Kurqan fərziyyəsi
Kurqan fərziyyəsi (nəzəriyyəsi) — erkən Hind-Avropa mənşəyinin Qara dəniz-Xəzər çöllərində tapılan arxeoloji “Kurqan mədəniyyəti”nə mənsub olduğunu irəli sürən nəzəriyyələrdən biridir[1][2]. Kurqan türkcə “koruqan” sözündən götürülmüş olub, hörülmüş məzar mənasını verən bir termindir.
Kurqan modeli Hind-Avropa tayfalarının mənşəyi ilə bağlı ən çox qəbul edilən təklifdir. Kurqan təhlili olduqca maraqlıdır və bir çox arxeoloq və linqvistik tərəfindən tam və ya qismən qəbul edilmişdir[3][4].
Kurqan fərziyyəsi ilk dəfə 1950-ci illərdə Marija Gimbutas tərəfindən irəli sürülmüşdür[5]. Gimbutas “Kurqan mədəniyyəti”ni bir-birini izləyən dörd ardıcıl dövrün nəticəsi kimi tanımışdır. Ən qədimi (I Kurqan) Mis dövrünə (e.ə. 4-cü minilliyin əvvəlləri) aid olan və Dnepr/Volqa arasında tapılmış Samara və Seroqlazovka mədəniyyətlərini də ehtiva edir. Fərziyyəyə görə, bu mədəniyyətlərin köçəri tayfaları eramızdan əvvəl III minilliyə qədər Qara dəniz-Xəzər çöllərinə və Şərqi Avropaya yayılmışdırlar[6][7][8][9][10].
Ümumi baxış
[redaktə | mənbəni redaktə et]Nəzəriyyə ilk dəfə 1956-cı ildə Tarixdən əvvəlki Şərqi Avropa kitabının I hissəsində təqdim edilərkən, Marija Gimbutasın Hind-Avropa mənşələrinin axtarışına verdiyi töhfə arxeologiya və linqvistika fənlərinin sintezinə səbəb oldu[11]. Hind-Avropa mənşəyinin Kurqan modeli Qara dəniz-Xəzər çöllərini Proto-Hind-Avropa (PHA) vətəni kimi təklif edir. Regionda müxtəlif qədim dövrlərdə PHA dialektlərinin danışıldığı hesab edilir[12]. Modelə görə, Kurqan mədəniyyəti bütün Qara dəniz-Xəzər çöllərini əhatə edənə qədər yayılmağa davam etmişdir[13][14]. (IV Kurqan eramızdan əvvəl 3000-ci illərdə Yamnaya mədəniyyəti ilə əlaqələndirilir.)
Atın əhliləşdirilməsindən və daha sonra ilk at arabasının istifadəsindən faydalanan Kurqan mədəniyyəti bütün Yamnaya zonasına yayılır[15][16]. Atın əhliləşdirilməsinin ilk güclü arxeoloji sübutu Ukraynadakı Azov dənizinin şimalındakı Sredny Stoq mədəniyyətinə aiddir və erkən PHA və ya eramızdan əvvəl V minilliyə aid PHA-dan da əvvəlki dövrə müvafiqdir[17].
Daha sonra çöllərdən kənara yayılma hibrid mədəniyyətlərə və ya Gimbutas terminini işlədərək desək, “kurqanlaşmış” mədəniyyətlərə səbəb olmuşdur. Təxminən eramızdan əvvəl 2500-cü illərdə proto-yunanların Balkanlara köçü və köçəri hind-fars mədəniyyətlərinin şərqə doğru köçü məhz bu kurqanlaşmış mədəniyyətlərdəndir[4][18]
Kurqan mədəniyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]Gimbutas 1956-cı ildə II Srednıy Stoq, Yamna və Döyüş baltası mədəniyyətini (Şərqi və Şimali Avropanın əksər hissəsinin IV və III minilliklərini əhatə edən) birləşdirən daha geniş terminə istinad etmək üçün 7 “Kurqan mədəniyyəti” terminini müəyyən etmiş və istifadə etmişdir[19]. “Kurqan mədəniyyəti” modeli Kalkolitdən Erkən Tunc dövrünə qədər bir çox mədəniyyətlər arasında oxşarlığı nəzərdə tutur. Modelə adını verən kurqanlar bir çox vacib amillərdən yalnız biridir. Arxeoloji mədəniyyətlərin qruplaşdırılmasında həmişə olduğu kimi, bir mədəniyyət ilə digər mədəniyyət arasındakı ayırıcı xətt aydın şəkildə çəkilə bilməz və müzakirəyə açıqdır.
