Mond
Mond of bek in biologie, soms formeel die Latynse cavum oris genoem,[1] verwys na die opening waardeur baie diere kos en vloeistowwe inneem en geluide maak. Dit lê aan die bokant van die spysverteringskanaal, en word aan die buitekant deur die lippe afgesluit en aan die binnekant deur die farinks, net bo die slukderm. Dit bevat in baie gewerweldes ook die tong en tande.[2]
Die mond verleen toegang tot die spysverteringskanaal en die bou is by die funksie aangepas. Die meeste siektes van die mondslymvlies, die tong en die speekselkliere word deur infeksies veroorsaak.
Die mond is die deel van die skedel wat toegang tot die spysverteringskanaal verleen. Aan die voorkant word die mond deur die lippe begrens, aan die 2 sykante deur die wange, terwyl die bokant deur die verhemelte gevorm word. Die mondvloer word geheel en al deur die mondvloerspiere in beslag geneem. Aan die agterkant is 'n groot opening na die keelholte: die isthmus faucium.
Die mondholte word deur die kake in 2 ruimtes verdeel en die gebit steek in die mondholte uit. Die ruimte agter die gebit is die eintlike mondholte en die ruimte voor die tande is die voorhof (vestibulum oris). Die buitewand van die vestibulum oris word gevorm deur die wang (bucca) en die lip (labium). Die wang bestaan grootliks uit een spier, die trompetspier (musculus buccinator).
Dit is aan die buitekant met vel bedek en aan die binnekant met wangslymvlies. Tussen die vel en die spier is 'n laag onderhuidse bindweefsel, terwyl daar onder die slymvlies 'n soortgelyke lagie weefsel, die submucosa, geleë is. Binne die bindweefsel lagies loop bloedvate en senuwees, en soms ook groepe spiere. Tydens die kouproses word die wang deur die trompetspiere styf teen die tande vasgedruk. Dit voorkom dat die wang raak gebyt word en bring mee dat die kos teen die tande gedruk word.
Die lippe is op dieselfde wyse as die wange saamgestel. Die lippe word gevorm deur 'n kringspier, die musculus orbicularis oris. Hierdie spier sluit die lippe en maak dit moontlik om te fluit deur die lippe te tuit. Die lippe is rooier as die vel omdat die epiteel hier geen horinglaag bevat nie.
Die bindweefsel lagie wat hier geleë is, bevat 'n groot aantal bloedvate en gee 'n rooi skynsel. Rondom die gebit is die kake bedek met 'n laag stewige bindweefsel, wat op sy beurt weer met slymvlies, die tandvleis (gingiva) bedek is. Aan die binnekant van die kaak gaan die tandvleis weer oor in die slymvlies van die mondvloer en van die monddak. Onder die slymvlies van die mondvloer lê die ondertongse speekselklier en die afvoerbuise van die onderkaakse speekselklier.
Die slymvlies van die monddak is stewig geheg aan die bokaak en aan die harde verhemelte (palatum durum), wat ook uit beenweefsel bestaan. Agter die harde verhemelte word die monddak voortgesit deur die sagte verhemelte (palatum mollum) Die tong (lingua) is ten volle uit spierweefsel saamgestel. 'n Deel van die tongspier begin en eindig in die tong self en bestaan uit weefselbundels wat dwars, skuins en van bo na onder loop. Die funksie van hierdie spier is om die tong se vorm te reguleer.
Ander tongspiere verbind die tong met sy omgewing. Die tong is geheg aan die tong been, die onderkaak en aan ʼn uitsteeksel van die slaapbeen (os temporalis). Die tong is ook deur ʼn aantal spiere aan die sywand van die keel geheg. Laasgenoemde groep spiere is daarvoor verantwoordelik dat die tong heeltemal beweegbaar is. Die oppervlak van die tong word deur 'n V-vormige lyn wat na vore gepunt is, in 2 verdeel. Agter die lyn, in die tongslymvlies, lê groepies limfatiese weefsel wat deel uitmaak van Waldeyer se ring, waartoe ook die neus- en keelmangels behoort.
Die limfatiese spiere in die tong word tongmangels genoem. Op die tongslymvlies voor die V-vormige lyn is die smaakpapille geleë. Smaakpapille is ook op die slymvlies van die sagte verhemelte aanwesig. 'n Smaakpapil is uit ʼn aantal smaakbekers opgebou, en in elke smaakbeker is tussen 50 en 70 smaakreseptorselle wat die chemiese verandering in die omgewing as verandering in smaak registreer. Deur hierdie sintuie is 4 smaakgewaarwordinge moontlik: sout, soet, suur en bitter. Rondom die mond lê die 3 groot speekselkliere.
Die oorspeekselklier (glandula parotis) lê voor die oor en die afvoerbuisie dring die wang binne om op dieselfde hoogte as die boonste tweede ware kiestand (molare) in die wangslymvlies uit te mond. Die onderkaakse speekselklier (glandula submandibularis) lê agter die kaakhoek en die afvoerbuisie mond in die mondvloer uit. Langs die afvoerbuisie is die ondertongse speekselklier (glandula sublingualis) geleë.
