36 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
people understand the challenges and work
cohesively to overcome water depletion, which
has grown substantially over the last couple of
decades.
Its low-lying plains and proximity to the
Himalayan foothills characterize Mithila’s
geography. This makes it a natural reservoir
for numerous rivers, ponds, and groundwater
reserves. Major rivers such as the Kosi,
Bagmati, Kamla, Gandak, and Balan flow
through Mithila, bringing with them vast
quantities of water from the Himalayan
glaciers. These rivers not only provide
irrigation but also recharge groundwater and
fill ponds and lakes that dot the landscape.
Water Depletion in Mithila: A Growing
Concern...
Mithila’s traditional water management
systems, especially the Ahar-Pyne network,
once sustained irrigation and recharged
groundwater. Today, many of these systems
are either encroached upon, silted up, or
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 37
abandoned due to urbanization and a lack of
awareness.
Ponds (locally known as pokhairs) that once
stored rainwater and supported local
ecosystems are disappearing. The entire
Mithila region is full of these pokhars, and
across cities and villages, people are now
facing an existential crisis. The business of
Land (property Dealers' lobby), with the
support of political, administrative, and
criminal elements, can fill this important part
of natural water management that has existed
for ages. These ponds are often filled in for the
construction of housing/malls/ and other
business purposes.
We must know that these ponds played a
crucial role for Mithila in many ways
1) It works as emergency irrigation in
case of a low or insufficient monsoon,
2) It keeps ground groundwater level
recharged and hence has lesser
dependency on the government for
water needs.
38 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
3) Agro Businesses like fish farming,
Gorgon nuts (popularly known as
Makhana) farming have been a
traditional business source of the region
for locals.
Cities like Darbhanga, Madhubani, Saharsa,
Samastipur, and Sitamadhi never had to face a
drinking water crisis. They are now struggling
to provide the same. From town to village, one
can see dried-up hand pumps and people
getting dependent on either government-
provided tap water or bottled water bought
from the market. This is disheartening to see
how a rich water resource region has gotten
into a mess in just 2-3 decades. The most
unfortunate part is that local Maithils still do
not take it as the biggest issue of the coming
decades and for generations.
Water Crisis in Madhubani, Mithila: A Silent
Thirst in a Fertile Land:
Although the entire Mithila region of Bihar,
historically celebrated for its vibrant culture,
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 39
Maithili language, and the legacy of Sita, is now
grappling with an increasingly urgent issue: a
severe water crisis. Among the districts in this
region, Madhubani stands out as one of the
worst-affected, facing critical water scarcity
due to a combination of environmental
neglect, poor infrastructure, and policy
failures.
Madhubani heavily depends on groundwater
for drinking and irrigation. However, over-
extraction of water through hand pumps and
bore wells has led to a sharp fall in the
groundwater table. Compounding this issue is
arsenic contamination, especially in blocks
like Jhanjharpur and Phulparas. Long-term
exposure to arsenic can lead to serious health
issues, including skin lesions, cancer, and
organ failure. Despite receiving a fair amount
of rainfall, water is rarely conserved
effectively. Traditional ponds, ahars, and
pynes (ancient water management
systems) have been encroached upon or
neglected. Modern infrastructure projects
40 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
often ignore these indigenous systems, leading
to runoff and waterlogging during monsoons,
but acute scarcity in summer.
While government initiatives like Jal Jeevan
Mission aim to provide tap water to every
household, implementation in remote areas of
Madhubani has been slow and inconsistent.
Corruption, lack of awareness, and weak
maintenance often lead to non-functional
schemes. There is also a gap between urban
and rural water access, with villages
frequently neglected.
One of the major drawbacks of the Jal Jeevan
mission is the approach and strategy,
government herself is using ground water for
distribution, it installs submersible
everywhere which pumps water from not
rechargeable layers, once water finishes the
entire plan will go for a toss, overexploitation
of non-rechargeable layer will have larger
implications for future.
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 41
We need civil society movements, leadership,
and turning the water crisis creating new,
preserving old Pokhar as a political issue to
control the damage and avert the very evident
forthcoming crisis, which will make the entire
region thirsty and crying for water…
Hope:
We need civil society movements, leadership
that creates a water crisis, creating new and
preserving old Pokhar as a political issue in
order to control the damage and avert the very
evident forthcoming crisis, which will affect
the entire region.