Gimbatusun “Kurqan mədəniyyəti”nə daxil olan mədəniyyətlər:
- Bug-Dniester (e.ə. VI minillik)
- Samara (e.ə. V minillik)
- Kvalınsk (e.ə. V minillik)
- Srednıy Stoq (e.ə. V minilliyin ortalarından - eramızdan əvvəl IV minilliyin ortalarına qədər)
- Dnepr-Don (e.ə. V-IV minilliklər)
- Usatovo (e.ə. IV minilliyin sonu)
- Maykop-Dereivka (e.ə. IV minilliyin ortalarından - eramızdan əvvəl III minilliyin ortalarına qədər)
- Yamnaya
Devid Entoni “Kurqan mədəniyyəti” terminini heç bir mənası olmayan bir termin hesab edir. Onun sözlərinə görə, “Kurqan mədəniyyəti o qədər geniş şəkildə müəyyən edilib ki, demək olar ki, kurqan məzarı olan istənilən mədəniyyəti, hətta kurqan məzarı olmayan mədəniyyəti belə bu tərifə daxil etmək mümkündür”. Buna görə də o, bu termindən istifadə etmir və bunun əvəzinə Yamnaya mədəniyyətini və onun digər mədəniyyətlərlə əlaqəsini nəzərdən keçirir. O, Maykop mədəniyyətini bu mədəniyyətlərə daxil etmir, çünki onların danışdıqları dilin Hind-Avropa dili deyil, Qafqaz dili olduğunu ehtimal edir.
Mədəniyyət və yayılma mərhələləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Gimbutasın orijinal təklifi Kurqan mədəniyyətinin 4 ardıcıl mərhələsini müəyyən edir[20]:
- I Kurqan, Dnepr/Volqa zonası, eramızdan əvvəl IV minilliyin birinci yarısı. Görünür, Volqa hövzəsinin mədəniyyətlərindən gəlir. Onun alt qruplarına Samara və Seroqlazovka daxildir.
- II–III Kurqan, eramızdan əvvəl IV minilliyin ikinci yarısı. Şimali Qafqazda yerləşən Srednıy Stoq mədəniyyətini və Maykop mədəniyyətini əhatə edir. Daş üzüklər, erkən döyüş arabaları, ilahların antropomorfik stelaları.
- IV Kurqan və ya Yamnaya mədəniyyəti, eramızdan əvvəl III minilliyin birinci yarısı, Uraldan Rumıniyaya qədər bütün çöllərin əhatə edilməsi.
Təklif olunan 3 ardıcıl yayılma dalğası mövcuddur[21]:
- I Dalğa I Kurqana qədər uzanır, aşağı Volqadan Dniperə qədər yayılır, I Kurqan və Cucuteni-Trypillian mədəniyyətinin eyni vaxtda mövcudluğu. Köçlərin effekti ilə Balkanlara qədər yayılmışdır, Dunay boyunca Serbiyadakı Vinça mədəniyyətinə və Macarıstandakı Lengyel mədəniyyətinə qədər təsir sahəsi olmuşdur[22].
- II dalğa eramızdan əvvəl IV minilliyin ortalarında Maykop mədəniyyətindən yaranır və eramızdan əvvəl III minillikdəki “kurqanlaşmış” hibrid mədəniyyətlərinin (Qlobular Amfora mədəniyyəti, Baden mədəniyyəti və nəhayət, Döyüş baltası mədəniyyəti) Şimali Avropadakı inkişafı ilə başa çatır. Qumbitas bunu Hind-Avropa dillərinin Qərbi və Şimali Avropaya ilk girişi kimi görür[7][8][23].
