Molteno, Oos-Kaap

Molteno
'n Tipiese straattoneel op Molteno.
Molteno  Molteno se ligging in Oos-Kaap
Koördinate: 31°23′46″S 26°21′47″O
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Oos-Kaap
Distrik	Chris Hani
Munisipaliteit	Enoch Mgijima
Stigting	1874
Oppervlak
• Totaal	11,50 km2 (4,44 vk. myl)
Hoogte	1 590 m (5 220 ft)
Bevolking  (2011)
• Totaal	11 553
• Digtheid	1 005/km2 (2 600/vk. myl)
Rasverdeling (2011)
• Wit mense	2.7%
• Indiërs/Asiërs	0.1%
• Bruin mense	4.7%
• Swart mense	92.1%
• Ander	2.0%
Taal (2011)
• Xhosa	89.3%
• Afrikaans	6.5%
• Engels	2.3%
• Ander	2.0%
Poskode (strate)	5500
Skakelkode	045

'n Uitsig op die dorp omstreeks 1900, foto geneem deur die plaaslike apteker en fotograaf Ambrose Lomax.

Molteno is 'n dorp in die Oos-Kaapprovinsie van Suid-Afrika. Dit was met die jare bekend vir die steenkoolmyne in die omgewing, daarna as die dorp waar die Kloktoring-medisynereeks van Ambrose Lomax ontstaan het, die setel van die Ouma-beskuitfabriek en die tuisdorp van die kunstenaar, skrywer en amateurgeskiedkundige Johannes Meintjes. Al word Sutherland as die koudste plek in Suid-Afrika beskou, is die laagste temperatuur in Suid-Afrika op die plaas Buffelsfontein in die distrik Molteno aangeteken, naamlik -18.6 ºC.

Geskiedenis

Die ekonomie van die dorp Molteno was eens op steenkool gegrond. Daar is 'n steenkoolsoom in die 1860's by Molteno ontdek, terselfdertyd as by Dordrecht en Indwe. 'n Myndorp met die naam van Cyphergat het sowat 10 km suidoos van Molteno ontstaan. Cyphergat is vandag 'n spookdorp omrede steenkool van beter gehalte vanaf Natal en Transvaal beskikbaar geword het. Steenkoolproduksie is in 1949 finaal gestaak by Cyphergat.

Die dorp is in 1874 gestig en na sir John Molteno, die eerste premier van die Kaapkolonie genoem.

Molteno is hoog in die Stormberge geleë en is een van Suid-Afrika se koudste dorpe. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog het die Slag van Stormberg 20 km noordwes van Molteno plaasgevind.

NG gemeente

Vir hoofartikel sien NG gemeente Molteno

Die plaaslike gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk is in 1881 gestig en op 22 Julie daardie jaar vergader die eerste kerkraadslede, soos benoem deur die Ringskommissie van die Ring van Burgersdorp, onder voorsitterskap van ds. J.G.S. de Villiers, destyds predikant van die NG gemeente Tarkastad. Die eerste vergadering is op Sterkstroom gehou en die volgende dekade sou die vergaderings om die beurt daar en op Molteno self gehou word, totdat Sterkstroom in 1891 selfstandig geword het. Dit was weens die geografiese ligging van die gemeente wat die gesamentlike bearbeiding van die twee dorpies moeilik gemaak het. Op die eerste vergadering is ook besluit dat die Heilige Nagmaal op Molteno bedien sou word.

In 1883 is prop. J.F. Marais as eerste predikant van die gemeente georden. Hy vertrek in 1899 na Dordrecht en in September daardie jaar word hy opgevolg deur ds. A.J. Pepler. Naas die stigting en eerste leraar, was die volgende mylpaal in die gemeente se bestaan die bou van die nuwe kerk. Die kerkraad het dié besluit op sy vergadering van 18 Februarie 1899 geneem. Die fondse vir die nuwe kerk is hoofsaaklik ingewin deur middel van die tiendestelsel. In Mei 1905 lê ds. A.J. Pepler die hoeksteen en op 20 April 1906 wy die gemeente sy indrukwekkende en stewige kerkgebou in. Die gebou is opgerig op 'n straatblok wat altesaam 10 erwe beslaan. Die koste was destyds net £7 000 (sowat R3,5 miljoen in vandag se waarde).

Al die ander groot kerkverbande het ook 'n gemeente op Molteno.

Bekende uitvoerprodukte

Die Burger het op 1 November 1988 berig oor "ouma" Nana Greyvensteyn, beter bekend as die "ouma" van Ouma-beskuit, wat twee maande vantevore oorlede is: "Een van die interessantste suksesverhale in die Suid-Afrikaanse voedselbedryf is dié van wyle mev. Anna Elizabeth (Nan) Greyvensteyn en haar beroemde Ouma-beskuit. Later sou een van Suid-Afrika se grootste vervaardigers van voedselprodukte, die sterk groep Simba-Quix, uit ouma Greyvensteyn se vernuftige beskuitbakkery jare gelede voortvloei.

