Martin Tschumpert

De Martin Tschumpert (* 20. Septämber 1830 z Iigis, hüt zu Landquart; † 11. Juni 1911 z Silvaplana; Bürger vo Iigis) isch en Schwyzer refermierte Pfarer gsy, wo s Läbe lang amene monumäntaale Tüütschpüntner Wöörterbuech gschribe hät, daademit aber nie fërtig woorden isch. S Manuskript isch nach em Tood vom Tschumpert äini von wichtigschte Quäle vom Schwyzerischen Idiotikon woorde.

Läbe

De Tschumpert isch 1857 ordiniert woorde und nachane 1859–1869 z Haaldestai, 1869–1872 z Valzëinä, 1872–1879 z Silvaplana, 1879–1886 z Zernez, 1887–1895 z Bivio, 1895–1899 z Casaccia und 1899–1903 z Vicosoprano Pfarer gsy. Syn Läbesaabig hät er z Silvaplana verbraacht.

Ghüraate gsy isch er zwäimaal, zeerscht mit der Ursula Roffler vo Grüsch (1838–1861) und nachane mit de Maria Colani us La Punt (1845–1911).

Sys Wöörterbuech

Manuskriptsyte (Archyv vom Schwyzerischen Idiotikon, Züri).

Ab de 1860er-Jaar hät de Tschumpert amene Wöörterbuech gschaffet, wo s Tüütsch im Kanton Graubünde – di läbige Walser- und Oschtschwyzer Tialäkt gnauso wie di histoorisch tüütsch Kanzleispraach – het sele dokumäntiere. S isch deby nöd nu äifach um d Bidüütig vo de Woort ggange, näi, au s Volchskundlich hät e wichtigi Role gspilt. S Manuskript zelt über 3100 Syten im Folio-Format; er hät bis zu sym Tood draa wytergschribe. Dezue chömed na e gramatischi Übersicht, e Samlig vo Fluernäme, es Regischter und anders. Wie de Tschumpert das risig Materiaal hät welen oordne, hät er imene Regelwëërch vo schier 400 Paragraafe feschtgschribe. Föif Liferige vom Wöörterbuech, nämli bis i s H ine, sind zwüsched 1880 und 1896 im Truck usechoo. Wo de Tschumpert gstoorben isch, isch vom na untruckte Täil es Stuck fërtig redigiert, es Stuck imenen eerschten Entwurf voorglägen und dezue na vil Roomateriaal umegsy.^[1]

De Scheffredakter vom Schwyzerischen Idiotikon, der Albert Baachme, isch doo i s Püntnerland gfaare, zum s Manuskript gnauer aaluege. Er hät grad gsee, wie wichtig das isch, und hät de Kanton Graubünde und de Bund 1914 dezue praacht, die handschriftlich Wöörtersamlig z chauffe – 6000 Franke sind daadeby a d Eerbe vom Tschumpert ggange; de Kantoon hät 2000 Franke, d Äidgnosseschaft 4000 Franke zalt. S Manuskript isch a s Idiotikon choo, mit de Verpflichtig, das es nach em Abschluss vom dëm Wëërch a d Püntner Kantonsbiblioteek göch.^[2] Am Idiotikon hät mes dänn uusgwërtet, und s hät fascht 22 000 Zädel druus ggëë. Asewääg isch s Wöörterbuech vom Tschumpert im Idiotikon uufggange – es isch für dëm syni Redakzioon äini vo ire wichtigschte Quäle für di elter und jünger Spraach im Kanton Graubünde.

Öppe glychzytig hät übrigens na en andere Püntner, nämli de Valentin Büeler, amene Tavaaser Wöörterbuech gschribe. Die beede händ aber allwääg ekän Kontakt mitenand ghaa.

Publikazioone

Versuch eines bündnerischen Idiotikon, zugleich ein Beitrag zur Darstellung der mittelhochdeutschen Sprache und der Culturgeschichte von Graubünden. Nöd vollständig, totaal föif Liferige (vo A bis i s H ine): Senti, Chuur 1880. 1882. 1888; Manatschal, Erner & Cie., Chuur 1892. 1896.
Einige Gedichte. Silvaplana 1903.

Quäle

Jakob R. Truog: Die Pfarrer der evangelischen Gemeinden in Graubünden und seiner ehemaligen Untertanenlanden. Chuur 1934, S. 173.
Bürgergmäind Landquart: Die Igiser Bürgergeschlechter.
Bericht an das h. eidgen. Departement des Innern und an die h. Regierungen der subventionierenden Kantone über den Gang der Arbeiten am Schweizerdeutschen Idiotikon während des Jahres 1914. [Züri 1915], S. 13–15. Online.
Schweizerisches Bundesblatt. 66. Jaargang, 9. Dezämber 1914, S. 570 f.

Fuessnoote

↑ So ghäissts im Schwyzerische Bundesblatt vom 9. Dezämber 1914, S. 570/71.
↑ Bschluss vom Püntner Groosse Raat vom 29. Mäi 1914 und luut em Schwyzerische Bundesblatt vom 9. Dezämber 1914, S. 570 f.

[1] So ghäissts im Schwyzerische Bundesblatt vom 9. Dezämber 1914, S. 570/71.

[2] Bschluss vom Püntner Groosse Raat vom 29. Mäi 1914 und luut em Schwyzerische Bundesblatt vom 9. Dezämber 1914, S. 570 f.

[1]

[2]