Lelieagtiges
| Lelieagtiges | |
|---|---|
| Trillium tschonoskii | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Divisie: | |
| Klas: | |
| Orde: | Liliales Perleb, 1826
|
| Families | |
| Sinonieme | |
| |
Lelieagtiges (orde Liliales) is hoofsaaklik kruidagtige, meerjarige plante met parallel-arige blare en bergorgane in die vorm van bolle, knolle of wortelstokke, maar enkele boomvorme kom ook voor. Die verspreidingsgebied van hierdie groep is grotendeels beperk tot die subtropiese gebiede, veral Suidelike Afrika.
Bolplante soos tulpe, narsings en irisse word vandag wêreldwyd in talle variasies verkoop. Daar bestaan nog heelwat onsekerheid oor die klassifikasie van die groep, en tussen 5 en 22 families word onder die Liliales geklassifiseer. Vroeër het die klassifikasie hoofsaaklik op die posisie van die vrugbeginsel, die vorm van die bergorgane en die bou van die blomme berus, maar vandag speel die aantal chromosome, die aanwesigheid van melksapvate en die aanwesigheid van chemiese stowwe soos alkaloïede en saponiene ’n groter rol.
Algemeen
[wysig | wysig bron]Die Lelieagtiges (orde Liliales) omvat 'n aantal families met meer as 8 000 spesies wat hoofsaaklik in die subtropiese gebiede voorkom. Die groep is veral bekend vanweë die groot aantal soorte wat in tuine gekweek word. Die meeste van die gekweekte soorte is hibrides van die oorspronklike (suiwer) spesies wat in die natuur voorkom.
Bekende voorbeelde is die verskeie soorte lelies, krokusse, narsings en tulpe en die eetbare soorte soos uie, patats en aspersies. Ander ekonomies belangrike soorte is onder meer die Agave-spesies, waaruit sisal en ander vesels verkry word, Colchicum, waaruit die geneesmiddel kolgisien verkry word, en 'n Smilax-spesie, waaruit geurmiddels berei word.
Lelieagtiges is eensaadlobbige plante, met ander woorde die sade het net een saadlob, die blare is oor die algemeen lank en smal en die are daarvan parallel met mekaar.
Die blomme het drie kelk- en drie kroonblare, wat dikwels dieselfde vorm en kleur aanneem en dan gesamentlik as die perigoon bekend staan. Die perigoonblare is soms vergroei tot ’n buisvormige struktuur. Twee kranse van drie meeldrade elk kom om die stamper voor; laasgenoemde bestaan uit drie of ses vergroeide vrugblare. Omdat bestuiwing hoofsaaklik deur insekte en voëls bewerkstellig word, het die blomme meestal helder kleure en nektar. Nog 'n kenmerk van die Lelieagtiges is dat die wortels of die ondergrondse stingels normaalweg verdik is. Die stingels kan die vorm aanneem van wortelstokke (risome), bolle, knolle en gerokte knolle. Die vrugte van die lelieagtiges is gewoonlik driehoekige kapsules en soms vlesige bessies of, in uitsonderlike gevalle, neute.
Oor die klassifikasie van die orde Liliales bestaan daar heelwat meningsverskil: Deskundiges klassifiseer tussen 5 en 22 families onder hierdie orde. Vroeër is die klassifikasie gebaseer op die posisie van die vrugbeginsel, die vorm van die bergorgane en die bou van die blomme, maar vandag speel die aantal chromosome, die aanwesigheid, al dan nie, van melksapvate en die aanwesigheid of afwesigheid van chemiese stowwe soos alkaloïede en saponiene 'n belangrike rol in die klassifikasie. Die irisfamilie (Iridaceae) word by hierdie bespreking ingesluit, hoewel dit deur baie deskundiges as ’n aparte orde, die Iridales, beskou word.
Liliaceae (leliefamilie)
[wysig | wysig bron]Hierdie familie is een van die grootste families van die blomplante: dit verteenwoordig ongeveer 250 genera en 3 700 spesies, waarvan meer as 1 000 in Suid-Afrika voorkom. Hulle is grotendeels beperk tot die gematigde en tropiese wêrelddele. Die meeste spesies is meerjarige kruide met bolle of wortelstokke, maar vetplante en selfs boomvorme ('n paar aalwynspesies) word ook aangetref.