- III dalğa, eramızdan əvvəl 3000-2800-cü illər, Yamnaya mədəniyyətinin çöllərdən kənara yayılması, müasir Rumıniya, Bolqarıstan, Şərqi Macarıstan və Gürcüstan ərazilərində xarakterik kurqan tipli məzarların meydana gəlişi. Gürcüstandakı Trialeti mədəniyyətinin və Kukuteni-Tripilli mədəniyyətinin son (e.ə. 2750-ci il) dövrünə təsadüf edir[6] and invasive.[23][24].
Zaman qrafiki
[redaktə | mənbəni redaktə et]- 4500-4000 Proto PHA. Srednıy Stoq, Dneper-Don və Samara mədəniyyətləri, atın əhliləşdirilməsi (I dalğa).
- 4000-3500 Yamnaya mədəniyyətinin yaranması, kurqan tikintisinin ilk nümunələri. Şimali Qafqazda Maykop mədəniyyəti. Hind-Het modelləri Proto-Anadolu dillərinin bu tarixdən əvvəl ayrıldığını göstərir.
- 3500-3000 Orta PHA. Yamnaya mədəniyyəti zirvədədir. Son Neolit Avropa cəmiyyətləri ilə yaradılan əlaqələr Qlobular Amfora və Baden mədəniyyətlərini kurqanlaşdırır (II dalğa). Maykop mədəniyyəti Tunc dövrünə daxil olmağın ilk əlamətlərini göstərir. Tunc silah və alətlər Yamnaya ərazisinə keçir.
- 3000-2500 Son PHA. Yamnaya mədəniyyəti bütün Qara dəniz çöllərində yayılır (III dalğa). İpli dulusçuluq mədəniyyəti Reyndən Volqaya qədər uzanır. Bu proseslərdən təcrid olunmuş Anadolu və Tokaryan qolları istisna olmaqla, bütün qruplar hələ də texnologiya və alış-verişlə yüngül təmasdadırlar. Satemizasyanın fonetik meylləri hələ də görünür.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Mallory, 1989, p. 185, "The Kurgan solution is attractive and has been accepted by many archaeologists and linguists, in part or total. It is the solution one encounters in the Encyclopædia Britannica and the Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse."
- ↑ Strazny, 2000. səh. 163. "The single most popular proposal is the Pontic steppes (see the Kurgan hypothesis)..."
- ↑ Renfrew, Colin. Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins. CUP Archive. 1990. 37–38. ISBN 978-0-521-38675-3.
- ↑ 1 2 Jones-Bley, Karlene. "Proceedings of the Eighteenth Annual Indo-European Conference, Los Angeles, November 3–4, 2006". Historiographia Linguistica (ingilis). 35 (3). 2008: 465–467. doi:10.1075/hl.35.3.15koe. ISSN 0302-5160.
- ↑ Gimbutas, 1985. səh. 190
- ↑ 1 2 Haak et al., 2015
- ↑ 1 2 Allentoft; və b. "Population genomics of Bronze Age Eurasia". Nature. 522 (7555). 2015: 167–172. Bibcode:2015Natur.522..167A. doi:10.1038/nature14507. PMID 26062507. 2020-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-11-19.
- ↑ 1 2 Mathieson, Iain; Lazaridis, Iosif; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Patterson, Nick; Roodenberg, Songül Alpaslan; Harney, Eadaoin; Stewardson, Kristin; Fernandes, Daniel; Novak, Mario; Sirak, Kendra. "Genome-wide patterns of selection in 230 ancient Eurasians". Nature (ingilis). 528 (7583). 2015: 499–503. Bibcode:2015Natur.528..499M. doi:10.1038/nature16152. ISSN 1476-4687. PMC 4918750. PMID 26595274.
- ↑ Narasimhan, Vagheesh M.; Patterson, Nick; Moorjani, Priya; Rohland, Nadin; Bernardos, Rebecca; Mallick, Swapan; Lazaridis, Iosif; Nakatsuka, Nathan; Olalde, Iñigo; Lipson, Mark; Kim, Alexander M. "The formation of human populations in South and Central Asia". Science (ingilis). 365 (6457). 2019: eaat7487. doi:10.1126/science.aat7487. ISSN 0036-8075. PMC 6822619. PMID 31488661.