"Daar word vertel dat die Vrouesendingbond op Molteno in Oos-Kaapland in die Groot Depressie 'n klomp vroue van die omgewing byeengeroep het. Aan elk is 'n sjieling gegee nadat uit die Bybel voorgelees is oor hoe 'n mens met sy talente behoort te woeker. Mev. Greyvensteyn het met die geld meel gekoop en op die gesin se plaas, Friedenheim, beskuit begin bak. Die beskuit is aanvanklik net op die dorp en onder die boeregemeenskap, veral op basaars van die Vrouesendingbond op Molteno, verkoop. Dit was nie lank nie of die bestellings vir nog beskuit het begin instroom. Dit het nie alleen huisvroue die moeite gespaar om self beskuit te bak nie, maar was ook baie beter as wat meeste vroue kon bak.

"Die wins wat sy met die bakkery gemaak het, is net so teruggeploeg om nog beskuit te bak. Die uiteinde was dat die Vrouesendingbond heelwat meer geld teruggekry het as wat aanvanklik aan mev. Greyvensteyn gegee is. Mev. Greyvensteyn en haar man, mnr. M.J.J. (Oubaas) Greyvensteyn, wat lank burgemeester van Molteno was, het een aand gesels oor die beskuitbakkery en besluit dat hier 'n goeie geleentheid is om groot sake te doen. Só het Ouma-beskuit begin en is die onderneming mettertyd uitgebrei tot 'n groot onderneming wat vandag nog dié beskuit bak en bemark. 'n Fabriek het op die plaas ontstaan wat vandag sowat vyfhonderd mense in diens het. Nadat die groep Fedfood later die bedrywighede van die gesin Greyvensteyn oorgeneem het, is begin om in 'n bakkery van die groep op Pietersburg ook van die Ouma-beskuit te bak. Mev. Greyvensteyn se Ouma-beskuit word tot vandag volgens die ou beproefde resep gebak, ondanks die groter verskeidenheid daarvan wat nou beskikbaar is.

"Teen die jare vyftig het die Greyvensteyns begin besef dat die onderneming moet uitbrei. Haar drie seuns is na die buiteland om te kyk hoe sake daar gedoen word. Op dié besoek is op aartappelskyfies afgekom, wat in daardie stadium reeds baie gewild in Europa was. Hulle het met 'n blink nuwe idee na Suid-Afrika teruggekeer, waar dit geesdriftig ontvang is deur mnr. Greyvensteyn, wat in daardie stadium 'n groot dryfveer agter die onderneming was. Hy is in die jare sestig oorlede. 'n Naam moes egter vir die nuwe produk gevind word. Die naam Simba, wat leeu beteken, is in van die kinders se boeke opgemerk. Daar was ook aan die naam Lion gedink, maar dit was reeds aan 'n klomp ander produkte, soos vuurhoutjies en bier, gekoppel. Daar is uiteindelik tot die naam Simba besluit.

"'n Fabriek is in 1957 op Isando vir die vervaardiging en bemarking van die nuwe Simba-aartappelskyfies opgerig. 'n Wye verspreidingsnetwerk is terselfdertyd ontwikkel. Voorts is begin om die Simba-skyfies met verskillende geure, soos kaas en uie, tamatiesous, en sout en asyn, te bemark. Tot in daardie stadium is aartappelskyfies in Europa en Amerika met net een geur bemark. Simba-Quix, soos die destydse onderneming van die gesin Greyvensteyn vandag bekend staan, bedryf tans ses fabrieke landwyd. Aartappelskyfies en mielieprodukte word in Isando, Pietermaritzburg, Parow en Heilbron gemaak en onder handelsname soos Simba, O'Gradys, Raffels, Niknaks en Fritos bemark. Ouma-beskuit word op Molteno en Pietersburg gebak.

"Na skatting verskaf Simba-Quix werk aan meer as 2 500 mense. Altesame 38 000 ton aartappels word elke jaar gebruik. Die groep het in die boekjaar tot einde Maart vanjaar 'n omset van meer as R200 miljoen behaal.

"Mev. Greyvensteyn is voorverlede maand op die ouderdom van 97 jaar oorlede en in Pretoria begrawe. Sy word oorleef deur vyf kinders, vyftien kleinkinders en negentien agterkleinkinders. Sy het in haar lewe bewys dat groot hoogtes met 'n eenvoudige begin bereik kan word."

Die Burger het op 21 Julie 2001 as volg ook oor Molteno se ander uitvoerproduk berig: "Die eerste medisyne in die bekende Kloktoringreeks was 'n hoesmiddel, Borstol, wat die plaaslike apteker, mnr. Ambrose Lomax, in die winter van 1894 vir die mense van Molteno gemaak het. Gedurende die Groot Griep (1918) het Borstol 'n huismiddel geword. Salf en 'n senupynmiddel is later by die reeks gevoeg. Lomax het die kloktoring op Molteno gekies as kenteken vir sy medisyne. Dié toring – vandag 'n nasionale gedenkwaardigheid – is in 1903 ter ere van koningin Victoria opgerig.

