Liachtaschta
| Dialäkt: Liachtastanerisch/Liachtastohnerisch |
Liachtaschta (uff hochdütsch Liechtenstein) isch a klises Förschtatum, wo im Zentrum vo Europa i da Alpa lit. D Nochburslendr sind Öschtriich und d Schwiz. Da Hoptort ischt Vadoz, wo oh dr Wohnsetz vom Förscht vom Land isch.
| Förschtatum Liachtaschta | |||||
|
| |||||
| Amtsspraach | Dütsch | ||||
| Hauptstadt | Vaduz | ||||
| Staatsoberhaupt | Förscht Hans-Adam II. von und zu Liachtasta, amtsuusüebendr Stellvertretr Erbprinz Alois von und zu Liachtasta | ||||
| Regierigschef | Adrian Hasler (FBP) | ||||
| Flächi | 160,477[1] km² | ||||
| Iiwohnerzahl | 38'114 (31. Dezämber 2017)[2] | ||||
| Bevölkerigsdichti | 237 Iiwohner pro km² | ||||
| Währig | Schwiizer Franke | ||||
| Unabhängigkeit | 12. Juli 1806 (Uufnahm in Rheinbund) | ||||
| Nationalhimne | Oben am jungen Rhein | ||||
| Zitzone | UTC+1 UTC+2 Sommerzeit (März bis Oktober) | ||||
| Kfz-Kennzeiche | FL | ||||
| Internet-TLD | .li | ||||
| Vorwahl | +423 | ||||
Bevölkerig
Liachtaschta hät Endi 2017 38'114 Inwohner (34 % Usländer) gha.[2]
Sproch
D Amtssproch isch Dütsch, obwohl ma eigentlich Dütsch nor i dr Schual redet. Soss redet ma an alemannische Dialäkt, s Liachtastanerisch. D Unterlender, ehner im Norda vo Liachtasta reden Liachtastohnerisch und hon i iarna Wörter eher O’s. D Oberlender vo dr Metti bis in Süda (Balzers) vo Liachtasta reden Liachtastanerisch und händ ehnder A’s i iarna Wörter. O/A Beischpiel isch: Dahom isch unterlenderisch und Daham isch oberlenderisch. Am Tresabärg redet ma Walserdiitsch.
Religion und Kercha
Gemäss em Ergebnis vo da Volkszellig us em Johr 2010[3] sin 75,9 % vo da Liechtastaner römisch-katholisch, 8,5 % evangelisch und rund 5,4 % ghörend aner islamischa Religionsgmainschaft aa. 2,2 % sin Mitglid von a andere chrischtlicha Konfession oder nödchrischtlicha Religion, als konfessionslos hon se 5,4 % bezaichnet, witere 2,6 % vo da Bevölkerig hon koa Aagoba gmacht zu erar Religionszueghörigkait.
Bis 1997 hät s Liechtasta zum Bistum Chur ghöört. Am 2. Dezember 1997 isch s Erzbischtum Vadoz vom Papst Johannes Paul II. errichtet und s Liachtasta vom Bistum Chur losglöst worda. Sit dera Errichtig isch da ehemolig Bischof vo Chur, da Wolfgang Haas, as Erzbischof iigsetzt und d Pfarrkercha St. Florin z Vadoz zur Kathedrale erhoba worda.
Geografii
Liachtaschta isch a Land i da Alpa, wo am Rhii liit und umgeba isch vo da Schwizer Kantön Sanggalla im Weschta und Graubünda im Süda und em östrichischa Bundesland Voradlbärg im Oschta. Sini Staatsgrenz zur Schwiiz im Weschta entsprecht genau em Verloof vom Rhii, während di südlich sowia öschtlich Staatsgrenz vom Alpa-Hochgebirge, vom Rätikon prägt ischt. D Grenz zu Öschtriich verlauft gröschtateils auf em Gebirgsgrot. Ds Förschtatum ischt zwor dr flähakliinschte, aber dr anzige Alpenschtaat, wo vollständig i da Alpa let. Nebed Usbekischtan isch Liachtaschta dr anzige Schtaat, wo ausschliesslig vo Binnenaschtaaten umgeba isch (wenn ma z Kaschpische Meer, wo Nochburschtaata vo Usbekistan ahgrenzn, met dr herrschenda Meinig als Meer uuffasst).