- ↑ Shinde, Vasant; Narasimhan, Vagheesh M.; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Mah, Matthew; Lipson, Mark; Nakatsuka, Nathan; Adamski, Nicole; Broomandkhoshbacht, Nasreen; Ferry, Matthew; Lawson, Ann Marie. "An Ancient Harappan Genome Lacks Ancestry from Steppe Pastoralists or Iranian Farmers". Cell (English). 179 (3). 2019-10-17: 729–735.e10. doi:10.1016/j.cell.2019.08.048. ISSN 0092-8674. PMC 6800651. PMID 31495572.
- ↑ Anthony, 2007. səh. 18, 495
- ↑ Gimbutas, Marija. The Balts. London: Thames & Hudson. 1963. səh. 38. 2013-10-30 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Vere Gordon Childe, The Aryans: A Study of Indo-European Origins (London: Kegan Paul, 1926).
- ↑ Ernst Wahle (1932). Deutsche Vorzeit, Leipzig 1932.
- ↑ Karl Brugmann, Kurze vergleichende Grammatik der indogermanischen Sprachen, vol. 1, Strassburg 1902, pp. 22–23.
- ↑ Karl Penka, Origines Ariacae: Linguistisch-ethnologische Untersuchungen zur ältesten Geschichte der arischen Völker und Sprachen (Vienna: Taschen, 1883), 68.
- ↑ Karl Brugmann, Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen, vol. 1.1, Strassburg 1886, p. 2.
- ↑ Grünthal, Riho; Kallio, Petri. A Linguistic Map of Prehistoric Northern Europe. Société Finno-Ougrienne. 2012. 122. ISBN 978-952-5667-42-4.
- ↑ Gimbutas, 1970. səh. 156: "The name Kurgan culture (the Barrow culture) was introduced by the author in 1956 as a broader term to replace [something] and Pit-Grave (Russian Yamnaya), names used by Soviet scholars for the culture in the eastern Ukraine and south Russia, and Corded Ware, Battle-Axe, Ochre-Grave, Single-Grave and other names given to complexes characterized by elements of Kurgan appearance that formed in various parts of Europe".
- ↑ Bojtar, 1999. səh. 57
- ↑ The New Encyclopædia Britannica, 15th edition, 22:587–588
- ↑ Razib Khan. "Facing the ocean". Discover Magazine Blog – Gene Expression. 28 April 2012. 2013-06-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 Reich, David. "The genomic history of the Iberian Peninsula over the past 8000 years". Science. 363 (6432). 15 March 2019: 1230–1234. Bibcode:2019Sci...363.1230O. doi:10.1126/science.aav4040. PMC 6436108. PMID 30872528.
- ↑ Preston, Douglas. "The Skeletons at the Lake". The New Yorker. No. Annals of Science. December 7, 2020. 12 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 February 2021.
Əlavə ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Anthony, David W. "The Archaeology of Indo-European Origins". The Archaeology of Indo-European Origins. 19 (3–4). 1991: 193–222. ISSN 0092-2323.
- Anthony, David W., The Horse, The Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World, Princeton University Press, 2007, ISBN 978-0-691-05887-0
- Anthony, David W.; Bogucki, Peter; Comşa, Eugen; Gimbutas, Marija; Jovanović, Borislav; Mallory, J. P.; Milisaukas, Sarunas. "The "Kurgan Culture," Indo-European Origins, and the Domestication of the Horse: A Reconsideration". Current Anthropology. 27 (4). 1986: 291–313. doi:10.1086/203441. ISSN 0011-3204. JSTOR 2743045.
- Anthony, David W.; Ringe, Donald, "The Indo-European Homeland from Linguistic and Archaeological Perspectives", Annual Review of Linguistics, 1 (1), January 2015: 199–219, doi:10.1146/annurev-linguist-030514-124812, 2024-06-01 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2024-11-19
- Anthony, David; Vinogradov, Nikolai, "Birth of the Chariot", Archaeology, 48 (2), 1995, 36–41, JSTOR 41771098
- Blench, Roger; Spriggs, Matthew, redaktorlar Archaeology and Language, Vol. III: Artefacts, languages and texts, London: Routledge, 1999
- Bojtar, Endre, Foreword to the Past: A Cultural History of the Baltic People, Budapest: Central European University Press, 1999
- Cavalli-Sforza, Luigi Luca. Genes, peoples, and languages. Farrar Straus & Giroux. 2000. ISBN 978-0-86547-529-8.