Though people are largely not very aware of
the forthcoming problem of the region but not
all is that bad as well, we have many
organizations, groups, and individuals who
are working on the ground day and night,
fighting for the cause of preservation of
existing pokhars, ground water, and better
river management.
One such individual who has given his life for
42 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
this cause is Sri Narayan Ji Chaudhary. His
commitment to save the water heritage of
Mithila started from Darbhanga, where he
initiated a campaign called Talab Bachao
Abhiyan. The clear motive of Narayanji’s
campaign has been to raise awareness about
the importance of saving ponds amongst
people at large, work as a cohesive group to
connect and get support from the system to
save the ponds, and if need be, agitate as well
for the better future of the next Maithil
generations. Over the years, Choudhary led
several sit-in protests (dharna), signature
campaigns, poster exhibitions during popular
festivals like Durga Puja and Chhath, protest
marches, and organised meetings with
students and party leaders to save ponds.
The growing water crisis witnessed in recent
years, including as recent as in 2018 and 2019,
in Darbhanga and neighbouring districts, has
compelled Choudhary to widen his campaign
from saving ponds to saving and reviving
“water bodies” (Jalashay Bachao Abhiyan), a
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 43
new initiative kicked off this year.
Choudhary’s focus now is to save water bodies
(jalashay), including rivers and wetlands,
locally known as chaur. He got the push in this
direction from Manas Bihari Verma, a retired
DRDO scientist and friend of former President
A.P.J. Abdul Kalam, who has actively been
supporting Choudhary from the start and
encouraged him to engage with people to save
all water bodies, a lifeline for survival.
According to Narayan Ji Chaudhary, in the last
two decades, illegal encroachers have filled
ponds with waste, soil, and other material,
killing the ponds. With the disappearance of
ponds, their ability to harvest natural water
during the monsoon will also be hit. “It is a
difficult task to save a pond due to apathy of
government and local administration,” said
Choudhary about his fight to protect old ponds
even as illegal encroachers get away easily.
Organizations like Talab Bachao Abhiyan are
