Tee: Verskil tussen weergawes
No edit summary |
k Wêreldspektrum-skakel, replaced: * Wêreldspektrum, 1982 → * Wêreldspektrum, 1982 using AWB |
||
| (6 wysigings tussenin deur 6 gebruikers nie gewys nie) | |||
| Lyn 2: | Lyn 2: | ||
[[Lêer:Loose leaf darjeeling tea twinings.jpg|duimnael|Gedroogde Darjeeling teeblare]] |
[[Lêer:Loose leaf darjeeling tea twinings.jpg|duimnael|Gedroogde Darjeeling teeblare]] |
||
[[Lêer:Tea bags.jpg|duimnael|Teesakkies]] |
[[Lêer:Tea bags.jpg|duimnael|Teesakkies]] |
||
[[Lêer:Tea workers.png|duimnael|Teewerkers]] |
|||
'''Tee''' (''[[Engels]]:'' ''tea''; ''[[Nederlands]]:'' ''thee''; ''[[Duits]]:'' ''Tee''; ''[[Chinees]]:'' 茶 ''chá'') is 'n warm drank wat uit die gedroogde blare van die teestruik ''[[Camellia sinensis]]'' berei word.<ref>'''HAT''': [[Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal]]. Vyfde uitgawe, F. F. Odendal & R.H. Gouws, 2005.</ref> |
'''Tee''' (''[[Engels]]:'' ''tea''; ''[[Nederlands]]:'' ''thee''; ''[[Duits]]:'' ''Tee''; ''[[Chinees]]:'' 茶 ''chá'') is 'n warm drank wat uit die gedroogde blare van die teestruik ''[[Camellia sinensis]]'' berei word.<ref>'''HAT''': [[Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal]]. Vyfde uitgawe, F. F. Odendal & R.H. Gouws, 2005.</ref> |
||
| Lyn 9: | Lyn 10: | ||
''Camellia'' is die latiniseerde naam van die eerw. Georg Joseph Kamel<ref>Stafleu, FA; Cowan, RS (1976–88). Taxonomic literature: A selective guide to botanical publications and collections with dates, commentaries and types (2nd ed.). Utrecht: Bohn, Scheltema and Holkema</ref> (1661–1706). Kamel was 'n Tjeggiese jesuiët, [[apteker|farmaseut]] en sendeling op die [[Filippyne]]. Die Sweedse dokter, plantkundige en bioloog [[Carolus Linnaeus]] het die naam gekies om Kamel se bydrae tot die plantkunde te eer.<ref>'''Botanics''', History of Tea, 2003-8-10, "Georg Jeoseph Kamel, whose name in Latin was Camellus was missionary to the Philippines, died in Manilla in 1706. […] Camellias were named in posthumous honor of George Joseph Kamel by Carolus Linnæus".</ref> Alhoewel Kamel die struik nie ontdek het nie<ref>'''Botanics''', History of Tea, 2003-8-10, "It is speculated that he never saw a camellia".</ref> en Linneaus die teestruik as ''Thea'' beskou het.<ref>Golender, Leonid (2003-8-10), '''Botanics''', History of Tea, "The first edition of Linnaeus's Species Plantarum published in 1753 suggested calling the tea plant Thea sinensis…"</ref> Dit was die Engelse plantkundige Robert Sweet (1783–1835) wat al soorte van ''Thea'' na die klas ''Camellia'' verskuif het.<ref>International Association for Plant Taxonomy (2006), "Article 13, example 3", International Code of Botanical Nomenclature (Vienna Code) (electronic ed.), "The generic names Thea L. (Sp. Pl.: 515. 24 Mai 1753), and Camellia L. (Sp. Pl.: 698. 16 Aug 1753; Gen. Pl., ed. 5: 311. 1754), are treated as having been published simultaneously on 1 May 1753. … the combined genus bears the name Camellia, since Sweet (Hort. Suburb. Lond.: 157. 1818), who was the first to unite the two genera, chose that name, and cited Thea as a synonym".</ref> Die naam ''sinensis'' is die [[Latyn]]se vorm vir [[Chinees]]. |
''Camellia'' is die latiniseerde naam van die eerw. Georg Joseph Kamel<ref>Stafleu, FA; Cowan, RS (1976–88). Taxonomic literature: A selective guide to botanical publications and collections with dates, commentaries and types (2nd ed.). Utrecht: Bohn, Scheltema and Holkema</ref> (1661–1706). Kamel was 'n Tjeggiese jesuiët, [[apteker|farmaseut]] en sendeling op die [[Filippyne]]. Die Sweedse dokter, plantkundige en bioloog [[Carolus Linnaeus]] het die naam gekies om Kamel se bydrae tot die plantkunde te eer.<ref>'''Botanics''', History of Tea, 2003-8-10, "Georg Jeoseph Kamel, whose name in Latin was Camellus was missionary to the Philippines, died in Manilla in 1706. […] Camellias were named in posthumous honor of George Joseph Kamel by Carolus Linnæus".</ref> Alhoewel Kamel die struik nie ontdek het nie<ref>'''Botanics''', History of Tea, 2003-8-10, "It is speculated that he never saw a camellia".</ref> en Linneaus die teestruik as ''Thea'' beskou het.<ref>Golender, Leonid (2003-8-10), '''Botanics''', History of Tea, "The first edition of Linnaeus's Species Plantarum published in 1753 suggested calling the tea plant Thea sinensis…"</ref> Dit was die Engelse plantkundige Robert Sweet (1783–1835) wat al soorte van ''Thea'' na die klas ''Camellia'' verskuif het.<ref>International Association for Plant Taxonomy (2006), "Article 13, example 3", International Code of Botanical Nomenclature (Vienna Code) (electronic ed.), "The generic names Thea L. (Sp. Pl.: 515. 24 Mai 1753), and Camellia L. (Sp. Pl.: 698. 16 Aug 1753; Gen. Pl., ed. 5: 311. 1754), are treated as having been published simultaneously on 1 May 1753. … the combined genus bears the name Camellia, since Sweet (Hort. Suburb. Lond.: 157. 1818), who was the first to unite the two genera, chose that name, and cited Thea as a synonym".</ref> Die naam ''sinensis'' is die [[Latyn]]se vorm vir [[Chinees]]. |
||
