Kiei ki daw kiba khring, pynbor ne ktik a ngi ban sdang ai jait noh sha u kpa kumba ngi
ju leh kulong kumah ?
There are two kinds of persons in this World; those who think first of difficulties, and those who think first of the importance of accomplishment inspite of their difficulties.
Bun na ngi wat la ngi don ha kiwei-kiwei pat ki niam bapher-bapher hynrei khyndiat khynsoit tharai ngi tip a ka Mahabharata. Ha ka Mahabharata ka thma hapdeng ki Pandavas bad ki Kauravas kiba dei shipara kha, u Arjun uwei na ki riewakhun batbit tam (Ki Pandavas) ha ka sngi banyngkong eh jong ka thma, um treh ban akhun namar u don ha ka jingartatien namar u sngew kumba u long bishni, u sngew pap ne bym dei ban aleh thma ban pynap a ki shipara kha (Cousins) tang na ka bynta ka khet. Hynrei U Blei Krishna um sngewtynnad a kane, kumta-kumta hi dalade U hiar na Bneng U wan ban pynsngewthuh a u Arjun ba u dei ban aleh bad shim bynta a ka thma ym ban pyrkhat ba u pynap a ki shipara kha hynrei u pynap a ka jingsniew bad ba u akhun pyrshah ym na ka bynta ka khet hynrei na ka bynta KA HOK (Justice/Right) bad KA HOK ka long kaba kham halor ban a ki kmie ki kpa ruh bad kata ka mut ka wan ba-ar hadien ka Jinglong Blei. Bun ki briew jong ngi ruh ki long thik kum u Arjun kim treh pdiang ne shim bynta ne akhun da ka Saipyrkhat Ka SRT namar ki kulmar jingmut kum u Arjun !!! Shikyntien, nga kwah ban shu pyntip ruh sha phi ba katkum ki stad wad bniah ki shem ba ki don ki jaka ha kane ka sla pyrthei ba ki kynthei ki kit khun rei namar ka dustur laitlan ne ba lyngkar palat jong ki kaba alam a ki shata (nuksa - kum ha America) oh ngi sngewthuh bakla bad anujor pynban bad kane ka jong ngi kum ka
nuksa, ki shynrang Khasi ne Hynniewtrep jong ngi bun ki kylla dih kyiad, lyngkar bad jem rngiew namar ba ki shah alam ne hap leit sah ha ing ka kynthei ne ing kiaw. Hynrei ki shynrang Naga pat ha Nagaland bun ki kylla dih kyiad ne lyngkar namar katkum ka dustur jong ki, bun ki ing ki burom paralok parajor kiba wan kai ha ing jong ki da ka kyiad (ha ka jaka ka sha ne u kwai) ba ki ju ong ka MADHU!!!. a u mrad, kum ka nuksa a u ksew phi lah ban hikai a u bun ki buit (a dog can be trained to learn many tricks) hynrei un nym lah ban hikai pateng a kata ka buit jingnang jingtip jong u a ki khun ne ksiew ksew jong u, da ap ma u ka ap lang kata ka jingtip ne buit bad u hi. Hynrei ha u briew pat kata ka long kaba lah. Ki briew kiba khlai ka bor pyrkhat ki kylla ne pynjanai ka rukom im ne dustur jong ki na ka por sha ka por, kata ka mut a kaba bha ba buh ki longshwa ki pynneh ki bat, a ka bym i ahap shuh katkum ka por ne ka juk ki weng noh bad buh bujli da kawei kaba kham bha ne paka shuh shuh. Ngim dei ban sngew phylla a kata hynrei ngi dei ban kynmaw a ki kyntien u stad pyrkhat ba pawnam jong ka Ri Bilat U George Bernard Shaw uba ong kumne, Both Optimists and Pessimists contribute to society. The Optimist invents the aeroplane and the Pessimist the parachute. Mynta pat, nga kwah ban shu pynshai halor katto katne tylli ki daw ne nongrim ba ngi dei ban ai jait noh sha u kpa bad kita ki long kine harum:-
1.
KA BOR PYRKHAT-PYRDAI BA KYNSAI NE MAAN, KA JING AI JAIT SHA U KPA BAD KA JINGLAH BAN AI PATENG A KI JINGNANG JINGTIP NE KIWEI-KIWEI KI BUIT SHA KI KHUN KI KSIEW NE KI LONGDIEN BAN SA WAN ka kdew bad pynpaw shai tyngkrei ba ngi ki briew ngi apher na ki mrad namarba lada ngi peit kai a kano kano ka mrad haba ka oh khun bunsien ki khun kim ju tip a u kpa hynrei ki tip bad shu bud beit thik a ka kmie !!!