gaining momentum, and awareness is now
increasing rapidly. We need more like Mr
44 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
Chaudhary and his organization to save at least
the existing water bodies that we have
inherited from the past.
अपन मतव्य
ं editorial.staff.videha@gmail.com
पर पठाउ।
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 45
ु थमश्र-थमथथलाक धरोहरर अभर्यानी नारायण
२.५.डॉ. भशि कमार
जी चौधरी
ु थमश्र, सं पकू-9122686586
डॉ. भशि कमार
थमथथलाक धरोहरर अभर्यानी नारायण जी चौधरी
मममथलामे पोखरर खुनायब बि पै घ सामाजजक ओ िार्मिंक कृत्य मानल
जाइत अमछ। पोखरर खुनायब ओकर यज्ञ केनाइ ओ सामाजजक उपयोग
ले ल समर्पिंत करब उत्कृि सामाजजक कायष मानल जाइत रहल छै क।
िार्मिंक व्यिस्थाक अनुसारें कोनो िर्ष िा जामतक कोनो व्यक्तत स्िी
िा पुरुर् पोखरर खुनबा सकैत छमथ आओर यज्ञ क' समाजकें समर्पिंत
क' सकैत छमथ। ऋग्िे दक मरुत सु ततमे कहल गे ल छै क जे प्याससँ
व्याकुल भ' गौतम िायु दे िताक प्राथषना कयलन्द्न्द्ह जावहसँ िायुदेिता
प्रसन्द्न भए गौतम आश्रमक दजक्षर् वबिरोसँ मावि खोमि कय पोखरर
बना दे लवन। कर्ाषि कालमे ज्योमतरीश्वरक िर्षरत्नाकरमे सरोिर ओ
पोखररक िर्षनक सां गवह ओकर जलजीिक चचाष अमछ तवहना ििषमान
उपाध्यायक तिागामृतलता ओ जलाशयाठदिास्तु पद्धमत नामक
पोथीसभमे पोखरर खुनेबाक महत्ताक िर्षन भे िैछ। एवह तरहें पोखरर
खुनेबाक ओ तकर उराही करबाक परम्पराक अनुपालन मममथलामे
46 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
अनिरत होइत रहल अमछ। जल सां चयन हे तु पोखरर खु नेनाइ पुण्य
मानल जाइत रहल। बरसातमे पावन जमा होइत छल जकर उपयोग
बादमे जीि जन्द्तुक रक्षाक ले ल होइत रहल। अकालक समयमे
पोखररक पावन पर लोक आसश्रत रहै त छलाह। मममथलाक राजा ओ
जमीनदार लोकवन जल सां चयन ले ल पै घ-पै घ पोखरर खुनबौलवन।
कर्ाषिकालीन राजाक राजिानी ससमरौनगढमे कतोक पै घ-पै घ पोखरर
छै क जकर उराहीमे प्रायः प्रमतिर्ष विसभन्द्न दे िी दे िताक तावह कालक
मूर्तिं सभ भे िैछ। तवहना मममथलाक प्रत्ये क गाम ओ नगरमे पै घ-पै घ
पोखरर दे खल जा सकैछ।
एक ठदस हमरा लोकवनक पुरखा पोखरर खुनाय पुण्यक काज कयलन्द्न्द्ह
मुदा दोसर ठदस पमछला वकछु दशकसँ पोखररकें भरर कय ओ
अमतक्रमर् कय पापक भागी लोक बवन रहल छमथ। पोखररक
अमतक्रमर्कारी सभ आपरामिक प्रिृसत्तक आचरर् करै त छमथ जावहसँ
समाजक लोक हुनक प्रमतरोि करबासँ परहे ज़ करै त छमथ। एहना
स्स्थमतमे नारायर्जी चौिरी सन पुण्यात्मा अपन पोखरर बचाउ (तालाब
बचाओ) असभयान समममतक द्वारा पोखररक रक्षा करबाक ले ल अपन
तन मन िन न्द्यौछािर कयने छमथ।
नारायर्जी मिुबनी जजलाक पां डौल थानाां तगषत इसहपुर गामक
रहवनहार छमथ। महािै याकरर् पां . दीनबां िु झा एवह गामक छलाह। हुनक
सुपुि पां . गोविन्द्द झा प्रससद्ध भार्ाविद ओ सां स्कृतक प्रकाण्ड विद्वान