Bekende voorbeelde van die familie wat wêreldwyd kommersieel gekweek word, is die tulpe (genus Tulipa) en hiasinte (Hyacinthus orientalis), wat veral in Nederland gekweek en uitgevoer word, verskeie lelies (genus Lilium), en Suid-Afrikaanse spesies soos Agapanthus, Bulbinella, Kniphofia (vuurpyl) en Lachenalia. Honderde hibrides en variasies van hierdie spesies is reeds in die handel beskikbaar.
Die bekendste en grootste genus in Suid-Afrika is die aalwyne (genus Aloe), wat meer as 140 spesies het. Die plante wissel van klein vetplantjies van 'n paar sentimeter hoog tot die groot boomaalwyn (Aloe bainesii), wat tot 18 m hoog kan word. Die bitteraalwyn (Aloe ferox) is bekend vir sy gedroogde blaarsap, wat in poeiervorm verkoop word en as medisyne gebruik word.
Die meeste Ornithogalum-spesies, onder meer die tjienkerientjee (Ornithogalum thyrsoides), is giftig vir vee, maar laasgenoemde is 'n gewilde sierplant en snyblom. Nog ’n giftige spesie met 'n baie mooi blom is die vlamlelie (Gloriosa superba), wat in Sentraal-, Oos- en Suidoos-Afrika natuurlik groei en wêreldwyd 'n gewilde kweekhuisplant is. Die blom kan in heelwat verskillende kleure voorkom. Die blomme van plante van die leliefamilie is normaalweg simmetries of byna simmetries, maar Daubenya aurea is 'n uitsondering. Die plant, wat tot die Roggeveldberge in die Wes-Kaap beperk is, se blomme is in 'n hofie gerangskik, maar die buitenste blomme in die hofie is asimmetries (oneweredig) gerangskik.
Amaryllidaceae (amarillisfamilie)
[wysig | wysig bron]Van hierdie familie, wat wêreldwyd voorkom, kom meer as 250 spesies in Suid-Afrika voor. Kenmerkend vir die familie is 'n onderstandige vrugbeginsel (in teenstelling met die bostandige vrugbeginsel van die Liliaceae) en die skermvormige bloeiwyse. Weereens is heelwat lede van die familie van tuinboukundige belang. Die clivia (Clivia miniata) is 'n goeie voorbeeld wat wêreldwyd 'n gewilde kamerplant is. Die soort groei natuurlik in die inheemse woude in Natal en is een van vier spesies wat in Suid-Afrika voorkom.
Ook die Maartlelie of belladonnalelie (Amaryllis belladonna) groei inheems in Suid-Afrika en wel in die Wes-Kaap, maar is oorsee ook 'n gewilde potplant. Hierdie lelie, soos baie ander lede van die amarillisfamilie, blom gewoonlik net na veldbrande in die natuur; die plante wat gekweek word, blom gelukkig egter meer gereeld. Die bolplante wat normaalweg onder die naam amarillis verkoop word, behoort eintlik tot die genus Hippeastrum, 'n genus wat nie inheems in Suid-Afrika is nie.
Die grootste konsentrasie van Amaryllidaceae in Suid-Afrika kom in die Wes-Kaap voor. Bekende voorbeelde is die kandelaarblomrne (Brunsvigia-spesies), die vuurlelies (Cyrtanthus-spesies) en die berglelies (Nerine-spesies). Die meeste van hierdie en ander spesies in die winterreënvalstreek verloor hul bogrondse dele in die somer. In die herfs, soms slegs na veldbrande, kom die blomme te voorskyn, gevolg deur die blare na die eerste winterreëns.
Dit is interessant dat dit vroeër, toe dit nog beleid was om nie fynbosgebiede te brand nie, gelyk het asof sommige van die lelie- en ander spesies uitgesterf het omdat daar geen blomme meer te sien was nie. Toe het dit egter geblyk dat van hierdie spesies in groot getalle geblom het na brande wat per ongeluk voorgekom het. Navorsing het intussen getoon dat vuur in werklikheid noodsaaklik is vir die voortbestaan van fynbos, en vandag word dit met gereelde tussenposes (10 tot 20 jaar) gebrand. In die somerreënvalstreek kom dieselfde verskynsel in mindere mate ook voor, maar die blomme verskyn in die lente en die blare in die somer, na die eerste reëns.
Die gifbol (Boophone disticha) is ’n bekende voorbeeld wat algemeen op die Hoëveld aangetref word. Nog twee bekende Suid-Afrikaanse soorte van die familie is die seeroogblomme (Scadoxus-spesies), wat in woude en savannes onder bome aangetref word, en die vleilelies (Crinum-spesies), wat, soos die naam aandui, kenmerkend van vleie is.
