Aljeria
Aljeria (òrere Algeria me Uket-chieen̄) ìre ido me Afirika agan̄ Inyọn̄. Ama-ibot kan̄ ìre Algiers. Okike ijọn̄ ido ya ìre 2,381,741 km². Ọmọ ore òso akọp ido òmimin ichit me linyọn̄. Me okike ijọn̄, ọmọ omin ichit me otutuuk Afirika mè me linyọn̄ agan̄ ebi Arabu. Ọmọ si ore òso ido gweregwen ene ewabe ichit me emen me Afirika.
Usem-mkpulu me ido ya ìre usem Arabu mè usem Bebà. Mîkitumu si Furenchi mè Daja (òrere usem Arabu eyi Aljeria). Erumfaka ido ya ìre Isilam (99%), sà 1% òsisik ya ere Kiristien mè Ebi Ju.
Ido ìkukup ikana Aljeria me ijọn̄ ìre: Tunisia me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, Libia me agan̄ mbum-ura, Nijê me agan̄ osiki mbum-ura, Mali, Mọritenia mè Sayara Ichep-ura me agan̄ osiki ichep-ura, Moroko me agan̄ ichep-ura, sà Okwaan̄ ile Mediterenia okup me agan̄ inyọn̄ kan̄.
Aljeria ore òso 16 òkakaan̄ aran̄-ijọn̄ iwa ichit me linyọn̄; mè ire òso iba me Afirika. Ọmọ ore òso onaan̄ge òkakaan̄ afo [gas] iwa ichit. Sonatrach, òrere uwu-mbubek aran̄ eyi ido ya [national oil company], omin ichit me Afirika; îkiria si owuwa efet ukan̄ isi Yurop. Ido yi ìre ge me lek echi ebi akọn̄ kiban̄ ewabe ichit; ọmọ si ore ge me lek ido ìkifiat ulobo otu ikpoko me lek ebi akọn̄ kiban̄. Aljeria îkup me Ntitiin̄ Afirika, Arab League, OPEC, mè Ogbo Mgbambọp Ido. Ọmọ ore ge me lek ido ìchichili "Arab Maghreb Union."
Erieen̄ yi, Aljeria, ìnan̄a me lek "Algiers" [Aljìàs] òrere erieen̄ ama òmimin ichit me emen ido ya. Algiers ìnan̄a me usem Arabu "al-jazā'ir," òsisibi "ebi kè achọ ya." Me òjot òjot, erieen̄ ya ìre Jazā'ir Banī Mazghanna eyi òsisibi ebi kè achọ eyi ebi otoko Mazghana. Eya ore erieen̄ ebi ikikọp uji ile ekigwen ere ya me oka mgbọ. Adasi ebi ìluluk me ido ya me oka mgbọ ìre ebi Bebà [Berber].
Akarake Sudan ofelebe iba me acha 2011, Aljeria îkana ire ido òmimin ichit me Afirika mè me otutuuk ido ìkup igbaOkwaan̄-ile Mediterenia ire ibe ekpọ me okike ijọn̄. Agan̄ ilile me lek Êwê Sayara ìkup me agan̄ osiki kan̄. Ere òbebene ichit me ido ya ìre Ogoon̄ Tayat òrere 3,003 m me ubene. Ikarek me ido yi îkiyok enenen; môkọt ikiyok si ikeya otuuk kè acha. Ire, me ikakwun̄, ura isinim, ere îra ifiik; eririeen̄ ikififiik mè okotọọk usini mgbọ. Ibot îkirep me agan̄ cha ògbet lek okwaan̄ iso 400-600 mm me acha; oke ibot òkirep îkiwa me agan̄ mbum-ura igak me agan̄ ichep-ura me ido ya. Ibot ìnye otu ichit me agan̄ inyọn̄ me lek Aljeria agan̄ mbum-ura; me agan̄ kecha, ibot îkirep ijot 1000 mm me acha, ire, ìkakimalek ìrep ìnye otu me agan̄ emen emen ido. Aljeria îkaan̄ si ebi kè ogoon̄ ntitaak [sand dunes] me etete ebi kè ogoon̄. Me emen ura, mgbọ efet okiwut unye unye, oke uyok îkinene ire 43.3 °C (110 °F). Ido ya si, îkaan̄ esese chieen̄ uti mè anam me emen.
Ifit-mkpulu
Ogwu ibot ido ore ogwu ibot mkpulu Aljeria [The head of state is the president of Algeria]. Ekigobo ọmọ isun̄ ibe ikpulu ido ya acha go gaalek. Me adasi mgbọ, ogwu ibot mkpulu yi ìbokọt ikup me ibot mkpulu mgbọ iba gaalek, ire, ikan-ido eyi ebi uwu inama-ikan [parliament] enen̄ebe ige mè isan̄a isibi me òso 11 Novemba, 2008 îninyi ogwu ibot mkpulu irek ikpukpulu owuwa mgbọ. Me Aljeria, akọp mè acha jeeta ire acha ene obosobe sabum onogọọk òkotap ubọk me ikpa orirọ igogobo ebi mkpulu me ido. Ogwu ibot mkpulu eyi ido Aljeria, ọmọ ore ogwu ibot ebi akọn̄, mè ire ogwu ibot "Council of Ministers" mè ibot "High Security Council." Ọmọ okigobo ogwu "Prime Minister" òrere ogwu òkup me ibot mkpulu [who is tshe head of govt].
Uwu inama-ikan eyi Aljeria ìre eyi agwut iba [the Algerian parliament is bicamaral]: agwut eyi irak, People's National Assembly, ìkaan̄ ene 462 egobobe ibe ekup acha go; sà agwut eyi inyọn̄, Council of the Nation okaan̄ ene 144 ìbekup acha gweregwen. Me etete ebi agwut inyọn̄ yi, ebi ido egobo 96 sà ogwu ibot mkpulu ogobo 48. Igọọk me ikpa ikan-ido, kpebechieek ibe echili otu-ogbo geege ogbaan̄ me lek ifit-mkpulu ire ke otu-ogbo ya ìbogobo ebi ene igọọk me erumfaka, usem, otoko, <gender>, <profession> mè ìre agan̄ [region]. Ofifi si, ntitiin̄ ifit-mkpulu [political campaign] geelek ìkaan̄ isasan̄a lek kan̄ me lek inu cha ebakbe.
Unen Ebilene
Freedom House etap Aljeria me lek ido echi kpenyi ebi ene utelelek. Ikeya ke ekpọkpọ ikige ibak ido ya akarake 1972, îtata me 1989, 1990 mè 1991 etumube ibe ke înin̄ me otu ifuk ido inyinyi sọntiik utelelek [partly free]. Me Disemba, 2016, Euro-Mediterenian Human Right Monitor mînyi etip òfolek ike ido Aljeria ogbanbe ebi ene inyinyi etip òfolek inu òkimọnọ irek me emen ido.
Mbubek
Me acha 2011, ugwem-mbubek Aljeria îmin 2.6% isọkọ inan̄a me ike mkpulu ido ya ofiatbe ikpoko me lek inanama ido. Me acha ya si, Aljeria mînyi ulook ibe ke ema mîfiat ikpoko isik $26.9 ego me lek ikpoko ema eketọtbe ifiafiat, eyi òsasa 62% iwa igak eyi òkosisik me acha 2010. Ido ya îria inu mbubek òjojot $73 ego isibi isi ebi kè ofifi ido, mè ibọkọ inu òjojot $46 ego inan̄a me ubọk ebi kè ofifi ido.