छलाह। एवह गामक पुरातात्त्िक महत्ि से हो छै क। मावि खु नबाक क्रमे
कतोक पुरािशे र् सभ भे िैत रहै छ। वकछु पुरािशे र्के हम ओतयसँ
उठाय मममथला लसलत सां ग्रहालय, सौराठमे रान्द्ख दे ल। एवह तरहें
इसहपुर एक ऐमतहाससक ओ पुरातात्त्िक महत्िक गाम अमछ।
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 47
महाराजामिराज लक्ष्मीश्वर लसिंह सां ग्रहालय, दरभां गामे 2017मे हमर
पदस्थापन भे ल। मममथलाक िरोहररक सां रक्षर् ओ सां ििषन ले ल हमर
काज चलै त रहै त छल। िरोहरर सां रक्षर् ले ल सां सारमे सभसँ पै घ सां स्था
इां वडयन ने शनल रस्ि फार आिष एां ड कल्चरल हे ररिे ज (इन्द्िैक)क
दरभां गा चै प्िरक स्थापना 2016मे हमर प्रयाससँ भे ल छल। इन्द्िैक द्वारा
दरभां गा ओ मिुबनी जजलाक प्राकृमतक िरोहररक सू चीकरर् करबाओल
गे ल। मिुबनी जजलाक सूचीकरर् पिकार सुनील कुमार ममश्र द्वारा
कयल गे ल जखन की डा सुशाां त कुमार द्वारा दरभां गा जजलाक प्राकृमतक
िरोहररक सूचीकरर् कयल गे ल। ई काज हमरवह दे ख-रे खमे होइत
छल। एवह बीच हमर दरभां गामे पदस्थापनक बाद नारायर्जी
चौिरीजीसँ सां पकष भे ल। वहनक समपषर् ओ वक्रयाकलापसँ हम बे सी
प्रभावित भे लहुँ । हुनक काजमे हमहूँ शाममल भय गे लहुँ एिां यथासां भि
सहयोग करय लगलहुँ ।
चौिरी जीक इच्छा भे लवन जे बावढ़क समस्या पर पररचचाष होइ जकर
अध्यक्षता पद्मश्री मानस वबहारी िमाष करमथ। मै मथली सावहत्य सां स्थान,
पिना पोखरर बचाउ असभयान एिां इां िै क दरभां गा चै प्िरक सां युतत
तत्िाििानमे 1 अगस्त 2019क' आदरर्ीय पद्मश्री मानस वबहारी
िमाषजीक अध्यक्षतामे बै सार भे ल। हम वकछु आओर व्यक्ततत्िकें
आमां सित कय दे ल। नदी विशे र्ज्ञ आदरर्ीय ठदने श कुमार ममश्र,
गजानन ममश्र (भारतीय प्रशासवनक से िा), पिकार पुष्ट्यममि, डा
सुशाां त कुमार, समाजसे िी उमे श राय, प्रोफेसर विद्यानाथ झा, प्रोफेसर
जयानां द ममश्र प्रभृमत कतोक विशे र्ज्ञ एवह बै सारमे साममल भय अपन
विचार रखलन्द्न्द्ह। नारायर् जी द्वारा पोखरर ओ िार सभक दशा ओ
ठदशाक विर्यमे विस्तारसँ प्रमतिे दन प्रस्तुत कयल गे ल। कृष्ट्र् कुमार
48 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
कश्यप, मममथले श्वर झा, कमले श झा, रत्ने श्वर लसिंह, बदरे आलम,
मोदनाथ ममश्र, राजे न्द्ि सहनी समे त दरभां गाक कतोक बुसद्धजीिी सभ
बै सारमे भाग ले लवन। बै सारक सां चालन हम कयने छलहुँ । प्प्रिंि मीवडया
ओ सोशल मीवडया पर ई समाचार बे स प्रसाररत भे ल। पररर्ाम भे ल जे
मममथला ओ मै मथलीसँ सां बां मित दे शक कतोक सां स्थान सभ से हो एवह
विर्य पर चचाष कयलन्द्न्द्ह। एक प्रकारें नारायर्जीक प्रयाससँ कतोक
सां स्थान सभमे जागरूकता उत्पन्द्न भे ल। सभठाम पोखरर, िार, पावन
,बावढ वनयां िर्, अमतक्रमर् प्रभृमतक चचाष होमय लागल।
िरोहरर सां रक्षर्क वक्रयाकलापसभमे नारायर्जी द्वारा हमरा सहयोग
