Mif
Mif (q.yun. μῦθος — dastan, ənənə)[1] və ya Əsatir[2]— təbiət hadisələrinin, kortəbii qüvvələrin, səma cisimlərinin insanların xəyalında, təsəvvür və düşüncələrində müəyyən bir şəkilə salınması, gah insanlara, gah da tanrılara bənzər təsvir olunmasıdır. Mif şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim janrlarından biri hesab olunur. Bu janrı ibtidai insanların ibtidai təsəvvür və anlayışları yaratmışdır.[3]
İstilah
[redaktə | mənbəni redaktə et]Mif sözü Azərbaycan dilində XX-ci əsrdə rusca "миф" sözündən keçib, rus dilinə isə - avropa dillərində olan "myth/mythe" sözündən; kökü yunanca "μῦθος" [mitos] sözüdür və "hekayə, nağıl" kimi tərcümə olunur.
Əsatir sözü ərəbcə isə ostura/usturə (az.-əski. اوسطوره) sözünün cəmidir, yəni əsatir (az.-əski. اساطیر) əslində "miflər, mifologiya" mənasını verir.[2]
Xüsusiyyətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Miflər daha çox bəşəriyyətin "uşaqlıq dövründə" yaranmışdır. Mif inkişaf etmiş, mərhələlər keçmiş, ən əski fəlsəfənin predmeti onunla şərtlənmişdir. Bədii yaradıcılıqda mif motivlərindən tez-tez istifadə olunmuşdur.
A.F.Losev mifoloji düşüncənin aşağıdakı başlıca xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmişdir: "Mif — ümumi ideya ilə ən adi hissi obrazın birbaşa maddi eyniyyətidir. Mücərrəd təfəkkürün yalnız gerçəkliyi əks etdirən hər cür düzümü — mifologiya üçün bütün hissi keyfiyyətləri ilə, canlı varlıqlar, yaxud cansız əşyalar şəklində, gerçəkliyin özüdür".[4]
Demək olar ki, bütün xalqların mifləri tipoloji baxımdan eyni silsilələrin mövcudluğu ilə səciyyələnir:
- Kosmoqonik (kosmolojo) miflər.
- Entoqonik miflər.
- Təqvim mifləri.
Hər hansı bir mifoloji sistemə daxil olan bütün sujetlər, inanışlar, tapınışlar (kult), ayinlər, mərasimlər və başqaları bu üç silsilədən kənar çıxmır[5]. Obyekt və subyekt mənalı ilk ictimai söz-adlar – ilk bədii obrazdır və ilk mifdir. Yağış, külək, dəniz, torpaq, ağac, əcdad ata, ölüm, savaş, ov və s. ilk belə söz-miflər idi. Yaranma tarixi baxımından mif-sözləri iki qismə aid etmək olar.
- Hərəkət qabiliyyəti olan obyekt söz-miflər. Bu hələ sözün ancaq obyektləşmə xassəsinə əsaslanır. Söz-mif – sözləri şeylərlə vəhdətdə qavrama dövrüdür, işarə ilə şeyin ayrılmaz təsəvvür edilməsi və qavranmasıdır. Söz-miflər dövründə hələ heç bir yazılı və ondan törəməli olan mifik süjet yoxdur, çünki insanlar sözlərdən işarə kimi istifadə etsələr də, bu mərhələdə hələ nə yazı, nə də nitq vardır.
- Səbəbolma və yaratma qabiliyyəti olan subyekt-obyekt miflər. Bu miflər artıq obyekt olmaqdan başqa, subyekt və səbəb kimi qəbul olunur. Lakin bu hələ müasir səbəbiyyət haqda təsəvvür deyil, hər bir yaranmanın insanın və məməli heyvanın doğulması kimi təsəvvür edilməsdir. Bütün xalqlarda mif ilk səbəbi ilk doğulma kimi görür. Yunan mifologiyasında təbii obyektləri yaradan bu səbəb Qeya ilə Urandır (yer və göy).[6]
İbtidai insanlarda miflər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Mif dövrünü ilk kəşflər, tapıntılar dövrü adlandırırlar. İnsanlar ilk odu, ilk əmək alətini, silahı, geyimi kəşf edərək ad verirdilər. Bununla belə, özlərindən tanrı uydururdular. Onların yaşayışını yaxşılaşdıra bilən hər əşyanın bir tanrı tərəfindən gəldiyini düşünürdülər. Beləliklə bir çox xalqların çox tanrıdan ibarət öz mifologiyası var. Hər tanrı haqqında da mifləri var.