Vaste voedsel word deur die kouproses in klein stukkies opgebreek en met speeksel vermeng. Speekselafskeiding vind reeds plaas as reaksie op die gedagte aan en die sien en reuk van voedsel. Ook mond tydens die kouproses self word speeksel afgeskei. Speeksel is alkalies en bevat die spysverteringsensiem amilase, wat stysel opbreek en aktief bly totdat dit met maagsuur in aanraking kom. Benewens die funksie by spysvertering het die speeksel ook 'n reinigende funksie deurdat dit die gebit voortdurend skoonspoel.
Mondsiektes
[wysig | wysig bron]Die meeste siektes van die mond hou verband met die gebit. Tandbederf (tandkaries) is die algemeenste siekte, terwyl ʼn ontsteking van die gingiva (gingivitis) ook dikwels van wee slegte mondhigiëne voorkom. Gingivitis word beskou as 'n eerste stadium van periodontitis, 'n ontsteking van die weefsel wat die tande in die kaak vestig. Periodontitis kan lei tot ʼn verlies van tande. Ontsteking van die mondslymvlies (stomatitis) kan verskillende oorsake hê.
Stomatitis ulcerosa (stomatitis van Plaut- Vincent) het veral vroeër voorgekom. Dit is 'n ontsteking van die tandvleis wat swere laat ontstaan en wat veroorsaak word deur besmetting met bakterieë wat onder swak higiëniese toestande maklik deur middel van eetgerei versprei kan word. Besmetting met die fungus Candida albicans kan sproei veroorsaak. Dit is 'n pynlike stomatitis wat met 'n wit aanpaksel op die mondslymvlies gepaard gaan.
Die skimmel is altyd in die mond aanwesig maar kan onder bepaalde omstandighede vermeerder, byvoorbeeld wanneer die bakterieë wat normaalweg in die mond aanwesig is, deur die gebruik van antibiotika onderdruk word en ander mikroörganismes om die rede vermeerder. Sproei kan ook vanweë 'n afname in die weerstand van die liggaam ontstaan. Bepaalde medisynes kan ook sproei veroorsaak. Behandeling hiervoor bestaan onder meer uit die lokale toediening van 'n geneesmiddel wat die fungus kan vernietig.
Stomatitis herpetica kom veral by kinders voor. Blasies ontstaan oral op die mondslymvlies en gaan gepaard met 'n hoe koors. Die siekte word veroorsaak deur die herpes simplex-virus en genees gewoonlik vanself na 14 dae. Alleen, wat bestaan uit pynlike sweertjies wat herhaaldelik op die mondslymvlies voorkom, verskyn meestal op die wangslymvlies, die binnekant van die lippe of op die tong. Die oorsaak is onbekend en genesing tree meestal vanself na ʼn paar dae in. Ontsteekte mondhoeke kan veroorsaak word deur 'n ystergebrek of 'n gebrek aan vitamien B12.
Dit kan dikwels ook deur plaaslike faktore veroorsaak word, soos byvoorbeeld die dra van 'n kunsgebit wat sleg pas. By stomatitis kom daar ook dikwels ontsteking van die tong (glossitis) voor. 'n Rooi tong wat glad is vanweë 'n afplatting van die papille, kan voorkom weens ʼn gebrek aan yster of bepaalde vitamiene. Wanneer die onderoorse speekselklier ontsteek is (parotitis), is die klier pynlik en geswel. Parotitis word meestal deur die pampoentjievirus veroorsaak, maar soms het dit ook 'n bakteriële oorsaak.
Vir pampoentjies is daar geen doeltreffende behandeling bekend nie, terwyl bakteriële parotitis met antibiotika teengewerk kan word. By ontsteking in die mond kan oormatige speekselafskeiding (speekselvloei) ervaar word. 'n Pasiënt met 'n maagseer wat baie pyn het. skei dikwels oormatige speeksel af. Dit kan as 'n natuurlike beskerming beskou word aangesien die speeksel sterk alkalies is, en wanneer dit ingesluk word, het dit ʼn neutraliserende uitwerking op die maagsuur.
Wanneer 'n droë mond (xerostomie) vanweë verminderde speekselafskeiding ervaar word, word dit meestal deur uitdroging van die liggaam as gevolg van byvoorbeeld koors veroorsaak. Soms kom ʼn degenerasie van speekselkliere voor. Wanneer daar ook 'n vermindering in traanafskeiding en gewrigsprobleme is, word gepraat van Sjogren se sindroom. Daar word aanvaar dat dit 'n outoïmmuunsiekte is waardeur die afweerstelsel van die liggaam teen sommige weefsels van die liggaam self optree.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 150
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Gray, Henry (1918). "2a. The Mouth". Gray's Anatomy.
- ↑ "Mouth definition". Dictionary Reference (in Engels). The Free Dictionary. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Mei 2020. Besoek op 18 Julie 2013.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir mond.
Notas
[wysig | wysig bron]| Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal. |