भे िय लागल। हमर प्रयाससँ इां िै क द्वारा मममथलाक पां जी ओ पाां डुसलवपक
सां रक्षर् 2021मे ओवह सां ग्रहालयमे कराओल गे ल। पां जी ओ
पाां डुसलवपक सां रक्षर्क ठदशामे प्रायः एहन पवहल प्रयास भे ल छल
(पाां डुसलवपक सां रक्षर् माने जीर्ष-शीर्ष आ खराप भे ल पाां डुसलवपक
रासायवनक उपचार द्वारा निीनीकरर्)। नारायर्जी चौिरीकें एवह
काजसँ बे स प्रसन्द्नता भे ल रहवन। एक ठदन हँ सी केलवन जे ई काज सभ
बतहपनी छै क। हुनक कहबाक तात्पयष छलवन जे वबना जुनून अथिा
बतहपनीकें िरोहरर सां रक्षर्क ले ल एहन काज नवह भ' सकैछ। हुनको
काज जे छवन से ते हने छवन। पोखररक सुरक्षा ओ सां रक्षर् एकगोि दुरूह
काज छै क। आपरामिक प्रिृसत्तक लोक पोखरर पर कब्जा कयने छै क।
प्रशासन ओ असामाजजक तत्ि द्वारा ओकरे सहयोग भे िैत छै क। ओकर
दबां गईसँ समाजक नीक लोक भयभीत रहै त छमथ। ते हन स्स्थमतमे जँ
वकयो असभयान चलबै त छमथ तँ हुनकर जान-मालकें सठदखन खतरा
रहै त छवन। नारायर् जी चौिरी ओ हुनक सहयोगीलोकवन खतराकें
परबावह वबनु कयने सठदखन अपन असभयानमे रमल रहै त छमथ।
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 49
दरभां गाक प्राकृमतक िरोहरर ठदग्घी ओ हराही पोखरर छै क। दरभां गा रे लिे
स्िे शन द्वारा कतोक बखषसँ एवहमे कचरा ओ दूवर्त पावन खसाओल
जाइत छल। चौिरीजी एवहसँ आहत छलाह। कतोक बे र हमरा लोकवन
एकर वनदानक ले ल विमशष कयल। ठदसम्बर 2021मे चां ििारी
सां ग्रहालयक प्रभार हमरा भे िल। हम तुरांत रे लिे क िररष्ठ अमिकारी
सभकें पि लीन्द्ख कय आग्रह कयल जे रे लिे क दूवर्त पावनकें सां ग्रहालय
पररसर ओ ठदग्घी पोखररमे खसे नाइ बां द कयल जाय। मीवडयामे एवह
समाचारकें बे स प्रसाररत कयल गे ल। पिक प्रमतसलवप पोखरर बचाउ
असभयान समममतकें आिश्यक कारष िाई हे तु से हो दे ल गे ल। विश्व
पयाषिरर् ठदिस 5 जून 2022क' महाराजामिराज लक्ष्मीश्वर लसिंह
सां ग्रहालय, दरभां गामे पोखरर बचाउ असभयानक सां ग सां युतत
तत्िाििानमे एकगोि कायषक्रम आयोजजत कयल गे ल छल। जजला
पदामिकारी सवहत कतोक गर्मान्द्य नागररक सभ उपस्स्थत भे लाह।
चौिरी जी एिां कतोक बुसद्धजीिी सभ पोखररक दशा ओ ठदशाक
विर्यमे विस्तारसँ चचाष कयलन्द्न्द्ह। जजला पदामिकारीके ठदग्घी पोखररमे
रे लिे द्वारा खसाओल जा रहल दूवर्त पावनकें दे खा दे ल आ आग्रह कयल
जे एकरा रोकल जाय। ठदग्घी पोखररक मोहार पर जे अमतक्रमर् छै क
से हो दे खलवन। हम कहसलयवन जे ई अमतक्रमर् समाजक सशजक्षत लोक
यथा -डातिर, इां जीवनयर, प्रोफेसर, िकील, पिकार आठद द्वारा कयल
जाइत अमछ जकरा प्रशासवनक अमिकारी लोकवनक सहयोग भे िैत
रहै छ। एवह बातकें ओ स्िीकार कयने छलाह।
कामे श्वर नगर पररसरक पोखररक सौन्द्दयीकरर् विश्वविद्यालय प्रशासन
द्वारा कयल गे ल। पोखररक अँ गनइकें नि कय दे ल गे ल। नारायर् जी
ओकरा चुनौतीक ले ल ने शनल ग्रीन वरब्यूनलमे माममला दजष कयलन्द्न्द्ह।
50 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