2.
Ha ki mrad lada u kpa ym don ne ki khun kim tip a u kpa kam don jingpher ei ei hynrei ha ngi ki khun bynriew pat ki khun ki donkam lang a u kpa bad a ka kmie. U Blei u la buh ne bynta a Ka Kmie ban ai (kyrpang) KA JINGIEIT, a U Kpa pat ban ai (kyrpang) KA JINGHIKAI lym kumta balei u stad pyrkhat un shu ong, A father is equal to more than a hundred teachers.
(U Kpa u aryngkat kham palat ban a shispah ngut ki nonghikai). Hynrei, na ka daw jong kane ka dustur rim (Matrilineal System), bun ki kpa khasi wat la ki don ruh, bun na ki, ki dei kiba buaid jawsheh man ka miet, haba kumta kin ai jinghikai-jingsneng au kei a ki khun!!! Ka jing ai jait jong ngi sha ka kmie ka wanrah ka dustur laitlan (ym laitluid) namar ka pynshlur a ki kynthei ban oh khun khlem kpa bad ha kajuh ka por ruh de a ki shynrang pat ban oh bun ki lok (ki tnga) ba sa mih ka ktien U RANG-KHATAR- LAMA.
3.
Man la ki khyllung lada dei kynthei ne shynrang ba la kha sha pyrthei, ym don jingeh a ngi ban wad ne tip a ka kmie hynrei ka jingeh shisha ka long ban tip uno u kpa? Na kata ka daw ngi lah ban khot MEI a ino ino i kynthei riewtymmen ba ngi sngewieit ne burom nalor i Mei lajong hynrei ka kyntien PA hangne ngi sngewthuh ka long ka bakyntang lada ngi puson bha, kaba ngim lah ban khot ano-ano ruh lait na i Pa lajong!!!
4.
Ngi dei ban tip a la ka Tynrai bad katkum ka History jong ngi U Hyniewtrep, ngi ki jaidbynriew 7 Trep 7 Skum mynshuwa kulong-kumah (originally) ngi khei a ka rukom hiar pateng ne ai jait na u kpa shuwa ba ngin rem thma (kane ka long katkum ka jinglap U Doktor Barister Pakem, uba long u Vice Chancellor banyngkong eh jong ka NEHU napdeng ki paid 7Trep 7Skum jong ngi), te ka jinghikai ka Syngkhong Rympei Thymmai (SRT) ban sdang ai jait noh biang sha u kpa ka long ha kajuh ka por ban bud paka janai biang a la ka Dustur Tynrai ba la buh u longshuwa-manshuwa jong ngi.
5.
U Rangbah un nym lah ban long paka u khlieh ka ing ka sem lada um oh a ka jait-ka khong namar ha man ki ing - ki sem bunsien kumba ju long ki khun kin kham ieit shikatdei eh a ka kmie ban a u kpa. Shim kane kum ka nuksa, ki khun bunsien phin shem a ka Medal Ksiar (Gold medal) jong ka jingieit ki ai a ka kmie, a ka Medal Rupa jong ka jingieit ruh ki ai a ka kmie, a ka Medal Rnong jong ka jingieit ruh ki ai a ka kmie; U kpa u oh tang ka consolation prize!!!
6.