İbtidai insanlar təbiət hadisələrini — göyün gurultusunu, ildırımın çaxmasını, fəsillərin əvəzlənməsini, meteoritlərin axınını anlaya bilmir, belə təbii mürəkkəb prosesləri tanrıların — ilahi qüvvələrin varlığından ayırmırdılar. Miflərdə yaz qışı öldürür, bədii təsvirdə bu fəsil təbiətin ölüb yenidən dirilməsi kimi mənalandırılır. Qədim azərbaycanlıların düşüncəsində günəş qarı əridir, qışı yaza çevirir.
| Öz kəhər atını minən, qırmızı don biçən[3] |
.
bu varlıq — Günəş, cəzibədar bir qız, Ay isə gözəl bir oğlan kimi təsvir edilir. İbtidai miflərdə insanların həyatı, düşüncəsi, xəyal və təsəvvürü göstərilir. Sərgüzəştlər, səma, cisimlər, qanunauyğunluqlar istək və arzuya uyğun canlandırılır.
Antik ədəbiyyatda miflər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Antik mifologiya, Bibliya kimi, sonradan bütün xalqların, əsasən də Avropa xalqlarının mədəniyyətinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Antik miflər termini adı altında əsasən yunan və Roma mifləri başa düşülür. Buna görə də bəzən "yunan-roma mifləri" məfhumu da işlədilir. Baxmayaraq ki, Roma miflərinin əsasını yunan mifləri təşkil edir. Antik miflər həm də çox böyük estetik mahiyyət daşıyır: Elə bir incəsənət sahəsi yoxdur ki, orada antik miflərin süjetləri olmasın[7].Yunan incəsənətinin — faciə və epik poeziyasının əsası yunan mifologiyası olmuşdur. Homer, Sofokl, Esxil, Evripid, Aristofan və Pindar Yunanıstanın əsatir dövrünü təsvir etmişlər. Herodotun "Tarix"ində dünyanın əsatir mərhələsində allahlar insanlarla bərabər yaşamışlar. Onlar güclü və qüdrətli olmuş, insanları itaətdə saxlamışlar.
İlk yazılı formada miflər haqqında geniş söhbət açılan əsər kimi Homerin İliada və Odisseya epik poemalarını misal göstərmək olar. Daha sonralar diqqət çəkən müəllif Esxildir. Onun "Farslar", "Zəncirlənmiş Prometey", "Aqamemnon" əsərlərində allahların müdaxiləsi yetərincə çox idi. Sofoklun pyeslərindən fərqli olaraq Evripid insanları olduğu kimi göstərmiş, miflərə tənqidi yanaşmışdır.
Vergili mifləri tarixin fəlsəfi dərk olunması ilə əlaqələndirmiş və yeni mifoloji obrazların strukturunu yaratmışdır. Ovidi isə əksinə, mifologiyanı dini məzmundan tamamilə ayırmışdır. Onun "Heroidlər" ("Qəhrəman qadınlar") adlı şeirlər toplusunda mifoloji məhəbbət elegiyası daha çox diqqəti çəkir. "Metamorfozlar" əsərində isə qədim Roma və yunan mifologiyasında populyar olan bir mövzu: dəyişmə, çevrilmə ön plana çəkilib.
Orta əsr və İntibah dövrü ədəbiyyatında miflər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Orta əsr Avropasında əvvəlki antik və bütpərəst miflərin desakralizasiyası, dəyərsizləşməsi müşayiət olunmağa başladı. Onların yerini daha ciddi (dini və poetik) xristian mifləri əvəz etdi. İntibah dövrünün "Klassik qədimliyin bərpası" tendensiyası yenidən antik miflərin daha məqsədəuyğun istifadəsini gücləndirdi. Eyni zamanda, bu xalq iblisşünaslığını — demonologiyanı aktivləşdirdi. Əksər İntibah dövrü yazıçıları bunlardan çox məharətlə istifadə edə bilmişlər. XVII əsrdən Reformasiya nəticəsində İncil mövzuları və motivləri geniş istifadə olunmağa başlandı. Xüsusilə bu özünü Barokko ədəbiyyatında qabarıq bildirdi. Antik mövzular isə güclü formalizasiyaya məruz qaldı ki, bu da daha çox da klassisizm ədəbiyyatında müşahidə olunurdu.[8]
Miflər müasir ədəbiyyatda
[redaktə | mənbəni redaktə et]Müasir dövrdə fəlsəfə və incəsənət sahəsində olan müasir cərəyanlar miflərə olan marağı yenidən aktivləşdirdilər. Vaqnerin musiqisində, Nitsşenin "həyat fəlsəfəsi"ndə, simvolizm, neoromantizim və başqa sahələrdə antik, xristian və şərq mifologiyasının özünəməxsus cəhətləri diqqəti cəlb edir. XX əsrin 10–30-cu illərində Tomas Mann, Ceyms Coys, Frans Kafka, Uilyam Folkner, daha sonra Latın Amerikası və Afrika yazıçılarının əsərlərində mifoloji tendensiya özünü büruzə verirdi. Xüsusi "roman-mif"lər meydana çıxırdı (ələlxüsus Yunqda). Mifoloji motivlər sovet ədəbiyyatında da tam başqa formada özünü göstərə bilmişdir (Mixail Bulqakov, Çingiz Aytmatov, Valentin Rasputin).