वरब्यूनलक आदे शसां पोखररक अँ गनइकें ठीक कयल गे ल एिां
कुलपमतकें दां वडत कयल गे ल। हराही, ठदग्घी ओ गां गासागर पोखररक
दुदषशाक वनदानक ले ल चौिरी जी ने शनल ग्रीन वरब्यूनलमे माममला दजष
कयलवन। वरब्यूनलक आदे श भे लैक जे पोखररमे पावन खसे नाइ तुरांत
रोकल जाय। से भे लैक। सां गवह एक करोि एकसठठ लाख िकाक
जुमाषना से हो लगाओल गे ल। एहन न्द्यायादे श प्रायः पवहल बे र भे ल छै क
जावहमे पोखररक रक्षाक ले ल जुमाषना भे ल छै क। नारायर् जी चौिरीक
प्रयासक बि पै घ उपलस्ब्ि ई वनर्षय छै क।
मीवडयामे एवह समाचारकें बे स प्रसाररत कयल गे ल। इन्द्िैक मुख्यालय
द्वारा हमरा वनदे सशत कयल गे ल जे नारायर् जी चौिरी एिां हुनक पोखरर
बचाउ असभयान समममतकें असभनां दन कयल जाय। महाराजा लक्ष्मीश्वर
लसिंह मे मोररयल महाविद्यालय, दरभां गाक सभागारमे 14 अतिू बर
2024क एक गोि भव्य कायषक्रम आयोजजत भे ल। उतत महाविद्यालय
ओ इन्द्िैक दरभां गा चै प्िरक सां युतत तत्िाििानमे पोखरर बचाउ
असभयान समममतकें सम्मावनत कयल गे ल। समममत ठदससँ नारायर् जी
चौिरी एिां हुनक सहयोगी मोहम्मद तासशम नबािके पाग दोपिासँ
सम्मावनत कयल गे ल। महाविद्यालयक प्रिानाचायषक अध्यक्षतामे जल
सां रक्षर्क िास्ते प्रयास कयवनहार बे गूसरायक सशि प्रकाश भारद्वाजके
से हो सम्मावनत कयल गे ल। इन्द्िैक दरभां गा चै प्िरक प्रोफेसर निीन
कुमार अग्रिाल अलािा प्रोफेसर विद्यानाथ झा, प्रोफेसर मुनीश्वर यादि,
डा िै द्यनाथ चौिरी बै जू, प्रससद्ध सावहत्यकार प्रोफेसर भीमनाथ झा, डा
िीर्ा ठाकुर, डा योगानां द झा, डा अिनींि कुमार झा, गर्पमत नाथ झा
िै द्य, वििे कानां द झा, डा अयोध्या नाथ झा सवहत शतामिक गर्मान्द्यजन
उपस्स्थत भे लाह। ई ओहन अिसर छल जतय दरभां गाक प्रमुख
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 51
व्यक्ततत्ि सभ नारायर् जी चौिरीकें सुनलवन एिां हुनक सम्मान
समारोहक प्रत्यक्षदशी बनलाह। हुनक सहयोगी मोहम्मद तासशम
नबािक उद्गार ओ व्यथा कथा सुवन अत्यां त ममाषहत भे लहुँ जे कोना--
कोना जान पर खे सल कय ओलोकवन पोखररक रक्षा करै त छमथ।
नारायर् जी चौिरी वनडर ओ कमषठताक सां गवह सां कोची स्िभािक
व्यक्तत से हो छमथ। जखन हुनका सम्मानक चचाष हम कयल त' कहलवन
जे हमर सां पूर्ष िीम काज करै त अमछ। हमर िकील कमले श कुमार ममश्र
सठदखन सहयोग ले ल ठाढ रहै त छमथ तखन व्यक्ततगत रूपसँ हमरा
सम्मान स्िीकार नवह। हम कहसलयवन जे िकील साहबक सां गवह सां पूर्ष
िीमक सदस्य सभकें आमां सित कयल जाय। आओर सभ सदस्य
उपस्स्थत भे लाह तखन कायषक्रम आयोजजत भे ल। िकील साहब
ठदल्लीसँ नवह आवब सकलाह त' मै मथली सावहत्य सां स्थान, पिना द्वारा
मै मथली ठदिसक सुअिसर पर 7 जनिरी 2025क प्रससद्ध इमतहासकार
प्रोफेसर रत्ने श्वर ममश्रक कर-कमलसँ हुनका सम्मावनत कयल गे ल।
समाजक ले ल काज केवनहार एवह िीमकें सम्मावनत कय कोनो सां स्थान
