Mondfinschternis
(nit maßstabdrei)
Bi re Mondfinschternis goht dr Mond dur dr Schatte, wu di vu dr Sunne aaglychtet Ärd in Weltruum wirft. Des findet statt, wänn Sunne, Ärd un Mond gnau uf aire Linie lige.
Dr Schatte vu dr Ärd het e chraisfermige Chärnschatte, wu d Sunne vu dr Ärd ganz zuedeckt isch, umgee vun eme chraisringfermige Halbschatte, wu d Sunne dailwys verdeckt isch. In dr Umgangssproch wird Mondfinschternis dä Fall gnännt, wu dr Mond ganz oder dailwys dur dr Chärnschatte lauft. Derno isch dr chraisfermig Schatte vu dr Ärd uf dr Mondschybe dytli z sääne. Mer unterschaidet zwische totale un partiellen Finschternis je nodäm, eb dr Mond ganz oder nume dailwys in Schatte goht. Pro Johrhundert het s im Durschnitt rund 154 sonigi Chärnschattefinschternis. In dr Aschtronomy zellt mer au die Eraignis zue dr Mondfinschternis, wu dr Mond nume dur dr Halbschatte lauft. Die Halbschattefinschternis finde villicht 88-mol pro Johrhundert statt.
Wel si bi re Mondfinschternis d Sunne un dr Mond vu dr Ärd uus gsääne mien vis-à-vis stoh, cha die nume im volle Mond yydrätte. Dur d Naigig vu dr Mondbahn gege d Ärdbahn pändlet dr Mond vu dr Ärd uus gsääne am Fixstärnhimmel um d Ekliptik. Bi jedem Umlauf goht dr Mond zwaimol dur die Ebeni vu dr Ärdbahn. Gschiit des innerhalb vu wenige Stund vor oder noch em volle Mond, git s e Mondfinschternis.
Grundlage
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Wie Mondfinschternis entstehn
[ändere | Quälltäxt bearbeite]E Mondfinschternis cha bi dr Mondstellige 1 un 4, e Sunnefinschternis bi 2 und 3 entstoh.
(nit maßstabdrei, Naigig vu dr Mondbahn greßer gmacht)
Im volle Mond stoht dr Mond in Opposition zue dr Sunne. Är isch doderby zmaischt nit in dr Ebeni vu dr Umlaufbahn vu dr Ärd um d Sunne (Ekliptik), wel d Ebeni vu dr Umlaufbahn vum Mond um guet 5° gegeniber dr Ekliptik gnaigt isch. Nume wän dr Mond im volle stoht un aim vu dr beede Schnittpinkt vu Ekliptikebeni un Mondbahn (Mondchnepf) noch isch, git s e Mondfinschternis.
Vun ere Mondfinschternis bis zum negschte volle Mond vergoht rund ai synodische Monet as mittleri Duur vun ere Lunation, also dr Zytspanne, wu dr Mond fir e Umlauf um d Ärd bruucht bezoge uf sy Stellig zue dr Sunne. In e Dail Fäll cha s wider e Mondfinschternis gee, in dr maischte Fäll aber nit, wel dr Abstand zum Mondchnopf z groß isch. Dr Mond lauft derno dr Chnopf nimi am am volle Mond, un di sognännt Chnopflinie – di dänkt Verbindig zwische dr beede Mondchnepf – isch wäge däm nimi uf d Sunne grichtet. Dodermit findet bi däm Umlauf vum Mond kai Finschternis statt. Bim sechste volle Mond isch dr Mionda aber wider in dr Neechi vu aim vu dr Chnepf, desmol em andere, un dodermit isch e Finschternis megli. Si findet statt, wänn dr Abstand zum Chnopf wider eso gring isch, ass e gwissi Chnopfdischtanz, s Finschternis-Limit, unterschritte wird.
No dr sechs Lunatione, wu mit rund 177 Däg e weng weniger wie ne halb Johr bruuche, het d Ärd also nonig d Helfti vu ihre Bahn (oder 180°) absolviert. Au dr Gegechnopf lyt no däre Zyt nit gnau vis-à-vis vu dr Uusgangsstellig, wel d Chnopflinie het si lycht gegelaifig drillt un zaigt schon i rund 173 Däg (e halb Finschternisjohr) wider zue dr Sunne.
Gege d Chnopfpassasch isch dr voll Mond no sechs Mondphasezykle um rund vier Däg verspotet, un dr Chnmopfabstand isch um rund 4° (uf dr Ekliptik gmässe) veränderet. Wänn d Dischtanz gmässe zum Chnopfpunkt greßer woren isch wie uugfehr 4,7°, isch dr Mond nimi ganz im Chärnschatte, s cha ber zuen ere partiälle Chärnschattefinschternis chuu. Iber eppe 10,6° Chnopfdischtanz lauft dr Mond nimit dur dr Chärnschatte un s sin nume no Halbschattefinschternis megli, ääne an 16,7° isch er au usserhalb vum Halbschatte.
