Rodels
| Rodels | ||
|---|---|---|
| Basisdate | ||
| Staat: | Schwiiz | |
| Kanton: | Graubünde (GR) | |
| Region: | Viamala | |
| Kreis: | Domläschg - Bis 31. Dezember 2017 | |
| Gmeind: | Domläschg | |
| Poschtleitzahl: | 7415 | |
| Koordinate: | 752938 / 178484 | |
| Höchi: | 684 m ü. M. | |
| Flächi: | 1.68 km² | |
| Iiwohner: | 269 (31. Dezember 2014) | |
| Website: | www.domleschg.ch | |
Rodels | ||
| Charte | ||
Rodels (rätoromanisch Roten) isch es Dorf i de politische Gmeind Domläschg i de Region Viamala vum Kanton Graubünde. S Dorf lait aa de Gränz zwüschem Usser- un Innerdomleschg. Zur Gmeind ghört au no d Fraktion Nueins. Wos im Bündnerland no Chreis ggee het, het Rodels zum Chreis Domläschg ghört.
Gschicht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Rodels wird im 12. Joorhundert als ad Rautine zum erschte Mool erwäänt. Im Unterdorf sin Grabfund uss de Bronzezit gmacht worde. D Herrschaftsrächt sin 1527 ussgchauft worde. Chilchlich het Rodels zue St. Lorenz z Paspels ghört. Uss de Mitti vum 12. Joorhundert isch e Kapell bekannt, un 1697 d Pfarrchilch. Au nooch de Reformation isch de Ort katholisch blibe. Ab 1832 het Rodels mit de Rhykorrektur Land in de Talebeni dezue gwunne. De Bahnhof vo de Rhätischi Bahn isch 1896 eröffnet un 1897 d Fahrstrooss in s Tal fertiggstellt worde. Syt 1981 isch Rodels de Hauptort vum Chreis Domleschg.
Bevölcherig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]| Joor | 1803 | 1850 | 1900 | 1950 | 2000 | 2010 |
| Yywohnerzaal | 106 | 135 | 147 | 178 | 281 | 281 |
Ursprüngli isch z Rodels Sutsilvanisch, e rätoromanischi Mundart gschwätzt worde. Di yyheimisch Mundart isch hüt aber warschynts ussgstorbe; im Joor 1988 brichte de Clau Solèr un de Theodor Ebneter no vo zwei Sprecher vum yyheimische Romanisch. De jüngeri vo de beid isch aber scho 1910 uff d Wält cho, un usserdäm isch ihr Romanisch vum Surselvische beynflusst gsi[1]. Bi de Volchszäälig vo 1860 isch de Aateil no bi 85 % gläge, un d Mehrheit het s Romanisch in de Volchszäälig vo 1910 verlore. 1930 sin es no öbe 40 % gsi, un 1941 no chnapp 29 %. In de Volchszäälig vo 2000 hen 3,9 % s Romanisch als Hauptsprooch aagee, was aber wohl numme Zuezogeni sin. De Mathias Kundert vermuetet, dass scho in de Volchszäälige nooch 1910 en grosse Deil vo de Romane vo usswärts cho sin. D Chinder uss yyheimischi Familie hen nämli spööteschtens zue däm Zitpunkt kei Romanisch mee gschwätzt. Die Zuezogeni sin wohl zumene grosse Deil uss andri Gegende cho, un hen wäge däm mit de Yyheimische Dütsch gschwätzt. De Kundert meint, dass es also mögli isch, dass die romanische Zuewandrer de Sproochweggsel sogar beschleunigt hen, au wenn si in Volchszäälige zur Stabilisierig vum Romanische bytra hen[2]. Scho 1952 wird Rodels imene Bericht vo de Lia Rumantscha deno als e „zona fingià bainbod dal tuot tudais-chada[3]“ - „Zone wo scho bal ganz Dütsch isch“ erwäänt.
Über d Schuelsprooch im 19. Joorhundert isch wenig bekannt. De Mathias Kundert vermuetet, dass de Unterricht scho 1843 numme uff Dütsch stattgfunde het, wo vilycht dur Erklärige uff Romanisch ergänzt worde isch. Ab 1895 isch des mit Sicherheit belait. Ab 1934 sin deno aa de Primarschuel uff de Oberstuf zwei Stunde Romanisch in de Wuch yygfiert worde. Wo d Primarschuel vo Rodels mit dere vo Almens zämmeglait worde isch. Aa de Primarschuel vo Almens het nämli de Peter Gees unterrichtet, wo sich bsunders aktiv für s Romanisch yygsetzt het[4]. Wo de Gees in de 1960er in Pension gange isch, het au de Romanischunterricht uffghört.
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Erwin Poesche]: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden III. Die Talschaften Räzünser Boden, Domleschg, Heinzenberg, Oberhalbstein, Ober- und Unterengadin. (= Kunstdenkmäler der Schweiz. Band 11). Hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bern 1940.
- 200 Jahre Kanton Graubünden. Die Gemeinden des Kantons Graubünden. Chur/Zürich 2003, ISBN 3-7253-0741-5
- Das Domleschg/La Tumleastga. Chur 2005, ISBN 3-905342-26-X
- Mathias Kundert: Der Sprachwechsel im Domleschg und am Heinzenberg (19./20. Jahrhundert). Kommissionsverlag Desertina, Chur 2007, ISBN 978-3-85637-340-5.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Offizielli Websyte vo Rodels
- Jürg Simonett: Rodels. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Fuessnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Solèr & Ebenter 1988 in Kundert 2007, pp. 48
- ↑ Kundert 2007, pp. 48
- ↑ Rapport Annual 1952/53 in Kundert 2007, pp. 48
- ↑ Kundert 2007, pp. 49