- Gimbutas, Marija, The Prehistory of Eastern Europe. Part I: Mesolithic, Neolithic and Copper Age Cultures in Russia and the Baltic Area, Cambridge, MA: Peabody Museum, 1956.
- Gimbutas, Marija, Proto-Indo-European Culture: The Kurgan Culture during the Fifth, Fourth, and Third Millennia B.C. // Cardona, George; Hoenigswald, Henry M.; Senn, Alfred (redaktorlar ), Indo-European and Indo-Europeans: Papers Presented at the Third Indo-European Conference at the University of Pennsylvania, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1970, 155–197, ISBN 0-8122-7574-8.
- Gimbutas, Marija, Old Europe in the Fifth Millenium B.C.: The European Situation on the Arrival of Indo-Europeans // Polomé, Edgar C. (redaktor), The Indo-Europeans in the Fourth and Third Millennia, Ann Arbor: Karoma Publishers, 1982, ISBN 0-89720-041-1
- Gimbutas, Marija, "Primary and Secondary Homeland of the Indo-Europeans: comments on Gamkrelidze–Ivanov articles", Journal of Indo-European Studies, 13 (1&2), Spring–Summer 1985: 185–201
- Gimbutas, Marija, Dexter, Miriam Robbins; Jones-Bley, Karlene (redaktorlar ), The Kurgan Culture and the Indo-Europeanization of Europe: Selected Articles from 1952 to 1993, Journal of Indo-European Studies Monograph Series, 18, Washington, DC: Institute for the Study of Man, 1997, ISBN 978-0-941694-56-8.
- Gimbutas, Marija; Dexter, Miriam Robbins, The Living Goddesses, Berkeley, Los Angeles: University of California Press, 1999, ISBN 0-520-22915-0
- Haak W, Lazaridis I, Patterson N, Rohland N, və b., "Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe", Nature, 522 (7555), 2015: 207–211, arXiv:1502.02783, Bibcode:2015Natur.522..207H, bioRxiv 10.1101/013433 (#bad_biorxiv), doi:10.1038/nature14317, PMC 5048219, PMID 25731166
- Krell, Kathrin, Gimbutas' Kurgans-PIE homeland hypothesis: a linguistic critique // Archaeology and Language, vol. II, Blench and Spriggs, 1998
- Mallory, J. P., Kurgan Tradition // Encyclopedia of Indo-European culture, London: Fitzroy Dearborn, 1997, 338–341, ISBN 1-884964-98-2
- Mallory, J. P., In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth, London: Thames & Hudson, 1989, ISBN 0-500-27616-1.
- Mallory, J. P., Fagan, Brian M. (redaktor), The Oxford Companion to Archaeology, New York & Oxford: Oxford University Press, 1996, ISBN 0-19-507618-4
- Piazza, Alberto; Cavalli-Sforza, Luigi. Diffusion of genes and languages in human evolution // Proceedings of the 6th International Conference on the Evolution of Language. 2006. 255–266. 2008-12-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-11.
- Renfrew, Colin, "Time depth, convergence theory, and innovation in Proto-Indo-European: 'Old Europe' as a PIE linguistic area", Journal of Indo-European Studies, 27 (3–4), 1999: 257–293
- Schmoeckel, Reinhard, Die Indoeuropäer. Aufbruch aus der Vorgeschichte [The Indo-Europeans: Rising from pre-history] (alman), Bergisch-Gladbach (Germany): Bastei Lübbe, 1999, ISBN 3-404-64162-0
- Strazny, Philipp, redaktorDictionary of Historical and Comparative Linguistics (1st). Routledge. 2000. ISBN 978-1-57958-218-0.
- Wells, Spencer; Read, Mark, The journey of man: a genetic odyssey, Princeton University Press, 2002, ISBN 978-0-691-11532-0
- Zanotti, D. G., "The Evidence for Kurgan Wave One As Reflected By the Distribution of 'Old Europe' Gold Pendants", Journal of Indo-European Studies, 10, 1982, 223–234