Mit ere unuffellige Finschternis dur dr Halbschatte hert dodermit e sonige Zyklus vu Finschternis, wu noch enander im halbe Johr cheme un e Semeschter-Zyklus – mit dr Finschternisperiod vu rund 177 Däg dr Basis-Zyklus vu allne Finschterniszykle – isch ume. Mänkmol lyt aber gege Änd vun eme Semeschterzyklus – wie in dr Abbildig dargstellt – scho dr um ai Lunation friejer voll Mond im (weschtlige) Finschternis-Limit. Mit däre Finschternis het derno scho ne neie Semeschterzyklus aagfange. Di negscht Finschternis findet do scho fimf Lunatione nio dr letschte Finschternis vu vorige Zyklus statt.
Bi dr erschte Finschternis vun eme Zyklus chunnt dr voll Mond em Chnopf sukzessiv necher, chunt zum chlaischte Abstand (as uffelligschts Eraignis) un goht wider ewäg, bis s eschtli Finschternis-Limit iberschritte un dr Zyklus am Änd isch. E Semeschterzyklus het 8 bis 10 Mondfinschternis un goht um 4 Johr, cha si aber andere Semeschterzykle iberschnyyde. Iber d Helfti vu dr Eraignis isch uffellgi, am Aafang un am Änd vun eme Zyklus git s unuffelligi Halbschattefinschternis.
Wänn cha mer si bschaue?
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Im Unterschid zuen ere Sunnefinschternis isch e Mondfinschternis vu jedem Ort uf dr achtsyte vu dr Ärd uus z sääne un bietet – abgsää vu dr relative Lag zum Horizont – au iberall dr glych Aablick. Lokal gsää, uf e feschte Ort bezoge, isch wäge däm e Mondfinschternis dytli mee z bschaue wie ne Sunnefinschternis. Global aagluegt, uf d Ärdchugle as Ganzes bezoge, cheme Sunnefinschternisse aber mee vor wie di uffellige Mondfinschternis im Chärnschatte vu dr Ärd.
Sälbscht fir e totali Mondfinschternis cha mer dr gnau Zytpunkt vum Yydritt un vum Uusdritt in bzw. us em Chärnschatte mit ere irdische Perschpektiv nit exakt vorhärsage. Nit nume isch dr Chärnschatterand uuscharf un vum Halbschatte nit lycht abzgränze, e fyne Randstraife im Halbschatte chennt mit bloßem Aug vu dr Ärd uus nit sää.
Schwirigkaite vu dr Voruusrächnig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Voruussag vu Finschternistermin ghert zue dr schwirigere aschtronomische Ufgabe, wel mer bi dr Bahnbstimmig vu dr Himmelsobjäkt Ärd un Mond uf vyl Yyfliss mueß Rugsicht nee, wu periodisch schwanke oder si in lange Zytryym verändere un si as Bahnsteerige uuswirke. Wäg dr gegesytige Yyfliss vu dr Objäkt isch e exakti Leesig fir des Mee-Kerper-Probläm nit megli, nume en Approximation dur numerischi Verfahre vu dr Modellierig. Wie guet die Aaneecherige zuedräffe, cha dur Beobachtigsdate bstetigt oder imfall verbesseret wäre.
Dr Schattewurf vu dr Ärd stimmt derzue nit gnau zum geometrische Modäll, wel d Sunne au usserhalb vu dr Photosphäre, wu mer as „Sunneschybe“ siit, au ne gwissi veränderligi Hälligkait het (Sunnekorona un Protuberanz). Au d Brächig vum Sunneliecht in dr Ärdatmosphäre het e dytlige Yyfluss.
Arte vu Mondfinschternis
[ändere | Quälltäxt bearbeite]No dr Diefi vum Yydunke in dr Ärdschatte in dr Phase vu dr greschte Verdunkelig vum Mond wäre Chärnschatte- vu Halbschattefinschternis unterschide, un doderby totali vu partiälle.
Totali Chärnschattefinschternis
[ändere | Quälltäxt bearbeite](27. Septämber 2015)
Duet dr Mond bi dr Finschternis vollständig („total“) in dr Chärnschatte vu dr Ärd yydrätte, no handelt s si um e totali Chärnschattefinschternis, au totali Mondfinschternis gnännt. S Sunneliecht, wu dur d Luftschichte vu dr Ärdatmosphäre chunnt, wird no inne broche, doderby wäre vor allem di churzwällige blaue Aadail dur d Straiig schwecher. E Dail vum langwällige rote Aadail chunnt au im Chärnschatte vu dr Ärd no uf dr Mond, wäge däm blybr dr Mond schwach sichtbar. Dr Aablick vum Mond, wu bi re Chärnschattefinschternis bruun-rotächt verdunkle tisch, wird umgangssprochli au Chupfermond oder Bluetmond gnännt. Di maximal megli Duur vun ere totale Mondfinschternis lyt bi rund 106 Minute.[1]
Zäntrali (Chärnschatte-)Finsternis
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Lauft dr Mond nit nume dur dr Chärnschatte, sundern au dur di zäntral Linie vum Chärnschatte, nänntmer des e zäntrali Finschternis. Doderby handelt s si alliwyl im e totali Chärnschattefinschternis, wel dr Durmässer vum Mond dytli chlainer isch wie dä vum Chärnschatte in Mondneechi.