Ruim 2 000 jaar gelede was die Chinese al bewus van die stimulerende werking wat tee het. Waarskynlik het mense eers die blare van die Chinese teestruik (Camellia sinensis) gekou, maar later is daar ontdek dat 'n verfrissende, stimulerende drank berei kon word deur aftreksels van die teeblare te maak. |
Ruim 2 000 jaar gelede was die Chinese al bewus van die stimulerende werking wat tee het. Waarskynlik het mense eers die blare van die Chinese teestruik (Camellia sinensis) gekou, maar later is daar ontdek dat 'n verfrissende, stimulerende drank berei kon word deur aftreksels van die teeblare te maak. |
||
Die stimulerende werking word verkry van die kafeïen wat in die blare aanwesig is. Na gelang van die bewerking van die blare kan daar tussen |
Die stimulerende werking word verkry van die kafeïen wat in die blare aanwesig is. Na gelang van die bewerking van die blare kan daar tussen twee soorte tee onderskei word, waarvan die sogenaamde swart tee vir die internasionale handel die belangrikste is. |
||
In [[Japan]] en [[China]] word groen tee verkies, wat verkry word uit ongegiste blare. |
In [[Japan]] en [[China]] word groen tee verkies, wat verkry word uit ongegiste blare. Buiten swart tee, wat ook in Suid-Afrika verbou word, is rooibostee of rooitee (''[[Aspalathus linearis]]'') ook ʼn gewilde drank in [[Suid-Afrika]], en die bemarking en beheer daarvan geskied reeds sedert 1954. Dit word dikwels as 'n gesondheidsdrank beskou omdat dit geen kafeïen bevat nie en net 'n lae persentasie tannien bevat. |
||
== Inleiding == |
== Inleiding == |
||
Die teestruik (''Camellia sinensis'') is afkomstig uit die warm, gematigde gebiede van [[Asië]]. Daar kan tussen |
Die teestruik (''Camellia sinensis'') is afkomstig uit die warm, gematigde gebiede van [[Asië]]. Daar kan tussen twee variëteite onderskei word: die Assamteeplant (variëteit ''assamica'') groei meestal in die hoër liggende, koel berggebiede van [[Birma]], [[Thailand]] en [[Indonesië]], terwyl die Chinese teestruik (variëteit sinensis) vermoedelik inheems is in China. |
||
In Suid-Afrika word tee in Oos- en Noordoos-[[Gauteng]], [[KwaZulu-Natal]], [[Vendas|Venda]] en [[Transkei]] verbou, terwyl rooibostee in [[Wes-Kaap]] verbou word. Reeds voor die begin van die Christelike jaartelling is tee al in [[China]] gebruik, aanvanklik eers as [[medisyne]] en [[Kruid|kruie]]. Eers in die [[6de eeu|6e eeu]] het dit 'n gewilde drank in China geword. Van China het die tee eers oor [[Asië]] en van [[1610]], deur die toedoen van die Nederlanders, ook na [[Europa]], [[Verenigde State van Amerika|Amerika]] en [[Suid-Afrika]] versprei. |
In Suid-Afrika word tee in Oos- en Noordoos-[[Gauteng]], [[KwaZulu-Natal]], [[Vendas|Venda]] en [[Transkei]] verbou, terwyl rooibostee in [[Wes-Kaap]] verbou word. Reeds voor die begin van die Christelike jaartelling is tee al in [[China]] gebruik, aanvanklik eers as [[medisyne]] en [[Kruid|kruie]]. Eers in die [[6de eeu|6e eeu]] het dit 'n gewilde drank in China geword. Van China het die tee eers oor [[Asië]] en van [[1610]], deur die toedoen van die Nederlanders, ook na [[Europa]], [[Verenigde State van Amerika|Amerika]] en [[Suid-Afrika]] versprei. |
||
== Plant == |
== Plant == |
||
Die teestruik behoort tot die familie van die teegewasse en kan, wanneer dit wild groei, hoër as 20 meter word. Die immergroen plante het leeragtige, glansende, gesaagde, enkelvoudige blare, skouerstandige wit of ligroos blomme en houtagtige, drielobbige, driesadige omhulsels; die sade is rond en heelwat groter as 'n ert. Die vemaamste van die ongeveer sestien teesoorte is ''Camellia sinensis'', die inheemse Chinese struik. Baie ander soorte word teenswoordig aangeplant, elk in ooreenstemming met spesiale vereistes. |
Die teestruik behoort tot die familie van die teegewasse en kan, wanneer dit wild groei, hoër as 20 meter word. Die immergroen plante het leeragtige, glansende, gesaagde, enkelvoudige blare, skouerstandige wit of ligroos blomme en houtagtige, drielobbige, driesadige omhulsels; die sade is rond en heelwat groter as 'n ert. Die vemaamste van die ongeveer sestien teesoorte is ''Camellia sinensis'', die inheemse Chinese struik. Baie ander soorte word teenswoordig aangeplant, elk in ooreenstemming met spesiale vereistes. |
||
Om die blare te kan oes, word die teestruike wat uit saadjies gekweek word, op 'n hoogte van 'n half- tot-een meter gesnoei. Tee gedy die beste in koel, klam tropiese laaglande; in hoërliggende gebiede groei dit stadiger en is die drag kleiner - hoewel die gehalte dikwels betreklik hoog is. |
Om die blare te kan oes, word die teestruike wat uit saadjies gekweek word, op 'n hoogte van 'n half- tot-een meter gesnoei. Tee gedy die beste in koel, klam tropiese laaglande; in hoërliggende gebiede groei dit stadiger en is die drag kleiner - hoewel die gehalte dikwels betreklik hoog is. |
||
| Lyn 35: | Lyn 36: | ||
== Verbouing == |
== Verbouing == |
||
In hul natuurlike omgewing kan teestruike 'n hoogte van tot 10 m bereik. Op die plantasies word dit egter gereeld op 'n hoogte van 50 tot 90 |
