edüT+Ô <√,
ø£] Á$T+–q yÓ\>∑|ü+&ÉT ø£s¡DÏì düTeTr! b˛j˚T≥|ü⁄Œ&ÉT n˝≤π> ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ b˛‘·T+~.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

71
 |ü<ä´ s¡‘êï\T
ñ|üø±]øÏ qT|üø±s¡eTT uÛ≤e+ :` eT+∫ #˚dæq yê]øÏ eT+∫ #˚j·T&É+
$|üØ‘·eTT >±<äT ùdj·T $e]+|ü+>± >=|üŒø±<äT. Vü‰ì #˚dqæ yê]øÏ Ç+‘·≈î£ eTT+<äT yês¡T
n|üø±]øÏ qT|üø±s¡eTT #˚dqæ #Ó&TÉ >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·ø£ ñ|üø±s¡+ #˚ùdyê&˚
HÓ|üyÓTqïø£ ùdj·TTyê&Ó H˚s¡Œ] düTeTr! H˚sT¡ Œø£\yê&ÉT.

≈£L]$T >∑\ ~qeTT\˝À

uÛ≤e+ :` |üsd¡ Œü s¡+ ùdïVü≤+ ñqï s√E˝À¢ H˚sê\T
H˚s¡eTT ˝…qï&ÉTqT >∑\T>∑ H˚s¡e⁄ eT]j·÷ m|ü&É÷ ø£ì|æ+#·e⁄.Ä ùdïVü≤+ #Ó&É>±H˚ n˙ï
≈£L]$T $s¡dü+u…’qqT ‘·|ü\T>±H˚ ø£ì|ækÕÔsTT. Ç~ ì»+.
H˚s¡eTT˝Ò ‘√#·T#·T+&ÉT ìø£ÿeTT düTeTr!

uÛ≤e+ :` ‘√&ÉT ˝Ò≈£î+&Ü ˇ+≥]>± <ë]˝À

q&ÉTe≈£îMT ‘Ós¡Ty=ø£ÿ≥ q&É e e<ä T › . X¯ Á ‘· T e⁄ Ç+{Ï ˝ À ùdïVü ≤ +>±
≈£î&ÉTe≈£îMT X¯Á‘·Tì+≥ ≈£L]$T ‘√&ÉHé uÛ À »q+ #˚ j · T e<ä T › . Ç‘· s ¡ T \ kıeTTà
eTT&ÉTe≈£îMT |üs¡<ÛäqeTT\ ø±CÒ j · T e<ä T › . m<ä T {Ï y ê] eTqdü T
qT&ÉTe≈£îMT jÓTTs¡T\ eTqdüT H=e«>∑ düTeTr! H=#·TÃ≈£îH˚≥≥Tº e÷{≤¢&Ée<äT›.

Äø=qï ≈£L&Ó j·TeTè‘·eTT uÛ≤e+ :` Äø£*>± ñqï y˚fi¯˝À <=]øÏq nqï+

‘ê ø=+<äø£ sTT#·TÃyê&Ó <ë‘·! <Ûä]Á‹Hé m˝≤ ñHêï n~ neTè‘·y˚T. n&ç–q yÓ+≥H˚ n&ÉT¶
#Ó | ü Œ ø£ yÓ q ø±&É ø £ Ç#˚ à yê&˚ <ë‘· . ø£ c Õº \ T
k˛ø√s¡TÃyê&Ó eTqTE&ÉT
zs¡TÃø=qT yê&˚ eTqTwüß´&ÉT. kÕVü≤dü+ ø£*–q
‘˚≈£îe >∑\yê&Ó e+X¯‹\≈£î&ÉT düTeTr! yê&˚ e+XÀ<ë∆s¡≈£î&ÉT.

2e ‘·s¡>∑‹ ‘Ó\T>∑T ‘√≥

72