Qarqoyl

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Parisdə Sant-Severin kilsəsinin kluatrına baxan qarqoyllar

Qarqoyllar (fr. gargouille) ― latın dilində olan garg (boğaz) və qədim fransız dilində olan goule (qulyabanı) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır.[1] Qarqoyl memarlıq növü sayılır və yağış suyunu divardan müəyyən bir aralığa boşaltmaq məqsədilə novun bir hissəsini təşkil edir. Bu heykəl növü adətən daşdan olurdu, qrotesk, roman və qotik memarlıqlarında heyvan və insan kimi təsvir edilirdi.

Metonimiyaya görə belə fiqurlar suyu xaric edirdilər və əksər hallarda vahiməli bir heyvanı təmsil edirdilər. Buna görə də onlar yunan məbədlərində, maskaronlarda və fontanlarda təmsil olunurlar. Qarqoyllar xaric etmə funksiyasına malik olmayan və çox vaxt sadəcə pinakl və kontrforsların yanında bəzək üçün inşa edilən ximeralardan fərqlənirlər.

Başqa bir yerdə qarqoyl əfsanə səbəbi ilə yaradılmışdı. Bu əfsanə Ruan yepiskopu olan müqəddəs Romanın əjdahanı məğlub etməsi əfsanəsi idi.[2]

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qədim Kordelye kilsəsinin qarqoylları. Avqustin muzeyinin kluatrı. Tuluza

XIII əsrin əvvəllərində yağış karnizləri damda yığılan yağış sularının boşaldılmasına kömək edirdi. Yağış suları xüsusi proyeksiyalar vasitəsilə nir müddət insanların istifadə etdikləri yollara axıdılırdı.[3] Vəhşi heyvan fiqurları ilə bəzədilən bu yağış karnizləri tezliklə qarqoyllara çevrilirdi və su onların çənələrindən axıdılırdı. İlk qarqoyllar Lan Notr-Dam kilsəsinin üzərində inşa edilmişdir. Onların sayı 1220-ə çatırdı, fərqli və çox böyük idilər. Daha sonralar XIII əsrdə evakuasiya yollarının çarpazlaşdırılması üçün qarqoylların sayı çoxaldıldı və nisbətən incə inşa edildilər. Sonradan qarqoyllara dekorativ görünüş verildi və heykəltaraşlar qarqoyllara daha çox diqqət ayırdılar. XIII əsrin ortalarında sistemli şəkildə inşa edilməyə başlanılır. 1225-ci ildə Paris Notr-Dam kilsəsinin üst karnizlərində və 1240-cı ildə Sant-Şapelldə inşa edilmişdi. Artıq bir büst kimi inşa edilmir, dam ilə bütünlük təşkil edirdi. XIII əsrdə Sant-Urban Troye bazilikasında ilk dəfə insan formalı qarqoyllar inşa edildi.[4] XIV–XV əsrlərdə qarqoyllara daha da bir məna verilməyə başlanıldı və onlar haqqında müəyyən fikirlər yaranmağa başladı. XVI əsrin əvvəllərində qarqoyllar əsas antik görünüşlərini saxlayaraq, müəyyən dəyişikliklərə məruz qalırdılar.

Qarqoyllara daha çox İl-de-Frans, Şampan və Luaradan aşağı bölgələrdə rast gəlinsə də, Burqon və mərkəzi Fransada çox nadir halda görülürlər. Normandiya kimi ağır materialların azlıq təşkil etdiyi bölgələrdə qarqoyllar nadir və daha kiçik olurdu.

Bəzi qarqoyllar metaldan, xüsusilə də qurğuşundan hazırlanırdı. Lakin nadir hallarda XVI əsrdən əvvəlki dövrlərə aid olan belə qarqoyllar tapılır. Lakin terrakota qarqoyllarının mövcudluğu haqqında məlumat yoxdur.

Violle le-Dükün "Dictionnaire raisonné de l'architecture française du xie au xvie siècle" adlı əsəri üçün yaratdığı qarqoyl illüstrasiyaları:

Tipologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qarqoyllar öz aralarında böyük fərqlər olması ilə xarakterizə edilirlər. Buna görə də Viollet le-Dük Fransada heç bir qarqoylun digərinə bənzəmədiyini bildirir.[3] Belə olan halda onların təfsiri heç də düşünüldüyü kimi asan deyildir. Yerləşmə mövqeləri və memarlıq funksiyalarına görə daha tez zədələnirlər, günümüzə qədər gəlib çatan qarqoyllar isə XIX əsr restavrasiyası nəticəsində dağılmayıblar. Bununla birlikdə bir neçə yaxşı qorunmuş və qəliblənmiş dəstlər sayəsində qarqoylları bir neçə növə ayıra bilərik:[5]