In hul natuurlike omgewing kan teestruike 'n hoogte van tot 10 m bereik. Op die plantasies word dit egter gereeld op 'n hoogte van 50 tot 90 cm gesnoei, sodat die blare maklik gepluk kan word. Die Chinese variëteit is die geskikste vir streke met 'n baie koue klimaat. Die blare is kleiner en die vorm stewiger as die Assamvariëteit. Laasgenoemde met sy groot, sagte blare is beter aangepas by 'n warm en vogtige klimaat. |
||
In die tropiese laagvlakte is die temperatuur egter te hoog en in die trope is die teeplantasies in die berge geleë. Die gehalte van die eindproduk hang baie af van die verbouingstoestande. Die plantasies wat die hoogste geleë is, lewer die beste gehalte tee. Vir 'n goeie groei is die regte hoeveelheid reën baie belangrik en vir die beste resultate is 'n jaarlikse hoeveelheid reën van tussen 1 500 en 2 000 |
In die tropiese laagvlakte is die temperatuur egter te hoog en in die trope is die teeplantasies in die berge geleë. Die gehalte van die eindproduk hang baie af van die verbouingstoestande. Die plantasies wat die hoogste geleë is, lewer die beste gehalte tee. Vir 'n goeie groei is die regte hoeveelheid reën baie belangrik en vir die beste resultate is 'n jaarlikse hoeveelheid reën van tussen 1 500 en 2 000 mm nodig. Hoewel die struike 'n tydperk van droogte kan deurstaan, is dit uit die oogpunt van produksie nie gunstig nie, want die struike gaan dan in ʼn russtadium en vorm geen nuwe blare nie. |
||
Afgesien van voldoende water is die aantal uur sonskyn per dag net so belangrik. [[Ryp]] is baie nadelig vir die plante. Die struike wat in 'n rustoestand is, word nie beskadig nie, maar groeiende struike gaan dood. Kunsmis is van groot belang, omdat 'n tekort aan voedingstowwe (veral kalium, fosfor en magnesium) in die grand blaarsiektes kan veroorsaak en die struik kan selfs sy blare verloor. Hoewel daar plantasies is wat 100 jaar oud is en nog produktief is, is die normale lewensduur van teestruike 50 jaar. Vir nuwe aanplantings is plantmateriaal van uitstekende gehalte baie belangrik. |
Afgesien van voldoende water is die aantal uur sonskyn per dag net so belangrik. [[Ryp]] is baie nadelig vir die plante. Die struike wat in 'n rustoestand is, word nie beskadig nie, maar groeiende struike gaan dood. Kunsmis is van groot belang, omdat 'n tekort aan voedingstowwe (veral kalium, fosfor en magnesium) in die grand blaarsiektes kan veroorsaak en die struik kan selfs sy blare verloor. Hoewel daar plantasies is wat 100 jaar oud is en nog produktief is, is die normale lewensduur van teestruike 50 jaar. Vir nuwe aanplantings is plantmateriaal van uitstekende gehalte baie belangrik. |
||
Nuwe teeplantasies word meestal aangelê met steggies wat van uitgesoekte plante verkry word. Die steggies word in die skaduwee of in plastiekkiste uitgeplant, waar hulle onder optimale omstandighede wortelskiet. Daarna word die plante in beddings oorgeplant en later finaal uitgeplant. Die teestruike word by uitplanting ongeveer anderhalf meter uitmekaar geplant. Die stewige penwortel wat die teestruike aanvanklik het, gaan in die meeste gevalle na uitplanting verlore, sodat die plante gevoeliger is vir droogtes. |
Nuwe teeplantasies word meestal aangelê met steggies wat van uitgesoekte plante verkry word. Die steggies word in die skaduwee of in plastiekkiste uitgeplant, waar hulle onder optimale omstandighede wortelskiet. Daarna word die plante in beddings oorgeplant en later finaal uitgeplant. Die teestruike word by uitplanting ongeveer anderhalf meter uitmekaar geplant. Die stewige penwortel wat die teestruike aanvanklik het, gaan in die meeste gevalle na uitplanting verlore, sodat die plante gevoeliger is vir droogtes. |
||
== Oes == |
== Oes == |
||
Die pluk van teeblare vind in verskillende fases plaas. Met die eerste pluk word 'n sogenaamde pluktafel gevorm. Al die lote bo ʼn bepaalde hoogte word weggepluk, terwyl die laer takke gelaat word sodat die struik heeltemal uitgroei. As dit gebeur het, begin die regte produksiepluk, wanneer net die jong lote gepluk word. As 'n knop uitloop, ontstaan daar eers 'n paar klein, skubvormige blare wat gou afval. Daarna maak groter, stomp, gaafrandige blare hul verskyning, wat in Engels " fish leaf" en in lndonesies "keppel" genoem word. |
Die pluk van teeblare vind in verskillende fases plaas. Met die eerste pluk word 'n sogenaamde pluktafel gevorm. Al die lote bo ʼn bepaalde hoogte word weggepluk, terwyl die laer takke gelaat word sodat die struik heeltemal uitgroei. As dit gebeur het, begin die regte produksiepluk, wanneer net die jong lote gepluk word. As 'n knop uitloop, ontstaan daar eers 'n paar klein, skubvormige blare wat gou afval. Daarna maak groter, stomp, gaafrandige blare hul verskyning, wat in Engels " fish leaf" en in lndonesies "keppel" genoem word. |
||
Dan eers verskyn die regte blare met saagvormige rande. Die boonste blaar van 'n groeiende loot is langwerpig opgerol en word pecco genoem. Daar word tussen verskillende plukstelsels onderskei. Die intensiefste plukmanier is wanneer al die jong late wat 'n boonste blaar en 2 blare het, in hul geheel gepluk word. Hierdie manier van pluk is net moontlik as die grand baie vrugbaar is of as baie kunsmis in die grand ingewerk word. In die meeste gevalle word die onderste blaar egter aan die loot gelaat. |