स्ियां कें गौरिशाली बुझैत अमछ।
चौिरी जीक अनुसारें कोशी महासे तु वनमाषर्क समय विशे र्ज्ञ समममतक
सदस्यक कहब छलवन जे ई से तु तते क छोि अमछ जे भविष्ट्यमे
विनाशकारी सावबत होयत। नारायर् जी चौिरी एवह माममलाकें
उच्चतम न्द्यायालयमे रखलन्द्न्द्ह। कोिष कहलकवन जे उच्च न्द्यायालय
जाउ। उच्च न्द्यायालयमे वहनक िकील साहब महासे तुक ठीकेदारसँ
प्रभावित भे लाह आ माममला कमजोर भय गे ल (ई ओकील वकयो दोसर
छलाह)। चौिरी जी कहै त छमथ जे ओवह माममलाक असरर भे लैक जे
कोशी पर दोसर पु ल जे मिे पुरमे बवन रहल छै क से बे स नमहर बवन
52 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
रहल छै क।
पोखरर बचे बाक ले ल चौिरी जी जागरुकता असभयान सठदखन चलबै त
रहै त छमथ। सां गोष्ठी, से ममनार, िरना, प्रदशषन, फोिो प्रदशषनी प्रभृमतक
माध्यमसँ आम लोककें जागरूक करै त रहै त छमथ। पद्मश्री मानस
वबहारी िमाष, डा गर्पमत ममश्र सन महान व्यक्ततत्िक सहयोग भे िैत
रहलवन। प्रोफेसर विद्यानाथ झा, मोदनाथ ममश्र, अजजत कुमार ममश्र,
गजानन ममश्र, डा अिनींि कुमार झा, सुशाां त कुमार, मु रारी कुमार झा
प्रभृमत कतोक बुसद्धजीिी सभक सहयोग से हो भे िैत रहै त छन्द्न्द्ह।
जँ पोखरर खुनेनाइ पुण्यक काज छै क त' ओकरा भरर कय नि केनाइ
महापाप अिस्स हे तैक। जे पोखररक रक्षा करै त छमथ ओ हमरा नजररमे
पुण्यात्मा अिस्स छमथ। िरोहरर सां रक्षर्क ले ल नारायर् जीक
समपषर्सँ हम बे स प्रभावित छी आ एहन िरोहररक से नानीक प्रमत
अत्यमिक सम्मान अमछ। ईश्वरसँ हुनक दीघाषयु ओ स्िस्थ जीिनक
कामना करै त छी।
अपन मतव्य
ं editorial.staff.videha@gmail.com
पर पठाउ।
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 53
२.६.प्रणि झा- थमथथला म पोखररक
े अथतक्रमण आ "तालाब
बचाओ अभर्यान"
प्रणि झा
थमथथला म पोखररक
े अथतक्रमण आ "तालाब बचाओ अभर्यान"
"पग-पग पोखरर, माछ-मखान" मममथलाक पवहचान रहल अमछ, जे
गाम-गाम मे पोखररक उपस्स्थमत आ ओवह सँ माछ आ मखानक
उत्पादनक प्रचुरता दे खबै त अमछ। पोखरर एतुतका जीिनक आिार
रहल अमछ- खे ती-बािी, माछ पालन, मखान उत्पादन, आ डे ली
केआिश्यकता जे ना नहे नाइ, िोनाइ, आ माल-जाल ले ल पावनक
व्यिस्था एकर माध्यम सँ होइत रहल अमछ। मुदा वपछला दू-अढ़ाइ
दशक (2000-2025) मे ई पोखरर सभ ते जी सँ अमतक्रमर्क सशकार
भऽ गे ल अमछ। भू-मावफया सभ पोखरर सभ केँ भरबा कऽ ओवह पर
54 || विदह (since
े 2000) ISSN 2229-547X VIDEHA (since 2004) www.videha.co.in
मकान, दुकान, आ वबस्ल्डां ग बनबै त जा रहल अमछ। ई िां िा कमोिे श
मममथलाक सभ जजला मे फरर-फुला रहल अमछ जकरा कारर्
मममथलाक जल सां पदा सां कि मे पिल अमछ।
ऐ सां किक बीच श्री नारायर् चौिरीजी क ने तृत्ि मे "तालाब बचाओ
असभयान" एकिा आशाक वकरर् बनल। ओ अपन अथक प्रयास सँ
मममथलाक (खास कऽ दरभां गा जजलाक) पोखररक सां रक्षर्क ले ल