  • Heyvan formalı qarqoyllar. Bunlara daha çox şir və it formalı qarqoyllar daxildir. Onlar XIII əsrdə böyük çoxluq təşkil edirdilər. Sonrakı dövlərdə bu qarqoylları başqa bir heyvan və ya insanla döyüşərkən, nəsə yeyərkən və ya insanlar kimi rəqs edərkən təsvir edirdilər.
  • Hibrid və ya bədheybət formalı qarqoyllar. Bunlara əjdaha formalı qarqoyllar aid idi. Bəzən bura antromorf hibridlər də aid edilir.
  • İnsan qarqoyllar. İlk nümunəsi Sant-Urban Troyedə inşa edilmişdir.[4] İnsan formalı qarqoyllar əsasən əxlaqdan kənar davranışlar, sərxoşluq və uyğunsuz davranışlar ilə təsvir olunurdular. Bəziləri sonrakı dövr qarqoyllarını İncildəki hekayələrlə əlaqələndirməyə çalışırlar. Epin Notr-Dam kilsəsində aslana hökmranlıq edən qarqoyl Samsonun həyatını, ilanlı qadın isə Həvvanı xatırladır.[6]

Şərhlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şirə hökmranlıq edən insan. Samson və şir hekayəsi.Epin Notr-Dam bazilikası. XV əsrin sonları
Əyyaş, Epin Notr-Dam bazilikasının qarqoylı. XV əsrin sonları

Qarqoyllar, ifadə şəkllərinə görə çox maraqlıdırlar. Lakin, onların mənaları haqqında kifayət qədər məlumat olmadığı üçün, onlar haqqında fərqli fikirlər bildirilir. XIX əsrdə onlardan bir çoxu artıq köhnəlmişdilər. Şarl-Avqust Oberə görə onlar vəhşi şeytanlar idi, lakin Joris Karl Quismana görə onlar pislikləri kilsənin xaricinə atmaq üçün yaradılmışdılar.[7] Emil Mala görə onlar sadəcə heykəltaraşlarından fantaziyaları və məşhur mədəniyyətin yansımaları idi.[8]

Günümüzdə onların sadəcə simvolik məna daşıdıqları fikri qəbul edilir. Onlar apotropekdirlər, bir növ kilsənin gözətçiləridirlər, şeytanları və günahkarları kilsədən uzaq tutmaq vəzifələri daşıyırlar. Bu dşüncənin qəbu ledilməsinin əsas səbəbləri başda Etyen de Burbonun hekayəsi olmaqla bir neçə orta əsr hekayələridir. Etyen de Burbonun hekayəsinə görə xristianlıqda qəbul olunmayan sələm işləri ilə məşğul olan bir şəxs başına qarqoyl düşməsi nəticəsində vəfat edir.[9] Şir, əjdəha və it kimi vahiməli heyvan formalarında olan qarqoylların say çoxluğu[10], qarqoylların gözətçi funksiyası yerinə yetirdiyini göstərir.

Cinsiyyətləri fərqli şəkillərdə göstərilən heyvan və insan formalı qarqoylların da binanı qorumaq üçün inşa edildiyi düşünülür.[11] Qədim dövrlərdə cinsi fiqurların şeytanları qovduğuna inanılırdı, buna görə də orta əsr qarqoyllarının inşasında cinfi fiqurların təsvir olunmasının bu inancla ilə bağlı olduğu düşünülür.[12]

İnsan fiqurlarının çoxalması və heykəltaraşlara daha çox azadlığın verilməsi, qarqoyllara daha çox əxlaqi obraz geyindirilməsinə səbəb olurdu. Bunun da əsas səbəbi kilsədə ümumi əhval ruhiyyənin yaxşılaşdırılması idi. Jan Bromyard tənbəl rahibləri qarqoyllar ilə müqayisə edirdi.[13] İlk başlarda şeytanları qovmaq üçün inşa edilən qarqoyllar, tədricən ümumi əhval ruhiyyənin yaxşılaşdırılması üçün inşa edilirdilər.[14] Antik dövrdə mövcud olan bir inanca görə şeytanı güldürmək, onu qovmağın ən yaxşı yolu idi, buna görə də qarqoylların tədricən gülüş obyektinə çevrilməsi də bu inancla bağlı idi.

Kvasimodo və qarqoyllar. Viktor Hüqonun "Paris Notr-Dam kilsəsi" romanı üçün 1882-ci ildə Luk Olivie Merson tərəfindən çəkilmiş rəsm.