Dan eers verskyn die regte blare met saagvormige rande. Die boonste blaar van 'n groeiende loot is langwerpig opgerol en word pecco genoem. Daar word tussen verskillende plukstelsels onderskei. Die intensiefste plukmanier is wanneer al die jong late wat 'n boonste blaar en 2 blare het, in hul geheel gepluk word. Hierdie manier van pluk is net moontlik as die grand baie vrugbaar is of as baie kunsmis in die grand ingewerk word. In die meeste gevalle word die onderste blaar egter aan die loot gelaat. |
||
Die struik word dan steeds hoër en moet elke 2 jaar gesnoei word. Teenoor bogenoemde plukmetode is daar die baie fyn plukmetode wanneer net die boonste blaar gepluk word. Die beste tee word op die manier verkry. By die normale fyn pluk word die boonste blaar en een blaar daaronder gepluk, wat 'n goeie tee lewer. Wanneer daar, buiten die boonste blaar, nie 2 nie, maar nog 3 tot 4 blare gepluk word, word daar van growwe pluk gepraat. |
Die struik word dan steeds hoër en moet elke 2 jaar gesnoei word. Teenoor bogenoemde plukmetode is daar die baie fyn plukmetode wanneer net die boonste blaar gepluk word. Die beste tee word op die manier verkry. By die normale fyn pluk word die boonste blaar en een blaar daaronder gepluk, wat 'n goeie tee lewer. Wanneer daar, buiten die boonste blaar, nie 2 nie, maar nog 3 tot 4 blare gepluk word, word daar van growwe pluk gepraat. |
||
Omdat nie al die plantasies elke dag gepluk kan word nie, word daar in pluksessies van meestal 10 dae gepluk. In laer liggende plantasies is die duur van 'n werkgang 'n week en op die hoër liggende plantasies 14 dae. As daar te lank gewag word, word baie oorryp blare saamgepluk. |
Omdat nie al die plantasies elke dag gepluk kan word nie, word daar in pluksessies van meestal 10 dae gepluk. In laer liggende plantasies is die duur van 'n werkgang 'n week en op die hoër liggende plantasies 14 dae. As daar te lank gewag word, word baie oorryp blare saamgepluk. |
||
== Verwerking en handel == |
== Verwerking en handel == |
||
| Lyn 58: | Lyn 59: | ||
=== Verwerkingsfase === |
=== Verwerkingsfase === |
||
Wat vroeër met die hand gedoen is, word vandag deur moderne masjiene gedoen. Teen [[1890]] het die teefabriek die teehuis vervang. In die fabriek word die blare eers vir 18 uur op rakke geplaas soda! dit kan verlep, waarna dit met masjiene gesny of gemaal word ten einde die rolproses te vergemaklik. Na die rol word die blare laat rus en tydens die gisting word die kenmerkende flaviene en rubigiene gevorm. |
Wat vroeër met die hand gedoen is, word vandag deur moderne masjiene gedoen. Teen [[1890]] het die teefabriek die teehuis vervang. In die fabriek word die blare eers vir 18 uur op rakke geplaas soda! dit kan verlep, waarna dit met masjiene gesny of gemaal word ten einde die rolproses te vergemaklik. Na die rol word die blare laat rus en tydens die gisting word die kenmerkende flaviene en rubigiene gevorm. |
||
In Japan, waar die grootste deel van die oes tot groen tee verwerk word, word die blare nadat dit gepluk is, met stoom verhit. Gevolglik word die ensieme wat in die blare aanwesig is, ondoeltreffend gemaak sodat daar geen gisting plaasvind nie. [[Oolong]] word in [[Suid-China]] en in [[Taiwan]] uit ʼn besondere teesoort (chesima) gemaak en op dieselfde manier as swart tee verwerk. Die laaste verwerkingsfase is die verpakking. Ten einde te voorkom dat die blare hul gehalte verloor, word dit in drielaaghout-teekiste gepak, wat vroeër met lae tin uitgevoer was. Hedendaags word teekiste met 'n laag [[aluminiumfoelie]] gebruik. |
In Japan, waar die grootste deel van die oes tot groen tee verwerk word, word die blare nadat dit gepluk is, met stoom verhit. Gevolglik word die ensieme wat in die blare aanwesig is, ondoeltreffend gemaak sodat daar geen gisting plaasvind nie. [[Oolong]] word in [[Suid-China]] en in [[Taiwan]] uit ʼn besondere teesoort (chesima) gemaak en op dieselfde manier as swart tee verwerk. Die laaste verwerkingsfase is die verpakking. Ten einde te voorkom dat die blare hul gehalte verloor, word dit in drielaaghout-teekiste gepak, wat vroeër met lae tin uitgevoer was. Hedendaags word teekiste met 'n laag [[aluminiumfoelie]] gebruik. |
||
=== Gehalte === |
=== Gehalte === |
||
Die manier waarop die teeblare verwerk word, het 'n groot invloed op die gehalte van die tee. Die geur, smaak en kleur ontwikkel tydens die natuurlike gistingsproses, waarna die smaakverskille eers werklik na vore kom. In die Weste word byna net swart tee gedrink, terwyl die Japanners groen ongegiste tee verkies. |
Die manier waarop die teeblare verwerk word, het 'n groot invloed op die gehalte van die tee. Die geur, smaak en kleur ontwikkel tydens die natuurlike gistingsproses, waarna die smaakverskille eers werklik na vore kom. In die Weste word byna net swart tee gedrink, terwyl die Japanners groen ongegiste tee verkies. |
||