मावफया, प्रशासन, आ सामाजजक उदासीनता सँ लगातार लिै त आवब
रहल छमथ। ऐ आले ख द्वारा पोखररक ऐमतहाससक महत्ि, अमतक्रमर्क
कुप्रभाि, मावफयाक भूममका, चौिरीजीक सां घर्ष आ उपलस्ब्ि, आ
सां बांमित हालक खबर पर चचाष करबाक प्रयास अमछ।
मममथला मे पोखरर खाली पावन सँ भरल खाइि नवह अमछ, बस्ल्क
सां स्कृमत, अथषव्यिस्था, आ सामाजजक जीिनक आिार रहल अमछ।
1964क दरभां गा गजे वियरक मुतावबक, दरभां गा शहर मे 300 सँ बे सी
पोखरर छल। उदाहरर् ले ल, गां गा सागर पोखरर, हराही पोखरर, आ
ठदग्घी पोखरर सन पोखरर ऐमतहाससक आ सामाजजक दृमि सँ महत्िपूर्ष
रहल अमछ। ई पोखरर सभ माछ पालन आ मखान उत्पादनक केंि छल।
मखान, जे मममथलाक विशे र् उत्पाद अमछ, एकर िार्र्िंक उत्पादन
2000क दशक मे लगभग 50,000 िन छल, जे मुख्य रूप सँ पोखरर
सँ होइत छल (आब एकर उत्पादन खे त मे से हो होबय लागल, मुदा ई
दोसर विर्य अमछ)। मममथला मे पोखररक कात मे मे ला, पूजा-पाठ, आ
सामुदामयक आयोजन सभ प्राचीन समय से होइत आबै त रहल अमछ,
जे एकर साां स्कृमतक महत्ि के इां वगत करय अमछ।
1989 मे प्रो. एस.एच. बज्मीक सिे मे दरभां गा मे 213 पोखररक
उल्ले ख भे ल, जे 25 साल मे 87 पोखररक कमी दे खबै त अमछ। 2016
विदह ४१९
े ू
म अक ०१ं ज न २०२५ (िर् १८
ष मास २१० अक ४१९)
ं नारायणजी चौधरी विश र्ाक ं ||
े 55
मे दरभां गा नगर वनगमक आँ किा मे ई सां ख्या माि 84 रहल, जे एकर
ते जी सँ लुप्त होएबाक सोझा सां केत दै त अमछ। मिुबनी जजला मे
10,755 सरकारी आ वनजी पोखरर छल, जावह मे सँ तयोिी प्रखां डक
ते सलया पोखरर, लसिंहिािाक होसलया पोखरर, आ मनीगाछीक ठदग्घी
पोखरर प्रससद्ध छल। ई पोखरर जल सां रक्षर्क प्राकृमतक सािन छल,
जे भूजलक स्तर के बना कऽ राखै त छल आ बरसातक पावन के सां रजक्षत
करै त छल। उदाहरर् ले ल, गां गा सागर पोखररक आसपासक गाम मे
1990क दशक तक हैं डपां प मे पावनक कवहयो कमी नवह होय छल,
मुदा एकर ससकुिन सँ भूजल सां कि शुरू भे ल, जे हाल के साल मे
अतसर गमी के सीजन मे दे खल जा रहल अमछ।
2000क दशक मे मममथला मे शहरीकरर् आ जनसां ख्या िृसद्धक लहर
शुरू भे ल। दरभां गा शहरक जनसां ख्या जे 2001 मे 2.96 लाख छल,
से 2011 मे बवढ़ कऽ 3.80 लाख भऽ गे ल। ऐ तीव्र जनसां ख्या िृसद्धक
कारर् जमीनक माँ ग बढ़ल, आ पोखरर पर भू-मावफयाक नजर पिल।
मन पोखरर (दरभां गा), नीम पोखरर (विश्वविद्यालय थाना क्षे ि), आ
बाबा सागर दास पोखरर सन पोखरर पर मावि भरा कऽ अमतक्रमर् शुरू
भे ल। उदाहरर् ले ल, मन पोखरर, जे कवहयो 10 एकि मे पसरल छल,
एकरा ऊपर िीरे -िीरे अमतक्रमर् कऽ मकान बने नाइ शुरू भे ल आ
2008 तक एकर आकार घवि कऽ 6 एकि रवह गे ल। 2005 मे
दरभां गा मे भूजल स्तर नीचा जे बाक पवहल ररपोिष आयल, जे करा
चौिरीजी पोखररक कमी सँ जोिलन्द्खन अमछ। 2000-2010 के
दशक मे लगभग 50 पोखररक आां सशक अमतक्रमर् भे ल, जकरा भू-
मावफया द्वारा पोखररकेँ अमतक्रमर् के नींिक रूप मे दे खल जा सकय
अमछ।