"Besoekers aan Molteno besoek ook graag die Johannes Meintjes-kunsgalery by die plaaslike hoërskool terwyl damfeeste by die dorpsdam ook baie gewild is. Winterbesoekers moet onthou, die Buffelsfontein-weerstasie, waar die koudste temperature in die land elke winter aangeteken word, is in dié omgewing geleë!"

Bevolking

Volgens die sensus van 2011 het Molteno 11 553 inwoners van wie 10 637 swart, 538 bruin en 310 wit is. Meer as 92% van die inwoners se huistaal is Xhosa en net 6,5% s'n Afrikaans. Die wit bevolking het met byna die helfte afgeneem sedert die sensus van 1970 toe hier nog 606 wit inwoners was. Die 2011-syfer is meer as 100 minder as 2001 se 433. Die totale inwonertal het egter verdubbel van die 1970-syfer van 5 757.

Distrik

Die distrik beslaan 1 880 km² en word beskou as een van die beste merinostreke in die land. By die plaaslike hoërskool kan die kunswerke van Johannes Meintjes gesien word. Meintjes is nie op Molteno gebore, maar het wel sy eerste vyf lewensjare op die familieplaas, Grootzeekoegat, in die distrik deurgebring asook die laaste 15 jaar van sy lewe tot sy dood in 1980. Foodcorp besit die Ouma Rusk-fabriek wat buite Molteno geleë is.

Noemenswaardige inwoners / boorlinge

• Ambrose Lomax, fotograaf en apteker
• Johannes Meintjes, kunsskilder en skrywer
• Anna Greyvensteyn, die "ouma" van Ouma-beskuit, wie deur almal Nannie genoem is

Galery

• 
  Kerkgebou van die NG gemeente Molteno
• 
  Die landdroskantoor en kloktoring wat in 1903 ter ere van koningin Victoria opgerig is.
• 
  Die Hoërskool Molteno tree lank reeds nie meer as opvoedingsinstelling op vir die gemeenskap waarvoor hy gestig is nie.
• 
  Die dorp se biblioteek is in 1881 geopen.
• 
  Die NG kerkgebou, 1905. Die fotograaf was Ambrose Lomax.
• 
  Een van Molteno se breë grondstrate. Net die vernaamste strate is geteer.
• 
  Die meeste van Molteno se strate is met bome omsoom.
• 
  Verwaarloosde huise in Robinsonstraat met die bekende kloktoring.
• 
  Die Rooms-Katolieke kerk St. Cuthbert's.
• 
  'n Rigtingbord met die name van Molteno se buurdorpe.
• 
  Binneruim van Molteno se NG kerk.
• 
  Agteraansig van die NG kerk.
• 
  Pastorie van die NG gemeente Molteno.
• 
  Molteno se Metodistekerk.
• 
  Die Metodistekerksaal langs die kerk.
• 
  Die kloktoring het 'n hoeksteen in sowel Hollands as Engels.
• 
  Dié huis is reeds sedert minstens 2012 in die mark vir R230 000.

Sien ook

• Gereformeerde kerk Molteno
• Oos-Kaap
• Slag van Stormberg
• Sir John Molteno
• NG gemeente Molteno
• Lys van dorpe in Suid-Afrika

Eksterne skakels

• (af) "Persoonlik", Die Burger, 2 Julie 1996. Ronell Meintjes oorlede: "Mev. Ronell Meintjies, weduwee van die skrywer, skilder en beeldhouer Johannes Meintjies wat die laaste paar jaar op Graaff-Reinet gewoon het, is verlede week in 'n hospitaal in Port Elizabeth oorlede. Sy is gister langs haar man in die Molteno begraafplaas ter ruste gelê. Die skilderye, beeldhouwerke en boeke wat ná haar man se afsterwe aan die Hoërskool Molteno geskenk is, word in die Meintjies kamer uitgestal. Die skrywer het in 1974 'n boek oor Molteno, Dorp van Drome, die lig laat sien. 'n Tweede boek oor die omgewing, Eeu van Genade, is in 1981 met die eeufeesviering van die NG kerk Molteno bekend gestel."
• (af) "Johannes Meintjes: Molteno se James Dean" Geargiveer 2 Januarie 2016 op Wayback Machine, Volksblad, 28 Mei 2003.
• (af) 'n Lewensbeskrywing van Johannes Meintjes op LitNet Geargiveer 1 Januarie 2013 op Wayback Machine. URL besoek op 12 Januarie 2015.
• (af) Huisgenoot berig oor vier plekke in Suid-Afrika wat rekords verbeter het^{[dooie skakel]}. URL besoek op 4 November 2014.
• (en) Argitektoniese besonderhede oor talle geboue op Molteno. URL besoek op 12 Januarie 2015.