Partiälli Chärnschattefinschternis
[ändere | Quälltäxt bearbeite](16. Augschte 2008)
Dritt dr Mond bi dr Finschternis nume dailwys („partiäll“) in Chärnschatte vu dr Ärd yy, handlet s si um e partiälli Chärnschattefinschternis. Dail vum Mond blybe also di ganz Zyt vu dr Finschternis usserhalb vum Chärnschatte, äntwäder im Halbschatte oder mänkmol sin si au gar nit verfinschteret.
Dr Rand vum Chärnschatte, wu d Ärd wirft, wird doderby uf dr Mondoberflechi abbildet. Wie au am Aafang un am Änd vun ere totale Chärnschattefinschternis siit mer d Chärnschattegränze as chrummi Linie. Scho d Grieche vu dr Antike hän des as Schattewurf vu dr Ärd interpretiert un us ihrem chraisfermige Schatte gschlosse, ass d Ärd e Chungle sei.
Totali Halbschattefinschternis
[ändere | Quälltäxt bearbeite](14. Merz 2006)
Dritt dr Mond bi dr Finschternis vollständig in Halbschatte vu dr Ärd yy, ohni ass er im Verlauf an Chärnschatte chunnt, handlet s si um e totali Halbschattefinschternis. Doderby isch där Dail vum Mond, wu em Chärnschatte zuegwände isch, dytli dunkler wie dr abgwändet Dail. Totali Halbschattefinschterni sin sälte, wel dr Ring vum Halbschatte sälber im ginschtigschteFall nume maximal 11 Brozänt braiter isch wie dr Durmässer vum Mond un dr Mond satt dur dr Halbschatte mueß zie. Di letscht total Halbschattefinschternis het s am 14. Merz 2006 gee, di negscht isch am 29. Augschte 2053.[2]
Isch dr Halbschatte schmaler wie dr Durmässer vum Mond, cha s kai totali Halbschattefinschternis gee, s sin nume partiälli Halbschatte- oder partiälli Chärnschattefinschternis megli. In seli sältene Fäll (wie am 25. April 2013) cha s bassiere, ass dr Mond sälbscht in dr Phase vu dr maximale Verdeckig glychzytig dailwys im Chärnschatte, im Halbschatte un usserhalb vum Schatte ischd.
Partiälli Halbschattefinschternis
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Dritt dr Mond bi dr Finschternis nume dailwys in Halbschatte vu dr Ärd yy, handlet s si um e partiälli Halbschattefinschternis. Doderby merkt mer s chuum, ass dr Mond dunkler wird. Erscht ab ere penumbrale Magnitude vu 0,7 cha mer mit freiem Aug e Verfinschterig vu dr Syte, wu em Chärnschatte zuegwändet isch, sicher sää.[2] Partiälli Halbschattefinschternis vum Mond git s relativ vyl. Wel sy Durmässer ascht eso groß isch wie dr Ring vum Halbschatte vu dr Ärd brait isch, dritt si eppe glych vylmol uf wie partiälli Chärnschattefinschternis.
Hyfigkait
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Im iber mehreri Johrhundert gmittlet Durschnitt cheme Halbschattefinschternis uugfehr halb so vyl vor wie Chärnschattefinschternis (37 Brozänt bzw. 63 Brozänt; rund 88 bzw. 154 Eraignis pro Johrhundert). Chärnschattefinschternis drätte e weng weniger vylmol uf as totali wie as partiäll Finschternis uf (29 Brozänt bzw. 34 Brozänt vu allne Mondfinschternis; rund 70 bzw. 84 Eraignis pro Johrhundert).[2]
Im 21. Johrhundert git s aber dytli mee totali (85) wie partiälli (57) Chärnschattefinschternis,[2] wel dr Mond lauft in däm Johrhundert hyfiger wie im Durschnitt im volle Mond in dr Nechi vu dr ÄRd dur däre ihre braiter Schatte.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Mondfinsternis.info – dytschsprochigi Informatione
- „Frag' den Sterngucker – Wann kommt es zu einer Mondfinsternis?“ – Video mit Animation
- frei skalierbari Skizze vu Sunne, Ärd un Mond, Chärn- un Halbschatte vu dr Ärd
- NASA – Lunar Eclipse Page
- Robert Harry van Gent: A Catalogue of Eclipse Cycles. In: Webpages on the History of Astronomy. 8. September 2003, abgruefen am 4. Oktober 2008 (änglisch, Zykle in dr Serie vu dr Finschternis).
- Mondfinschternis bim Bayerische Rundfunk Wisse – ausführliche Informationen zur jeweils nächsten Mondfinsternis in Deutschland mit Grafiken, Fotos und Erklärvide
Fueßnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ J. Meeus: More Mathematical Astronomy Morsels, Willmann-Bell Inc., 2002, Kap.24 ISBN 0-943396-74-3
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 J. Meeus, H. Mucke: Canon der Mondfinsternisse -2002 bis +2526, 3. Auflage, S. XXVI. Astronomisches Büro, Wien, 3. Uflag 1992.
| Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Mondfinsternis“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde. |