Kumba ha kawei ka ing bunsien kan kham bha shibun lada don tang kawei ka Niam ba kan wanrah ka jingatylli, ka jing- asngewthuh jingmut bad ka bha-ka miat kumjuh ruh ka Jait (Title) ha ing ha sem ka dei ban don tang
kawei lym kumta kam shongkun ban ong ba la along kawei ka doh, kawei ka met, kawei ka mynsiem ne ban pyndonkam a ka kyntien FAMILY!!! 7. Ngi ai jait sha u kpa ym ban pynroi a ka kur ka jait kumba leh ki ing ba aid da ka dustur barim hynrei ban pynroi bad ban tei a ka longbriew manbriew kynthei bad shynrang, ba sa ong ruh ba ka jait ka dei ka Nerve Centre jong ka longbynriew bad ka Saipyrkhat Ka SRT. 8. Ngim dei ban klet lano-lano ruh ba ki dohlieh ne ki Phareng shuwa ba kin synshar a ka Ri India jong ngi ki sdang shuwa na ka khai-ka pateng. Lada ngi ai jait sha ka kmie, ka khai-ka pateng (Business) bunsien kam lah roi ne phuh kum jong kiwei pat ki Jaitbynriew bad lada ka neh ruh, ka im ne phuh tang shi-pateng namarba ngi don la ka dustur MEITENG ba tang shi pateng; Hynrei lada ngi ai jait noh sha u kpa bad aiti ha u khun shynrang pat ngin sa lah ban pynphuh pynphieng bad pynkiew shaphrang a ka khai - ka pateng kum ki khar Marwari, ki Sindhi, ki Phareng bad ngin sa lah ban nang ai pynheh, pynar bad pynjanai shuh shuh ha ka pateng ba-ar, ba-lai bad kumta ter-ter bad ngin sa lah ban pynshisha ne ahap ban ong ba ngi la don ka dustur bathymmai ne System ba paka kaba don KA PATENG. 9. Don da ki hajar-hajar ki briew kiba sngewthuh bakla ba lada pynkylla ne pynjanai a ka dustur, ka Jaitbynriew ka ap noh. Peit ka dustur ki Hindu ba ju tip kum ka SATI ( ba thang a ki thei-ap-lok), ka la duh la dam naduh ka por ki phareng, hynrei ka Jaitbynriew bad ka Niam jong ki haduh mynta ka dang eng rasong. Lada ka jing ai jait sha ka kmie ne sha i Mei ka wanrah bun ki jingmyntoi ban a ki jingduh jingmyntoi, ngin nym kwah ban wanrah ka jingkylla ne jingpynjanai (Reformation) hynrei kam shym long kumta. Ban pynneh a ka Jaitbynriew ngi donkam kyrpang ban pynneh a KA KTIEN bad a KA SNAM hynrei ki stad wad bniah ki shem ba kine 2(ar) tylli (Ka Ktien Khasi bad Ka Snam Khasi Paka), ka la nangjah suki suki namar bun ki dkhar ki hiar thma a ngi jar-jar lyngba ki kynthei khasi jong ngi ha ka dur KA JINGIEIT (shongkha - shongman). Ka jingmut Ka Jingshad Khasi ka long ka dak ka shin kaba paw shai ba ki Rangkynsai ki shynrang Khasi ki dei ki nongker nongda jong ki kynthei, kata kan shongkun ne shongia bad kan long ruh ka Dawai (Solution) ban pynneh a ka jaitbynriew Khasi ha kane ka sla
pyrthei dei tang lada ai jait noh sha u Kpa kumba la leh ne aid da ki dkhot ka Seng Syngkong Rympei Thymmai. 10. U Punjabi, u Marwari, u Bihari bad laiphew jait ki jaitbynriew ka Ri India ki don ka mynsiem trei shitom bad ki nud ban wan wad khaw ne ka kamka jam shaduh shane sha Ri jong ngi bad ki leit jngoh a la ki khun ki kti ne a ka ing ka sem shisien ha ka shisnem ne shisien lano khlem jingartatien ne jingtieng than ba ka kurim jong u kan shongkha ne aluh bad uwei pat namar ki khun ba ka kha ki dei ki jait jong u. Hynrei, ha ngi ki Khasi wat la ngi la a tyngkhuh mawsiang ha ki kam-ki jam ka juk mynta bad la don bun kiba la trei la ktah shabar ka jylla ruh, hynrei kham iar eh ba ngin lap ne shem kawei ruh ka ing Khasi ba u shynrang Khasi un shlur ne nud ban leh kumta namar ki khun ba la kha na u symbai jong u ruh kin nym lah da lei lei ruh ban long ki jong u namar kim dei ki kur-ki jait jong u. 11. Ngi ohi ha ki kotkhubor bad ha kiwei kiwei de ki jingpynbna ba ki jingsniew ki nang kharoi man ka sngi bad ha ka juk mynta, don katto katne ki ing kiba u kpa um salia ban leh be-i-jot wat a la ka khun lajong ruh bad ka jingaid jong ngi da ka dustur rim bun ki ing ki ban sa oh PANAH, kane kan nang plie lad bad buh shuh shuh a ki khun kynthei ba kha na uwei pat u kpa ha ka JINGMA, ka JINGBYMSHNGAI bad ka lynti ka ban alam sha ka SANG. Pyrkhat janai bha, wat u Kpa Trai ruh u dang nud ban leh a kata ka kam pohjait pohrati, sa U Panah lei kan eh au !!! Ka jing ai jait sha u kpa kan teh lakam shikatdei eh ha kane ka liang. 