Qarqoyllar üçün müasir maraq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XIX əsrdə kilsələrin qarqoylları və ximearalarına yeni maraq yarandı. Bu marağın əsas səbəbi Viktor Hüqo La Bande Noire haqqında yazdığı yazı olduğu düşünülür.[15] Viktor Hüqo 1831-ci ildə dərc edilən "Paris Notr-Dam kilsəsi" romanında qarqoyllar haqqında məlumat verir. Beləki, Kvasimodonun eybəcərliyi qrotesk qarqoyllarda öz əksini tapırdı.[16] Notr-Dam kilsəsinin qarqoyllarının bir neçəsi keçmiş dövrün dəbi olduğu və zəmanənin neoklassik dəbinə uyğun gəlməməsi bəhanəsi ilə 1792-ci ildə dağıdıldı.[4] Yevgeni Violle le-Dük və Jan-Batist Antuan-Lassu tədricən dağılmaqda olan qarqoylları restavrasiya zamanı yeniləyirlər, dağıdılan qarqoylları yeniləri ilə əvəz edirlər və bunlardan əlavə 56 ximera da restavrasiya zamanı əlavə olunur. Ximeralar Viktor-Jozef Pyanenin komandası tərəfindən inşa edilir. Bu uğurlar Violle le-Dükün "Müqayisəli Heykəltaraşlıq Muzeyi" indiki "Memarlıq və Miras Şəhəri" üçün başlatdığı restavrasiya kompaniyası əsasında ərsəyə gəlmişdi. Laon Notr-Dam kilsəsi və Sant-Urban de Troyedəki qarqoyllar Viktor Hüqonun təsvirləri əsasında yaradılmışdılar.

Viktor Hüqonun romanındakı qarqoyllar təsvirlərindən "Notr-Dam kilsəsinin qozbeli" cizgi filmində istifadə edilmişdir.

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Qarqoyl ilə əlaqəli mediafayllar var.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Alain Rey (dir.), Dictionnaire étymologique de la langue française, Paris, Le Robert, 2014, "Gargouilles"
  2. ↑ Édouard Charton, Magasin pittoresque, p. 274, 1855.
  3. ↑ 1 2 Eugène Viollet-le-Duc, , Paris, Bance et Morel, 1854–1868, "Gargouilles", t.VI, p.24–28. La section "Histoire des gargouilles"
  4. ↑ 1 2 3 Michael Camille, , Paris, Editions du Patrimoine, 2001, " Gargouilles : fantômes du patrimoine et avenir des monuments médiévaux ", s.89
  5. ↑ Pierre-Olivier Dittmar et Jean-Pierre Ravaux, " Significations et valeur d'usage des gargouilles : le cas de Notre-Dame de L'Épine ", Études Marnaises, 2006, t.CXXIII, On lira particulièrement les diagrammes s.45 və 61
  6. ↑ Pierre-Olivier Dittmar et Jean-Pierre Ravaux, " Significations et valeur d'usage : le cas des gargouilles de Notre-Dame de L'Épine ", Études Marnaises, 2006, t. CCXXIII, s.59 və s..63.
  7. ↑ Michael Camille, Images des marges. Aux limites de l'art médiéval, Paris, Gallimard, 1997, s.110–111.
  8. ↑ Emile Mâle, L'art religieux du xiiie siècle, Paris, Armand Colin, 1958
  9. ↑ Étienne de Bourbon (dir.), Tractatus de diversis materiis predicabilibus, Turnhout, Brepols, 2002
  10. ↑ Pierre-Olivier Dittmar et Jean-Pierre Ravaux, " Significations et valeur d'usage des gargouilles : le cas de Notre-Dame de L'Épine ", Études marnaises, 2006, t. CCXXIII, s.42–44.
  11. ↑ Pierre-Olivier Dittmar et Jean-Pierre Ravaux, " Significations et valeur d'usage : le cas des gargouilles de Notre-Dame de L'Épine ", Études marnaises, 2006, t.CCXXIII, s.46–50.
  12. ↑ "Vers une nouvelle iconologie médiévale". 2022-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-06.
  13. ↑ Michael Camille, Images des marges. Aux limites de l'art médiéval, Paris, Gallimard, 1997, p.112
  14. ↑ Michael Camille, Images dans les marges. Aux limites de l'art médiéval, Paris, Gallimard, 1997, p.110
  15. ↑ Victor Hugo, Odes et ballades. Essais et Poésies diverses, Paris, Ollendorf, 1912. p. La Bande Noire
  16. ↑ Michael Camille, , Chicago, The Uniersity of Chicago Press, 2009, "Quasimodo's Grimace and the Crase for Gargoyles" s.72–82
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qarqoyl&oldid=7032772"