Urscheletall

S Urscheletall (IPA: [ʊrʃʃələtall]) oder Urschnertall (IPA: [ʊrʃnərtall]) (rät. Val d’Ursera^ⓘ^/?) isch e Tal i de Zentralalpe, wo d Riiss entspringt. S Tal litt am nördliche Fuess vom Gottert und am Chrüüzpunkt vo wichtige Alpepäss: im Süüde goot de Gottert is Tessin, im Weste de Fùrgge is Wallis und im Ooste de Ouberalppass is Pinnerlant. Mit em Üürnerland im Norde isch es öber d Schellene verbunde. Im Urscheletall liged drai Gmainde: Üf der Matt (au Andermatt), Ospìdall und Frìalp (au Reialp).

Gschicht

Wenn s Urscheletall bisidlet woren isch, blibt uugwöss, well di ältiste Zügnis erst is 12. Joorhundert datieret. De Name vom Tal (rrom. Ursera, lombard. Orsera, tütsch Urscheletall, Urschnertall) chunnt vermuetli vom latinische Wort ursarius «Bärejäger», wa e Hiiwiis druf sii cha, as da Piet im Altertum vor alem vo Bärejäger uufgsuecht woren isch.

Archäologischi Fund zaiget, as i de Bronzezitt im Urscheletall Bergchriställ abbaut wore sind. Fund vo römische Münze zaiget, as s Urscheletall e Durchgangstaal vo de Päss zwöschet de römische Provinze Raetia und Vallis Poeninae gsii isch, wo ursprüngli ai Provinz bildet hend, nämli Raeti Vindelici vallis Poeninae. Di erste Sidler sind noch Uuswiis vo de Flurnäme Romane gsii, vermuetli us de Leventina. Wenn s Urscheletall germanisiert woren isch, cha nöd gsait were. De Sproochforscher Paul Zinsli maint, as Walser sich im Tal niderloo hend, wa aber nöd biwise were cha und vo anderne Sproochforscher zom Tail au abglent werd.

Politisch und wertschaftlich interessant woore isch s Urscheletall erst mit em Bau vo de Tüüfelsbrugg und em Uusbau vom Söömmerweg dör d Schellene und öber de Gottert. Wenn da gschie isch, isch nöd bikannt, vermuetli um 1200. S Urscheletall het cherchlich zom Bistum Chur ghöört und isch politisch em Chloster Disentis im Bündnderland understande. 1382 isch d Talschaft riichsunmittelbar wore und het ane 1410 en eebigs Landrecht mit Üüri gschlosse. I de Helvetik hets zom Kantoo Waldstätte ghört und 1803 isch s zom Kantoo Üüri cho.

Tielekt

De Tielekt vom Urscheletall ghört zom Höchstalemannische. Wege de geographische Laag zaigts starchi Äänlichkaite mit em Üürnertitsch, aber au mit em Walsertitsch. Typisch höchstalemannischi Merchmool sind:

kai Hiatusdiphthongierig (schniie «schnaie»; Süü «Sau»; Siip «Saue»)
-re stat /-rn/, /-rm/ (Houre «Horn»; Wùùre «Wurm»; Lùzääre «Luzern»)
Entrundig vo de alte Umluut (titsch «tütsch»; Riiss «Rüüss»; Fein «Föhn»; Ell «Ööl»; Häip «Hoi»)
Palatalisierig vo u-haltige Langvokääl und Diphthong (Üürì «Uri»; Müss «Muus»; Äùg «Aug»; Chüä «Chue»). Palatalisierig isch nöd ase uusprägt wie im Üürnertitsch, und isch mee en Entrundig vom Hinderzungevokal. Au de noi Diphthong /ou/ cha schwach palatalisiert were.
althochtütsch /iu/ werd zu /äi/ (Chnäip «Chnüü»; Fläige «Flüüge»)

Bsunderhaite vom Urscheletitsch, wo im Üürnertitsch nöd vorchömed sind:

zwaiformige Verbplural (-e/-et/-e; wie im Bärntütsch)
Verdumpfig vo ursprüngli langem oder deentem /a/ (Schooff «Schaf»; Hoose «Hase»)
Diphthongierig vo ursprüngli langem oder deentem /o/ (Brout «Brot»; Houre «Horn»)
Diphthongierig vo ursprüngli langem oder deentem /e/ (Schnei «Schnee»; Eisel «Esel»)
Uusluutverhärtig (Tall «Tal»; Häip «Heu»; Twärr «Westwind»)