Met die gisting van swart tee word daar na 'n ideale verhouding tussen die kenmerkende flaviene en rubigiene gestreef. In die handel word daar ook op die ouderdom en grootte van die blare gelet. Die blare wat nog knoppe is, verskaf die geurigste tee. Die boonste blare is wit behaar (Chinees ''pekho'' = "wit haar") en daar word tussen die witpunt, goudpunt of oranjepecco onderskei. Die swart tee wat in Suid-Afrika verbou word, word gewoonlik met hierdie tee vermeng. |
Met die gisting van swart tee word daar na 'n ideale verhouding tussen die kenmerkende flaviene en rubigiene gestreef. In die handel word daar ook op die ouderdom en grootte van die blare gelet. Die blare wat nog knoppe is, verskaf die geurigste tee. Die boonste blare is wit behaar (Chinees ''pekho'' = "wit haar") en daar word tussen die witpunt, goudpunt of oranjepecco onderskei. Die swart tee wat in Suid-Afrika verbou word, word gewoonlik met hierdie tee vermeng. |
||
=== Teehandel === |
=== Teehandel === |
||
Die teehandelaar van die invoerland koop die tee op openbare veilings, wat hy op aanbeveling van sy teeproewer koop. Laasgenoemde beoordeel die voorkoms en geur van droë tee, tee wat getrek het en die eintlike tee. Die teeproewer berei sy tee volgens 'n voorgeskrewe manier: 2,83 g tee word in 'n porseleinkommetjie van 0, 12 groot geplaas, met die deksel bo-op. |
Die teehandelaar van die invoerland koop die tee op openbare veilings, wat hy op aanbeveling van sy teeproewer koop. Laasgenoemde beoordeel die voorkoms en geur van droë tee, tee wat getrek het en die eintlike tee. Die teeproewer berei sy tee volgens 'n voorgeskrewe manier: 2,83 g tee word in 'n porseleinkommetjie van 0, 12 groot geplaas, met die deksel bo-op. |
||
Daarna gooi hy kokende water op die tee en na 5 tot 6 minute gooi hy die getrekte tee oor in ʼn koppie sonder ore. Die teeblare wat getrek het, skud hy op die kommetjie se deksel uit. As die vloeistof 'n temperatuur van sowat 43 |
Daarna gooi hy kokende water op die tee en na 5 tot 6 minute gooi hy die getrekte tee oor in ʼn koppie sonder ore. Die teeblare wat getrek het, skud hy op die kommetjie se deksel uit. As die vloeistof 'n temperatuur van sowat 43 °C bereik het, proe die teeproewer 'n lepel vol, wat hy onmiddellik weer uitspoeg. 'n Teeproewer kan sy bevindings met ongeveer 120 terme aandui. 'n Teehandelaar bemark sy tee altyd as 'n mengsel. So 'n mengsel kan uit 4 of 5 soorte [[Assamees|Assamtee]], net soveel [[Ceylontee]] en 'n tee uit [[Afrika]] bestaan. |
||
Na [[1950]] het die teesakkie weer baie gewild geword, nadat dit oorspronklik ruim 100 jaar gelede al bekend was. Die inhoud bestaan meestal uil verwerkte stof. Lemmetjiebloeiseltee, kamilletee, roosbotteltee en ander soortgelyke tee is nie egte teesoorte nie en daar word gepraat van nagemaakte tee of teesurrogaat. Swart Chinese tee en oolong word egter soms met blomblaartjies en ander plantdele gemeng, byvoorbeeld [[jasmyn]], en dan as jasmyntee bemark. [[Rooibostee]], ook bekend as rooitee, speldeof naaldetee word verkry van die blare en stingels van die struik ''Aspalanthus linearis''. Dit bevat geen kafeïen nie en min tannien. |
Na [[1950]] het die teesakkie weer baie gewild geword, nadat dit oorspronklik ruim 100 jaar gelede al bekend was. Die inhoud bestaan meestal uil verwerkte stof. Lemmetjiebloeiseltee, kamilletee, roosbotteltee en ander soortgelyke tee is nie egte teesoorte nie en daar word gepraat van nagemaakte tee of teesurrogaat. Swart Chinese tee en oolong word egter soms met blomblaartjies en ander plantdele gemeng, byvoorbeeld [[jasmyn]], en dan as jasmyntee bemark. [[Rooibostee]], ook bekend as rooitee, speldeof naaldetee word verkry van die blare en stingels van die struik ''Aspalanthus linearis''. Dit bevat geen kafeïen nie en min tannien. |
||
| Lyn 120: | Lyn 121: | ||
* KENNIS, 1980, ISBN 0798108258, volume 3, bl. 524, 525 |
* KENNIS, 1980, ISBN 0798108258, volume 3, bl. 524, 525 |
||
| ⚫ | |||
* [http://www.teesorten.de/index.htm Teesoorte] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120219230407/http://www.teesorten.de/index.htm |date=19 Februarie 2012 }} {{de}} |
|||
| ⚫ | |||
* [http://www.teesorten.de/index.htm Teesoorte] {{de}} |
|||
* {{Commonskat-inlyn|Tea|Tee}} |
* {{Commonskat-inlyn|Tea|Tee}} |
||
* {{Wikt-inlyn|tee}} |
* {{Wikt-inlyn|tee}} |
||
Huidige wysiging sedert 20:18, 8 Mei 2024
Tee (Engels: tea; Nederlands: thee; Duits: Tee; Chinees: 茶 chá) is 'n warm drank wat uit die gedroogde blare van die teestruik Camellia sinensis berei word.[1]
Die oorsprong van die teestruik is nie meer bepaalbaar nie. Waarskynlik stam die struik uit suidwes China, Assam of Kambodja. Deesdae word daar onderskei tussen twee oorspronklike teestruike:
- Chinese teestruik Camellia sinensis
- Assamse teestruik Camellia assamica
Camellia is die latiniseerde naam van die eerw. Georg Joseph Kamel[2] (1661–1706). Kamel was 'n Tjeggiese jesuiët, farmaseut en sendeling op die Filippyne. Die Sweedse dokter, plantkundige en bioloog Carolus Linnaeus het die naam gekies om Kamel se bydrae tot die plantkunde te eer.[3] Alhoewel Kamel die struik nie ontdek het nie[4] en Linneaus die teestruik as Thea beskou het.[5] Dit was die Engelse plantkundige Robert Sweet (1783–1835) wat al soorte van Thea na die klas Camellia verskuif het.[6] Die naam sinensis is die Latynse vorm vir Chinees.