Iridaceae (irisfamilie)
[wysig | wysig bron]Hierdie familie word dikwels onder 'n aparte orde, die Iridales, geklassifiseer, maar word gerieflikheidshalwe hier bespreek. Byna al die lede van die irisfamilie het 'n ondergrondse bergorgaan in die vorm van 'n knol of wortelstok. Die blare is lank en smal en die blomknoppe is deur 'n blaarskede omring.
Die kroonblare is in twee kranse van drie gerangskik en voor die buitenste krans is drie meeldrade. Ongeveer 860 uit 'n totaal van 1 500 spesies van hierdie familie word in Suid-Afrika aangetref, waarvan verreweg die meeste in Wes-Kaap en Namakwaland voorkom. Die grootste genus is die genus Gladiolus, wat ongeveer 150 spesies het. Net soos die voorgemelde twee families het hierdie familie baie verteenwoordigers wat wêreldwyd gekweek word en verbaster is.
Voorbeelde van sulke gewilde plante is gladioli, freesias, crocosmias, ixias en watsonias. Die meeste genera van die familie is bladwisselend. Die plante loop uit en blom in die nat seisoen en sterf dan weer af in die droë seisoen. Van die bekendste genera in Wes-Kaap is Babiana, Geissorhiza, Gladiolus, Heperantha, Homoglossum, Moraea en Romulea. Die genus Watsonia is goed verteenwoordig in die winterreënvalstreek, maar heelwat soorte van die genus kom ook in die somerreënvalstreek (die res van die land) voor.
Watsonias word oor die algemeen deur veldbrande gestimuleer om te blom, en spesies soos Watsonia zeyheri blom slegs nadat die veld gebrand is. Immergroen sowel as bladwisselende soorte kom voor. Ander bekende somerreënvalsoorte is Dierama en Schizostylis op die Oos-Transvaalse en Natalse grasveld, en Dietes in Oos-Kaap. Al drie hierdie genera is gewilde tuinplante. Verskeie Moraea- en Homeria-spesies is giftig vir vee, en veral die sogenaamde Kaapse bloutulp (Moraea polystachya) is berug in dié verband.
Die meeste ander genera van die familie het egter eetbare knolle wat veral vroeër 'n belangrike voedselbron vir die primitiewe mense soos die San was. Vandag nog word sekere soorte, soos uintjies (Tulbaghia-spesies), as 'n lekkerny beskou. In die berge van die Wes-Kaap groei twee genera, Nivenia en Witsenia, wat geen knolle het nie en struikagtig groei.
Hypoxidaceae
[wysig | wysig bron]Die lede van die Hypoxisfamilie word deur verskeie plantkundiges onder die Amaryllidaceae geklassifiseer, maar veral in Suid-Afrika is hulle 'n kenmerkende groep op hul eie. Meer as die helfte van die ongeveer 130 spesies van die familie kom in Suid-Afrika voor. Die bekendste genera is Hypoxis, Rhodohypoxis en Spiloxene, almal bekend as sterretjies. Die lede van die Hypoxidaceae het almal ondergrondse bergorgane in die vorm van knolle of wortelstokke.
Agavaceae
[wysig | wysig bron]Die lede van hierdie familie is groot plante met 'n wortelstok en 'n roset van dik, vlesige blare. Die familie het oorspronklik hoofsaaklik in Amerika voorgekom, maar van die spesies, soos die honderdjarige aalwyn (Agave americana), het dwarsdeur die tropiese en subtropiese wêrelddele gevestig geraak.
In Suidelike Afrika kom drie inheemse spesies van die genus Dracaena (draakbome) voor, wat in inheemse woude groei. Agave-spesies blom slegs een keer en gaan dan dood. Agave sisalana word op groot skaal aangeplant vir die verkryging van sisal, terwyl soortgelyke vesels uit ander Agave-spesies verkry word. Ander bekende spesies van die familie wat in tuine en elders aangeplant word, is die draakbloedboom (Dracaena draco), die keiserskroon (Yucca filamentosa) en die Cordyline-spesies.
Ander families
[wysig | wysig bron]Nog sewentien families kan onder die Lelieagtiges geklassifiseer word, waarvan ses inheemse verteenwoordigers in Suid-Afrika het. Die Aponogetaceae het slegs een genus, Aponogeten, en ongeveer 25 spesies (vyf in Suid-Afrika). Die bekendste is Aponogeton distachyos, die waterblommetjie. 'n Tradisionele gereg, waterblommetjiebredie, word van die plante gemaak, en die aanvraag daarvoor is so groot dat die blomme nou op groot skaal gekweek, verwerk en ingelê word. Waterblommetjies is inheems in die winterreënvalstreek van Suid-Afrika en oorleef in die somer, wanneer vleie opdroog, in die vorm van ondergrondse wortelstokke.