Z Land bedeckt eppa a Flähi vo 160,477[1] Quadratkilometer und ischt damet dr sechschtklinschte Staat vor Erde, dr viertklinschte Staat z Europa und ghört natürli au zu de Europäische Zwärgstaate. Es messt a sinra längschta Stell 24,77 Kilometer und a sinr breiteschta 12,35 Kilometer.
Liachtaschta grenzt uf 41,1 Kilometer a d Schwiiz, wovo 27,1 Kilometer uf da Kanton Sanggalla und 14 Kilometer uf da Kanton Graubünda entfalla tuan. D Schtaatsgrenza met dr Republik Öschtriich (Vorarlbärg) betret 34,9 Kilometer. Gröschta Ort vom Ländle noch Iinwohnr isch Schaa.
Gschicht
S Gebiet vom hüttige Förschtetum, nämli d Grafschaft Vadoz und d Herrschaft Schällabärg, hät früener de Here vo Hohenems ghöört. Die hend sich aber mee und mee verschuldet und hend Gält pruucht. 1699 hät de Förscht Hans Adam vo Liechtenstein d Herrschaft Schällabärg und 1712 d Grafschaft Vadoz vom Jakob Hannibal III. vo Hohenems gchauft. S Huus Liachtastaa hät scho lang wele e riichsunmittelbars Territorium haa, zum chönen in Riichsförschstestand glupft wärde. Am 23. Jenner 1719 het de tütsch Kaiser Karl VI. d Grafschaft Vadoz und d Herrschaft Schällabärg per Diplom zämegschlosse und zumene Riichsförschtetum mit em Name «Liachtastaa» erhobe. Wils im nöie Land nu Puuredörffer ggää hät, isch d Verwaltig zeerscht emool z Fealdkirch gsii. Überhopft isch Liachtastaa drufabe no 200 Joor eng a Ööschterriich punde gsii, und d Förschte hend au det residiert.
Noch em Sturz vo de Habsburgermonarchii nach em Eerschte Wältkriag hät sich das Land denn aber de Schwiz zuegcheert. 1921 hets e nöie Verfassig überchoo, wo d Balance suecht zwüschet Förscht, Landtag und Volch und wo em Volch mit Initiative und Referendum politischi Rächt zuegstoot, wie me si i de Schwiz gchennt. Sit 1923 ghöörts zum Zollgebiet vo de Schwiz, und sit 1924 het s de Schwizerfranke. Wo Ööschterriich 1938 a Nazitütschland «aagschlosse» worden isch, isch de Förscht Franz Josef II. uf Vadoz zoge und hät det im Schloss Woonsitz gnoo.
S Frauestimmrächt isch im Liachtastaa eerscht 1984 iigfüert worde. 1990 isch s Land der UNO und 1992 em EWR biiträtte. 2003 häts e Verfassigsreform ggää, wo em Förscht mee Rächt ggää und drum zu vil Strit gfüert hät – und de Förscht hät troot, Liachtastaa z verloo und uf Wien z zie, wenn d Liachtastaaner die Verfassigsänderig nüd aanemid. S Volch hät denn gfolget, aber au der Europaroot hät die Änderig kritisiert.
Staat
D Verfassig vum Förschtatum Liachtastaa isch vo 1921, aber sit doo verschideni Mool ggänderet worde. Luut dere ischt d Staatsform a konschtitutionelli Erbmonarchi uf demokratischer und parlamentarischer Grundlag.
s Staatsoberhopt
S Staatsoberhopt ischt der Förscht Hans-Adam II. us dem Huus Liachtastaa, Erbprinz isch dr Alois. Wone tüend die im Schloss Vadoz.