Ruim 2 000 jaar gelede was die Chinese al bewus van die stimulerende werking wat tee het. Waarskynlik het mense eers die blare van die Chinese teestruik (Camellia sinensis) gekou, maar later is daar ontdek dat 'n verfrissende, stimulerende drank berei kon word deur aftreksels van die teeblare te maak.
Die stimulerende werking word verkry van die kafeïen wat in die blare aanwesig is. Na gelang van die bewerking van die blare kan daar tussen twee soorte tee onderskei word, waarvan die sogenaamde swart tee vir die internasionale handel die belangrikste is.
In Japan en China word groen tee verkies, wat verkry word uit ongegiste blare. Buiten swart tee, wat ook in Suid-Afrika verbou word, is rooibostee of rooitee (Aspalathus linearis) ook ʼn gewilde drank in Suid-Afrika, en die bemarking en beheer daarvan geskied reeds sedert 1954. Dit word dikwels as 'n gesondheidsdrank beskou omdat dit geen kafeïen bevat nie en net 'n lae persentasie tannien bevat.
Inleiding
[wysig | wysig bron]Die teestruik (Camellia sinensis) is afkomstig uit die warm, gematigde gebiede van Asië. Daar kan tussen twee variëteite onderskei word: die Assamteeplant (variëteit assamica) groei meestal in die hoër liggende, koel berggebiede van Birma, Thailand en Indonesië, terwyl die Chinese teestruik (variëteit sinensis) vermoedelik inheems is in China.
In Suid-Afrika word tee in Oos- en Noordoos-Gauteng, KwaZulu-Natal, Venda en Transkei verbou, terwyl rooibostee in Wes-Kaap verbou word. Reeds voor die begin van die Christelike jaartelling is tee al in China gebruik, aanvanklik eers as medisyne en kruie. Eers in die 6e eeu het dit 'n gewilde drank in China geword. Van China het die tee eers oor Asië en van 1610, deur die toedoen van die Nederlanders, ook na Europa, Amerika en Suid-Afrika versprei.
Plant
[wysig | wysig bron]Die teestruik behoort tot die familie van die teegewasse en kan, wanneer dit wild groei, hoër as 20 meter word. Die immergroen plante het leeragtige, glansende, gesaagde, enkelvoudige blare, skouerstandige wit of ligroos blomme en houtagtige, drielobbige, driesadige omhulsels; die sade is rond en heelwat groter as 'n ert. Die vemaamste van die ongeveer sestien teesoorte is Camellia sinensis, die inheemse Chinese struik. Baie ander soorte word teenswoordig aangeplant, elk in ooreenstemming met spesiale vereistes.
Om die blare te kan oes, word die teestruike wat uit saadjies gekweek word, op 'n hoogte van 'n half- tot-een meter gesnoei. Tee gedy die beste in koel, klam tropiese laaglande; in hoërliggende gebiede groei dit stadiger en is die drag kleiner - hoewel die gehalte dikwels betreklik hoog is.
Blare
[wysig | wysig bron]Soos by alle immergroen plante is die blare van die teestruik leeragtig. Dit het 'n glansende oppervlak, is lansetvormig en het saagvormige kante. Die blare bevat onder meer kafeïen (teïen), looisuur (tannien), gallussuur, oksaalsuur (suringsuur) en eteriese (vlugtige) olies. Net die jong blaartjies word gepluk.
Blomme en vrugte
[wysig | wysig bron]Die skouerstandige wit of rooskleurige blomme is eenstandig - twee-twee of drie-drie - en het vyf tot nege kroonblare en vyf meeldrade. Die geur van teebloeisels herinner aan die van jasmyn. Die vrug bestaan uit ʼn houtagtige, drielobbige saaddoos wat drie olieryke saadkorrels bevat.
Uitwerking van tee
[wysig | wysig bron]Wanneer kookwater oor teeblare gegiet word, word tussen 30 en 45 persent van die stowwe wat in die blare aanwesig is (teïen, looisuur, ens.) in die afgietsel opgeneem. Hierdie stowwe is in die vloeistof wat ons drink en dit werk op verskeie maniere op die menslike gestel in: dit prikkel die senustelsel, verhoog die bloeddruk en bevorder spysvertering. Swart tee bevat gemiddeld 2 persent teïen en 10 persent looisuur. Tee sonder suiker besit geen voedingswaarde nie. Die geur van tee is afkomstig van die eteriese tee-olie in die blare.
Verbouing
[wysig | wysig bron]In hul natuurlike omgewing kan teestruike 'n hoogte van tot 10 m bereik. Op die plantasies word dit egter gereeld op 'n hoogte van 50 tot 90 cm gesnoei, sodat die blare maklik gepluk kan word. Die Chinese variëteit is die geskikste vir streke met 'n baie koue klimaat. Die blare is kleiner en die vorm stewiger as die Assamvariëteit. Laasgenoemde met sy groot, sagte blare is beter aangepas by 'n warm en vogtige klimaat.