Azərbaycan ədəbiyyatında miflər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Azərbaycanlıların mif dövrünün təsviri öz ifadəsini əsatir, əfsanə, rəvayət, nağıl və xalq şeiri janrlarında tapmışdır. Azərbaycan folkloruna mifoloji axın iki istiqamətdə daxil olmuşdur. Birinci mifoloji dalğanın əsas mənbəyi qədim türkdilli xalqların yaratdığı dastanlardır. Tükdilli köçəri tayfa və qəbilələrin Azərbaycana yürüşləri zamanı özləri ilə gətirdikləri mifoloji süjetlər Azərbaycan şifahi ədəbiyyatına qarışır.
Azərbaycan folklorunun özülünü təşkil edən ikinci mifoloji qaynaq Şərqin qədim abidəsi "Avesta"dır. İlk insan haqqında miflər "Avesta"da ilk insan Qara Martadır, o sonralar Kəyumərs kimi tanınmışdır. Türk xalqlarının öz əcdadı saydığı insan — Oğuzdur. Kitabi Dədə Qorqudda bu barədə bəzi təsvirlər verilib. Totemlə bağlı miflər (Məsələn, "iri buynuzlu mal-qara") "Avesta"da müqəddəsdir.
Mifoloji-bədii dünyagörüşün izləri folklorda və klassik ədəbiyyatda indi də özünü büruzə verməkdədir. Azərbaycan mifologiyası Qədim hind, Qədim yunan mifologiyası qədər sistemli və bütöv xarakter daşımır. Ancaq Azərbaycan folklorunqda Azərbaycan mifologiyasının izlərini aşkar etmək mümkündür. Bunlar daha çox kosmoqonik və mövsümi, eləcə də etnoqonik miflərin müəyyən detallarını özündə daşımaqdadır. Azərbaycan mifoloji mətnlərinin əksəriyyətində qədim türk mifoloji düşüncəsi aparıcı motiv kimi çıxış edir. Bunu istər dünyanın yaranması ilə bağlı olan kosmoqonik miflərdə, istər etnosun mənşəyi ilə bağlı olan etnoqonik miflərdə, istərsə də mövsümi proseslərlə əlaqədar olan təqvim miflərində görmək mümkündür. Mifoloji mətnlərin yaranması və onların folklor mətnlərində ünsürlər şəklində qorunub saxlanması ibtidai insanın təbiətə və təbiət qüvvələrinə baxışı ilə sıx əlaqədardır. Söz, hərəkət və oyun vasitəsilə təbiət qüvvələrinə təsir göstərmək arzusu ibtidai insanda mifoloi mətnləri yaratmaq və ifa etmək ehtiyacı doğurmuşdur. Bunların sırasında "Kosa-Kosa", "Qodu-Qodu", "Novruz", "Xıdır Nəbi" və b. mərasim nəğmələrini və bunları müşayiət edən rəqsləri göstərmək olar.
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Философская энциклопедия — МИФ". 2021-11-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-04.
- ↑ 1 2 https://www.azleks.az/online-dictionary/%C9%99satir Arxivləşdirilib 2024-01-13 at the Wayback Machine əsatir. Ərəbcə əsturə sözünün cəmidir, “mif” deməkdir. (Bəşir Əhmədov. Etimologiya lüğəti)
- ↑ 1 2 Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Abbas Hacşyev.Bakı.1996.s.270.
- ↑ А. Ф. Лосев. Мифология — Философская энциклопедия. III.M., 1964.c.458.
- ↑ "Əsatirlər,Əfsanələr və Rəvayətlər. Şərq-Qərb. Bakı.2005" (PDF). 2021-06-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-07.
- ↑ "Rəhim Əliyev. ƏDƏBİYYAT NƏZƏRİYYƏSİ.Bakı – Mütərcim – 2008. s.165" (PDF). 2021-06-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-07.
- ↑ "Античная мифология".
- ↑ "Миф и литература". 2018-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-16.