Im Joor 2004 hät de Hans-Adam uf s Regiere verzichtet und d Amtsgschäft em Alois übergää; dää isch jetz de «amtsuusüebend Stellverträtter vom Förscht». Staatsoberhopt isch de Hans-Adam aber gliich no.
d Regierig
I de Regierig vom Förschtetum Liachtastaa sind füüf Lüüt, nemli de Regierigschef (sit 2017 der Adrian Hasler) und vier Regierigsrööt. De Landtag schloot die vor, und de Förscht ernennt si.
s Parlament
S Parlament ischt dr Landtaag vum Förschtetum Liachtaschtaa. Er hät 25 Abgoordneti. Gwäält wärded die all vier Joor vom Volch im Proporzwahlrächt, und zwar 10 im Wahlchreis Underland und 15 im Wahlchreis Oberland. D Parteie, wo bi de Landtagswahle 2017 is Parlament choo sind, sind
- di Fortschrittlich Bürgerpartei mit 9 Sitz,
- di Vatterlendisch Union mit 8 Sitz,
- di Unabhengige mit 5 Sitz und
- die Frei Lischte mit 3 Sitz.
d Gricht
Die ordentlich Grichtsbarkeit kennt die Gricht, wo alli ire Sitz z Vadoz hend:
- s Förschtlich Landgricht as eerschti Inschtanz,
- s Förschtlich Obergricht as zweiti Inschtanz und
- dr Förschtlich Oberscht Grichtshof as dritti Inschtanz.
Der Oberscht Grichtshof z Vadoz gits nonig lang, früener isch di dritt Inschtanz es Gricht im tirolische Inschbrugg gsii. D Richter wärded zäme vo Lüüt vom Förscht und vo Abgoordnete vom Landtag uusgsuecht; ernenne tuet si de Förscht.
Dezue ane gits
- de Verwaltigsgrichtshof, wo über Stritfäll im öffentliche Rächt urteilt, und
- de Staatsgrichtshof, wo über Sachen urteilt, wo mit de Verfassig z tue hend und mit Rächt, wo d Verfassig gwäärleischtet.
Gmanda
S Liachtaschta het 11 Gmanda. 5 Gmonda ligged im Underland und 6 Gmanda im Oberland.
- Luag dr d Lista vo da Gmanda a
Schuelwäse
Im Liachtastaa häts es Gimnasium, s Liachtastaanisch Gimnasium, und en Universität, d Universität Liachtastaa.
Kultur
Z Vadoz hon se s Kunschtmuseum Liachtastaa, s Liachtastaanisch Landesmuseum und di Liachtastaanisch Landesbibliothek.
D Elis ischt vo 2002 bis 2012 a Liechtastaner Gothic-Metal-Band gsee.
Luag oh
Weblink
- s offiziell Portal vom Förschtatum Liachtaschta
- s Portal vom Förschtahuus
- d Websita vom Liachtaschtaner Landtag
- d Websita vo da Regiarig vom Förschtatum Liachtaschta
- s Portal vo da Liachtaschtaner Landesverwaltig
- di offiziell Tourismus Websita vom Liachtaschta
- Heinz Dopsch: Liechtenstein (Fürstentum). In: Historischs Lexikon vom Förschtatum Liachtastaa.
Referänze
- ↑ 1,0 1,1 Statistisches Jahrbuch Liechtensteins 2016: Geografie, Raumnutzung Amt för Statistik (AS), Förschtatum Liachtaschta, S. 35–37, Vermässig 2006, abgruefe am 26. Jänner 2019 (PDF; 4'169 kB)
- ↑ 2,0 2,1 Liechtenstein in Zahlen Amt för Statistik, abgruefe am 26. Jänner 2019 (PDF)
- ↑ Volkszählung 2010 uf llv.li abgruefe am 6. Februar 2016