In die tropiese laagvlakte is die temperatuur egter te hoog en in die trope is die teeplantasies in die berge geleë. Die gehalte van die eindproduk hang baie af van die verbouingstoestande. Die plantasies wat die hoogste geleë is, lewer die beste gehalte tee. Vir 'n goeie groei is die regte hoeveelheid reën baie belangrik en vir die beste resultate is 'n jaarlikse hoeveelheid reën van tussen 1 500 en 2 000 mm nodig. Hoewel die struike 'n tydperk van droogte kan deurstaan, is dit uit die oogpunt van produksie nie gunstig nie, want die struike gaan dan in ʼn russtadium en vorm geen nuwe blare nie.
Afgesien van voldoende water is die aantal uur sonskyn per dag net so belangrik. Ryp is baie nadelig vir die plante. Die struike wat in 'n rustoestand is, word nie beskadig nie, maar groeiende struike gaan dood. Kunsmis is van groot belang, omdat 'n tekort aan voedingstowwe (veral kalium, fosfor en magnesium) in die grand blaarsiektes kan veroorsaak en die struik kan selfs sy blare verloor. Hoewel daar plantasies is wat 100 jaar oud is en nog produktief is, is die normale lewensduur van teestruike 50 jaar. Vir nuwe aanplantings is plantmateriaal van uitstekende gehalte baie belangrik.
Nuwe teeplantasies word meestal aangelê met steggies wat van uitgesoekte plante verkry word. Die steggies word in die skaduwee of in plastiekkiste uitgeplant, waar hulle onder optimale omstandighede wortelskiet. Daarna word die plante in beddings oorgeplant en later finaal uitgeplant. Die teestruike word by uitplanting ongeveer anderhalf meter uitmekaar geplant. Die stewige penwortel wat die teestruike aanvanklik het, gaan in die meeste gevalle na uitplanting verlore, sodat die plante gevoeliger is vir droogtes.
Oes
[wysig | wysig bron]Die pluk van teeblare vind in verskillende fases plaas. Met die eerste pluk word 'n sogenaamde pluktafel gevorm. Al die lote bo ʼn bepaalde hoogte word weggepluk, terwyl die laer takke gelaat word sodat die struik heeltemal uitgroei. As dit gebeur het, begin die regte produksiepluk, wanneer net die jong lote gepluk word. As 'n knop uitloop, ontstaan daar eers 'n paar klein, skubvormige blare wat gou afval. Daarna maak groter, stomp, gaafrandige blare hul verskyning, wat in Engels " fish leaf" en in lndonesies "keppel" genoem word.
Dan eers verskyn die regte blare met saagvormige rande. Die boonste blaar van 'n groeiende loot is langwerpig opgerol en word pecco genoem. Daar word tussen verskillende plukstelsels onderskei. Die intensiefste plukmanier is wanneer al die jong late wat 'n boonste blaar en 2 blare het, in hul geheel gepluk word. Hierdie manier van pluk is net moontlik as die grand baie vrugbaar is of as baie kunsmis in die grand ingewerk word. In die meeste gevalle word die onderste blaar egter aan die loot gelaat.
Die struik word dan steeds hoër en moet elke 2 jaar gesnoei word. Teenoor bogenoemde plukmetode is daar die baie fyn plukmetode wanneer net die boonste blaar gepluk word. Die beste tee word op die manier verkry. By die normale fyn pluk word die boonste blaar en een blaar daaronder gepluk, wat 'n goeie tee lewer. Wanneer daar, buiten die boonste blaar, nie 2 nie, maar nog 3 tot 4 blare gepluk word, word daar van growwe pluk gepraat.
Omdat nie al die plantasies elke dag gepluk kan word nie, word daar in pluksessies van meestal 10 dae gepluk. In laer liggende plantasies is die duur van 'n werkgang 'n week en op die hoër liggende plantasies 14 dae. As daar te lank gewag word, word baie oorryp blare saamgepluk.
Verwerking en handel
[wysig | wysig bron]Verwerking
[wysig | wysig bron]Na die pluk word die blare toegelaat om te verwelk. Daarna word dit gerol, laat gis, gedroog en gesorteer. Daar word tussen 3 soorte tee onderskei na gelang van die mate waarin die blare 'n natuurlike gistingsproses ondergaan het, naamlik swart tee (gegiste tee), oolong (halfgegiste tee) en groen tee (nie of skaars gegis). In die handel is swart tee die gewildste en dit maak sowat 98 % van die internasionale teehandel uit. Steentee (ʼn massa van blare, stele, soms selfs takkies en stofvormige afval, deur stoom saggemaak en daarna in blokke gepers) en kitstee of poeiertee (uit ingedampte tee-ekstrak) is van minder belang.
Verwerkingsfase
[wysig | wysig bron]Wat vroeër met die hand gedoen is, word vandag deur moderne masjiene gedoen. Teen 1890 het die teefabriek die teehuis vervang. In die fabriek word die blare eers vir 18 uur op rakke geplaas soda! dit kan verlep, waarna dit met masjiene gesny of gemaal word ten einde die rolproses te vergemaklik. Na die rol word die blare laat rus en tydens die gisting word die kenmerkende flaviene en rubigiene gevorm.
In Japan, waar die grootste deel van die oes tot groen tee verwerk word, word die blare nadat dit gepluk is, met stoom verhit. Gevolglik word die ensieme wat in die blare aanwesig is, ondoeltreffend gemaak sodat daar geen gisting plaasvind nie. Oolong word in Suid-China en in Taiwan uit ʼn besondere teesoort (chesima) gemaak en op dieselfde manier as swart tee verwerk. Die laaste verwerkingsfase is die verpakking. Ten einde te voorkom dat die blare hul gehalte verloor, word dit in drielaaghout-teekiste gepak, wat vroeër met lae tin uitgevoer was. Hedendaags word teekiste met 'n laag aluminiumfoelie gebruik.
