Şiveylər

Şiveylər(çin. ənən. 室韋, sadə. 室韦, pinyin: shìwéi, hərfi mənası: "Шивэй", bu cür də yazılırdı: 失韋 shīwéi) —Monqol dilli köçəri xalq.

Tarixi

Erkən orta çağdakı Şi-veylərlə bağlı bilgiləri də yenə biz Çin qaynaqlarından öyrənirik. Uygur və ya digər Türk yazılarında Şi-veylər ilə əlaqəli Şi-vey ya da onun Türkcə qarşılığı haqqında hər hansı bir ada rastlanılmamışdır.

Uyğur dönəminin əvvəllərində Şi-vey tayfaları olduqca güclü və müstəqil bir şəkildə yaşadılar. Çünki bu sıralarda Tanq imperiyası və Uyğur dövlətinin onlarla məşğul olacaq boş zamanları yox idi. Çin qaynaqlarında uyğurlar haqqında; “şərqdə Şi-vey, qərbdə Altay dağları, cənubda Qobi çölü Uyğur dövlətinin sərhəd-sınırları içinə girdi. Yəni uyğurlar bütün göytürklərin torpaqlarına sahib oldular”, deyilməkdədir. Bu bilgidən, uyğurların Uzaq Şərqdə Göytürk mirasının tamamını toplayamadıqları, bu arada Şi-veyləri hakimiyətləri altına alamadıqları anlaşılır. Beləcə Uyğur dönəminin başlangıcında, Şi-veylər şərqdəki Monqol əsllı xalqları təmsil edərək Çin qaynaqlarında yer almışdır.

Bu dönəmlərdə, Şi-vey, Kerulen çayının cənubunda yaşayırdı. Şimal hüdudu bu qaynaqda bildirilməmiş, amma hərhalda xaqan hüdudun, Orkun çayının axdığı Baykal gölünə qədər uzandığını təsəvvür edirdi.

Şi-veylər bu illərdə digər köçəbə tayfalar kimi çinlilərlə bir münasibət qurub, barış bağlamağa çalışdılar. Çünki VIII əsrin ilk yarılarına qədər, Çin salnamələrində, Şi-veylər hər il dəyişik zamanlarda Çin paytaxtına xərac verməklə gəldilər”, deyilməkdədir.

Uyğurların iç qovgasından zəfərlə çıxan Moyan-Çur xaqan (S. Göməçə görə Börü-Kun) 750-ci ilin ilkbaharında şimal-qərbi Mancuriyadakı Şi-veyləri məğlub etdi. Fəqət Şi-veylər bu hadisədən sonra Uyğur dövlətinin itaət altına girməmiş kimi görünürlər. Çünki qaynaqlara baxdığımızda onlar uyğurlardan olduqca müstəqil bir xarici siyasət izləməkdədir. Bəlgələrdə; 773-cü ildə, birdənbirə heç gözlənilməz bir anda yenə elçi göndərdilər və hədiyələr təqdim etdilər, 780-ci illərdə on bir dəfə Çin sarayına gəldilər, deyilən qeydlər vardır.

Şiveylərin qolları

• Dagui
• Da (Great) Ruzhe
• Dong (Eastern) Shiwei
• Hejie
• Huangtou (Yellow-head)
• Lingxi
• Luozu Shiwei
• Luotuo
• Nali
• Nebeizhi
• Powo
• Saiezhi
• Shanbei
• Wusugu
• Xi (Western) Shiwei
• Xiao (Lesser) Ruzhe
• Yisaimo

Ədəbiyyat

• Иакинф (Бичурин), Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена: в 3 ч. — СПб, 1851.
• Delgerjargal, P.,“Shi-wei Aimguudiin Ugsaa-Tüühiin Zarım Asuudal”. MUİS. NUF-iin EShB, № 8 (174) Ulaanbaatar, 2001.

Həmçinin bax

• Xitaylar