Die Haemodoraceae het ongeveer 20 verteenwoordigers in Suid-Afrika. Een daarvan, wat volop in Suid- en Wes-Kaap voorkom, is Wachendorfia thyrsiflora.
Die bekendste lede van die familie Velloziaceae in Suid-Afrika is die bobbejaansterte (genus Vellozia), veral Vellazia viscosa (voorheen Xerophyta viscosa). Ongeveer ses spesies word in Suid-Afrika aangetref. Die enigste ander genus wat tot hierdie familie behoort, is die genus Talbotia.
Van die familie Asparagaceae is die genus Asparagus goed verteenwoordig in Suid-Afrika. Die meeste van die plante is meerjarige kruide met wortelstokke en die vrugte is helderrooi bessies. Die blare van ’n paar spesies is veral gewild in blommerangskikkings. Die bekende aspersie (Asparagus officinalis) behoort ook tot die familie.
Van die familie Smilacaceae is Smilax kraussiana 'n Suid-Afrikaanse verteenwoordiger. Hierdie plant is 'n geharde, doringagtige rankplant wat as pioniersoort aan die rande van inheemse woude en op versteurde plekke in hoë reënvalgebiede groei. Om deur ’n netwerk ranke van hierdie plant te beweeg, is 'n baie onaangename ondervinding. Uit 'n Suid-Amerikaanse Smilax-spesie word die geurmiddel salsaparilla verkry. Die Smilacaceae sowel as die Asparagaceae word deur sommige taksonome onder die Liliaceae geklassifiseer.
Die familie Dioscoreaceae is ’n kleinerige familie van rank- en klimplante met klein, groen, eenslagtige blomme. Die vrugbeginsel is onderstandig en in teenstelling met die meeste eensaadlobbige plante het die hart- of pylvormige blare netvormige are. Seker een van die bekendstes van die familie is die patat (Dioscorea batatas), waarvan die knolle geëet word. 'n Paar van die Diascorea-spesies wat in Suid-Afrika voorkom, het verdikte stingelbasisse, en hierdie soorte staan heel gepas as olifantspoot bekend.
Nog 'n belangrike familie is die Pontederaceae, hoewel dit geen inheemse verteenwoordigers in Suid-Afrika het nie. Tot hierdie familie behoort die waterhiasint (Eicharnia crassipes), wat oorspronklik uit Suid-Amerika kom, maar nou wêreldwyd gevestig geraak het. Veral in Afrika, insluitende Suid-Afrika, is hierdie plant 'n onkruid, wat 'n ernstige bedreiging vir waterbronne inhou omdat dit baie vinnig vermeerder en groot oppervlaktes water binne ’n kort tyd kan bedek. Die water raak dan ongeskik vir hengel en bootry. Wanneer die plante vernietig word, veroorsaak die verrotting daarvan dat soveel suurstof opgebruik word dat die visse weens 'n suurstoftekort vrek. Die plant is egter 'n potensiële energie- en kunsmisbron, en navorsing word wêreldwyd gedoen om vas te stel of dit ekonomies benut kan word.
Hoewel die Pontederaceae almal waterplante is, het hulle ook wortelstokke. Die blomme het ’n vergroeide blomdek, rooipers in die geval van die waterhiasint, en drie lang en drie kort meeldrade.
Die Alliaceae, wat ook soms onder die Liliaceae geklassifiseer word, bevat 'n paar soorte van ekonomiese belang soos die ui (Allium cepa), die prei (Allium porrum) en die knoflook (Allium sativum). Verdere families wat onder die orde Liliales geklassifiseer kan word, maar nie van ekonomiese belang is of in Suid-Afrika voorkom nie, is die Xanthorrhoeceae, Aphyllanthaceae, Aistroemeriaceae, Phileciaceae, Tecophilaceae, Cyanastraceae, Stemonaceae, Taccaceae en Phylidraceae.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-58-3 band
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]| Wikimedia Commons bevat media in verband met Lelieagtiges. |
Wikispecies het meer inligting verwant aan Lelieagtiges
- (en) "Liliales". Encyclopædia Britannica. Besoek op 21 Augustus 2019.