Gehalte
[wysig | wysig bron]Die manier waarop die teeblare verwerk word, het 'n groot invloed op die gehalte van die tee. Die geur, smaak en kleur ontwikkel tydens die natuurlike gistingsproses, waarna die smaakverskille eers werklik na vore kom. In die Weste word byna net swart tee gedrink, terwyl die Japanners groen ongegiste tee verkies.
Met die gisting van swart tee word daar na 'n ideale verhouding tussen die kenmerkende flaviene en rubigiene gestreef. In die handel word daar ook op die ouderdom en grootte van die blare gelet. Die blare wat nog knoppe is, verskaf die geurigste tee. Die boonste blare is wit behaar (Chinees pekho = "wit haar") en daar word tussen die witpunt, goudpunt of oranjepecco onderskei. Die swart tee wat in Suid-Afrika verbou word, word gewoonlik met hierdie tee vermeng.
Teehandel
[wysig | wysig bron]Die teehandelaar van die invoerland koop die tee op openbare veilings, wat hy op aanbeveling van sy teeproewer koop. Laasgenoemde beoordeel die voorkoms en geur van droë tee, tee wat getrek het en die eintlike tee. Die teeproewer berei sy tee volgens 'n voorgeskrewe manier: 2,83 g tee word in 'n porseleinkommetjie van 0, 12 groot geplaas, met die deksel bo-op.
Daarna gooi hy kokende water op die tee en na 5 tot 6 minute gooi hy die getrekte tee oor in ʼn koppie sonder ore. Die teeblare wat getrek het, skud hy op die kommetjie se deksel uit. As die vloeistof 'n temperatuur van sowat 43 °C bereik het, proe die teeproewer 'n lepel vol, wat hy onmiddellik weer uitspoeg. 'n Teeproewer kan sy bevindings met ongeveer 120 terme aandui. 'n Teehandelaar bemark sy tee altyd as 'n mengsel. So 'n mengsel kan uit 4 of 5 soorte Assamtee, net soveel Ceylontee en 'n tee uit Afrika bestaan.
Na 1950 het die teesakkie weer baie gewild geword, nadat dit oorspronklik ruim 100 jaar gelede al bekend was. Die inhoud bestaan meestal uil verwerkte stof. Lemmetjiebloeiseltee, kamilletee, roosbotteltee en ander soortgelyke tee is nie egte teesoorte nie en daar word gepraat van nagemaakte tee of teesurrogaat. Swart Chinese tee en oolong word egter soms met blomblaartjies en ander plantdele gemeng, byvoorbeeld jasmyn, en dan as jasmyntee bemark. Rooibostee, ook bekend as rooitee, speldeof naaldetee word verkry van die blare en stingels van die struik Aspalanthus linearis. Dit bevat geen kafeïen nie en min tannien.
Teesoorte
[wysig | wysig bron]- Swart tee: Assam, Ceylon, Darjeeling, Earl Grey, English Breakfast
- Groen tee: Gunpowder, Sen Cha, Li Zi Xiang, Yunnan Yun Yin -Rolling Clouds Special
- Wit tee: Pai Mu Dan – Mee Sum, Mo Li Yin Zhen
- Geel tee: Jun Shan Yin Zhen
- Oolong: Dong Ding Oolong Cha, Ti Kuan Yin Cha
Wêreldproduksie
[wysig | wysig bron]| Land | 2008 | 2009 | 2010 |
|---|---|---|---|
| 127 498 | 1 375 780 | 1 467 467 | |
| 987 000 | 972 700 | 991 180 | |
| 345 800 | 314 100 | 399 000 | |
| 318 700 | 290 000 | 282 300 | |
| 198 046 | 198 601 | 235 000 | |
| 173 500 | 185 700 | 198 466 | |
| 165 717 | 165 717 | 165 717 | |
| 150 851 | 146 440 | 150 000 | |
| 80 142 | 71 715 | 88 574 | |
| 96 500 | 86 000 | 85 000 | |
| Totaal | 4 211 397 | 4 242 280 | 4 518 060 |
Sien ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ HAT: Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. Vyfde uitgawe, F. F. Odendal & R.H. Gouws, 2005.
- ↑ Stafleu, FA; Cowan, RS (1976–88). Taxonomic literature: A selective guide to botanical publications and collections with dates, commentaries and types (2nd ed.). Utrecht: Bohn, Scheltema and Holkema
- ↑ Botanics, History of Tea, 2003-8-10, "Georg Jeoseph Kamel, whose name in Latin was Camellus was missionary to the Philippines, died in Manilla in 1706. […] Camellias were named in posthumous honor of George Joseph Kamel by Carolus Linnæus".
- ↑ Botanics, History of Tea, 2003-8-10, "It is speculated that he never saw a camellia".
- ↑ Golender, Leonid (2003-8-10), Botanics, History of Tea, "The first edition of Linnaeus's Species Plantarum published in 1753 suggested calling the tea plant Thea sinensis…"
- ↑ International Association for Plant Taxonomy (2006), "Article 13, example 3", International Code of Botanical Nomenclature (Vienna Code) (electronic ed.), "The generic names Thea L. (Sp. Pl.: 515. 24 Mai 1753), and Camellia L. (Sp. Pl.: 698. 16 Aug 1753; Gen. Pl., ed. 5: 311. 1754), are treated as having been published simultaneously on 1 May 1753. … the combined genus bears the name Camellia, since Sweet (Hort. Suburb. Lond.: 157. 1818), who was the first to unite the two genera, chose that name, and cited Thea as a synonym".
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- KENNIS, 1980, ISBN 0798108258, volume 3, bl. 524, 525
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27 bl. 79 - 83
- Teesoorte Geargiveer 19 Februarie 2012 op Wayback Machine (de)
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Tee.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir tee.