12. U Longshuwa-u manshuwa jong ngi u ong dei u shynrang uba buh a u sohpet u ksai, ka long shynrang ka long kynthei bad a kata ruh la pynthikna bad pynskhem da ka Science lyngba ki XY Sex Chromosomes; dei halor kata ka nongrim ka jait ka dei ban leit sha u kpa. 13. Katkum ki Kot Bakhuid kum ka Bible bad ka Quran, U Blei Trai Kynrad U la thaw shuwa nyngkong nyngshap eh a u shynrang (u Adam) bad na ki shyieng krung u shynrang (u Adam) U sa thaw a ka kynthei (ka Im). U la thaw a ka kynthei na ka bynta u shynrang hynrei lada ngi ai jait sha ka kmie kata ka long pyrshah a ka Ai Blei bad ngim dei ban ai lad ruh ano ano ban pynthame ne pynshohtyndep a ngi halor kane da kaba mut ba U Blei U la
thaw shuwa a ka kynthei bad na ki shyieng krung ka kynthei U sa thaw a u shynrang !!! 14. Katkum ka Dustur Khasi kaba mynta u Shynrang Khasi ym lah ban shongkurim a ki kynthei jong kiwei pat ki Jaidbynriew kata ka mut lada u apoikha bad ki, u hap Tang Jait Thymmai a la ki khun. Kane ka pynjemdaw a u shynrang Khasi. Dei tang ka jing ai jait kpa kumba hikai ka SRT kaba lah ban pynap noh a kane ka Ai Pyn-jemrngiew. 15. Ka kmie ka trei shitom na ka bynta ki khun namar ka jingieit banylla, u kpa ruh u ieit a ki khun hynrei un kham trei shitom shibun ne kan wanrah ka mynsiem trei shitom ( a driving force) bad ka mynsiem tipbriew-tipblei lada ka jait-ka khong ka dei ka jong u. 16. Ka ing kaba don u kpa ka don ka JINGSHNGAI bad kano kano ka ing kaba ai jait sha u kpa kham iar eh ba kan jot kan pra bad ha kajuh ka por ka pynpaw shai thikna tyngkrei ha ka pyrthei ba u kpa u don lang bad u sah ryngkat bad la ki khun bad lada ngi pyrkhat janai ka long ka burom ka bakhraw shikatdei eh jong kata ka longing baroh kawei lada ym dei hakhmat u briew hynrei hakhmat U Blei. 17. Bunsien ngi donkam ym tang ka Jingtrei Shitom (HARDWORK) hynrei bun kiei kiei ban oh kheit a u soh KA JINGJOP. Balei nga ong kumta namar wat la ki Karkhana (Factories/Industries) ki nang kharoi man ka sngi ha ka jylla jong ngi bad ha bun ki khep ka Ai ka ong ba 60% la mang tang na ka bynta jong ngi ki Trai jylla hynrei ka eh shikatdei eh a ki Trai ne Nongpynaid karkhana ban ai kam a ngi namarba ngim don KA JINGTBIT (SKILL), ka daw bah halor kane ka dei eh ba ngim don pateng. Te ka jingsdang ban ai jait noh sha u kpa ka long ka Dawai ka bakhraw bad kyrpang shikatdei eh halor kane ruh khamtam a bun ki samla ki bym don kam don jam. 18. Bunsien ngi shu kynnoh tang a ka Sorkar halor ka jingshah knieh ki jaka ha khappud hynrei ym don ba kynnoh alade ba ngim leh eiei ban pynbha (reform) a kane ka dustur, namar katkum ka dustur jong ngi ka juk mynta, u ki bad ki khun shynrang kin hap mih na la ing ban leit sah, leit long nongwei ne sohshnong sha ing kiaw ne sha shnong kiwei. Kata ka mut jan baroh ki shynrang Khasi ki dei tang ki sohshnong. Ngi ju pynkhyllew ba u shynrang u
dei u nongker u nongda hynrei haba u ki bad ki khun shynrang (kiba tip paka a u pud u sam ka Hima - ka Sima ) ki la shah beh ne hap mih na ing na la shnong na la thaw ynda la shah knieh jaka pat ha ki nongwei ano ngin kynnoh? Dei tang ka Saipyrkhat ka Seng Ai Jait Kpa kaba lah ban pynkoit a kane ka JINGPANG. 19. Kiwei kiwei ki Jaitbynriew kiba ai jait sha u kpa satlak ka pyrthei, haba ap noh u kpa, ki khun ka oh bad shimti ka kmie hynrei ha ka jaidbynriew Hynniewtrep jong ngi pat haba ka kmie ka ap noh por dang rit ki khun, bunsien u kpa u duh ym tang a la ka kurim baieid lajong hynrei u duh lang ruh a la ki khun baieit ba thoi eh jong u namar ka dustur ka ong ba ym don hok (u lah tang ban shu wan peit a ki hateng-hateng) namar kim dei ki kur ki jait jong u. Te lada ai jait noh sha u kpa kan long ka dawai ka bakhraw halor kane ruh. 20. Ka Kyiad ka dei ka umpynjhieh u Thlen bad ka kmie jong ki jingsniew ba laiphew jait hynrei ka long kaba eh shikatdei eh a ngi wat tang ban teh lakam a ka ruh (nai akren ban pynduh jait lei) namar katkum ka dustur rim bunsien u shynrang u hap leit sah sha ing ka kynthei ne ing kiaw bad hangta ka kynthei ka dei KA KYNRAD bad u shynrang pat u dei tang U SHONGKHA. Hangta bunsien u shynrang um don Iktiar eiei, u lah tang ban ai jingmut (he can only give suggestions), ym lah shim Rai (Decisions) lajong ha bun kiei kiei namar u dei tang U BRIEW NABAR ne tang U THAWLANG na kata ka rukom um sngew trai, um suk mynsiem bad dei na kata ka daw u shu dih kyiad beit bad u sa AP SHAH DUNG BILOR !!! Ka jing ai jait sha u kpa kan wanrah ha u shynrang ka mynsiem sngew trai bad kan pynlong a u shynrang ban wanrah a ka kurim sha ing lajong ne ban shongwai la kajong bad dei hangta kei ba u shynrang un long U KYNRAD (A KING) ka kynthei pat KA KYNRAD (A QUEEN). 21. Wat la ka dustur ai jait kpa ka dei ka Ai jong U Blei, hynrei haba ka poi pat ha u khun bynriew namar ka jingtlot briew, u pynkynriang a ka. Te na kata ka daw, ym don kano kano ka dustur jong kino kino ki jait bynriew ha ka pyrthei kaba long janai pura (perfect) hynrei ka jingapher pat hapdeng ka jing ai jait sha ka kmie (Matrilineal) bad kaba ai jait sha u kpa (Patrilineal) ka long
ba ka Patrilineal System ka jingbha (Merits) ka don 95% (approximately) bad ka jingsniew (Demerits) pat 5% (approximately). Katba ha ka Matrilineal System pat ka long mar khongpong. Na kata ka daw, ngi donkam ka jingtei thymmai (Reformation). Ki Nayyar ki Jaitbynriew na Kerela, ki nyngkongnyngshap eh ki ai jait sha ka kmie hynrei hadien ba ki sdang sngewthuh a ka jingjot, jingsniew, jingsahdien bad jinghiar arsut ka longbriew manbriew, ka khai - ka pateng bad nadong shadong ki aid noh da ka dustur thymmai, ka Patrilineal System. Khatduh khatwai, nga kwah ban ong ba kaba sngewsih eh ka long ba wat la kattei tylli ki daw ba la kdew haneng hynrei dang don bun kiba pyrshang ban tap eit miaw ne alam bakla na kane ka jingshisha. Ki ban pynshoi bad pynthame a kiba tlot ka bor pyrkhat da ki buit ba harukom, ki ban pyn eh jubor ban bat dustur rim (ym dustur Tynrai) da kaba put turoi dalade alade a kane ka dustur rim (matrilineal) khlem nongrim haei-haei ruh. Nga kum uwei na ki dkhot ka Seng nga kyntu jur a phi ki nong pule bym pat long riewdkhot ka Seng ban ym ai im sah ha ka jingartatien shano ka lynti ban jam; pynap noh a ka mynsiem lehrai, pyrkhat bad shim ka Rai lajong shimet da ka Jabieng ym da u Dohnud bad to wan rah la kajong ka Jingshlur (Courage) ban pdiang a kane Ka lynti jong ka jingim (Way of Life) ne ka Saipyrkhat (Ideology) ka SRT ka bajanai tam bad to long u briew uba bishar na baroh ki liang namar oh phi babe lehnohei hadien habud, man ka sngi, man ka teng, man ka aom, shirta jingim, khamtam lei ha ki sngi jinglong tymmen bad nga pynkut noh da ki kyntien Riewstad ban a puson kiba ong kumne harum:
Change hurts. It makes people insecure, confused, and angry. People want things to be the same as theyve always been, because that makes life easier. But, if youre a leader, you cant let your people hang on to the past.
U Alexander R. Basaawmoit Lumparing, Shillong-4 Mobile No-9863456327