Texnologiya və cəmiyyət

Hər birimizin həyatında müstəsna yer tutan və gündəlik həyatımızın ayrılmaz parçasına çevrilən texnologiya, daha dəqiq desək, texnoloji avadanlıqlar, hər zaman elm adamlarının diqqət mərkəzində olubdur və məhz buna görə də daim müxtəlif elmi sahələrin nümayəndələri tərəfindən tədqiq edilmişdir. Lakin, hər bir mövzuya fərqli, qeyri-ənənəvi prizmadan baxmağı sevən sosioloqlar texnologiya mövzusuna da fərqli bucaqdan yanaşaraq olduqca maraqlı nüansları kəşf etmişlər. Sosiologiya elmində texnologiya tək bir formada yox, texnologiyanın cəmiyyətlə əlaqəsi kimi tədqiq olunur. Demək olar bütün sahələrdə olduğu kimi bu sahədə də fikir ayrılığı mövcuddur; technological determinism və social determinism.^{[mənbə göstərin]}

Sosioloqları maraqlandıran əsas sual odur ki, hansı amil hansına daha çox təsir edərək onun formalaşmasında rol oynayır. Yəni ki, texnologiya cəmiyyəti formalaşdırır, yoxsa cəmiyyətin ehtiyacları və istəyi texnoloji sənayenin gedişatını müəyyənləşdirir? Bu sualdan da aydın göründüyü kimi sosiologiya sahəsində bu mövzuya dair iki təzadlı perspektiv var. Bir qrup (technological determinism cərəyanı) iddia edir ki, texnoloji inkişaf cəmiyyəti formalaşdırır və onun inkişaf istiqamətlərini müəyyən edir. Digər qrupa görə isə (social determinism) cəmiyyətin istəkləri texnologiya sənayesinin vəziyyətini müəyyən edir, yəni ki, texnoloji sənaye sırf cəmiyyətin ehtiyaclarına görə çalışır.

Texnoloji determinism

Dünya tarixində bu günə kimi bir çox dönüş nöqtələri olub, və bu dönüş nöqtələrindən biri plan Sənaye İnqilabı məhz texnoloji innovasiyaların sahəsində gerçəkləşib. 18-ci əsrdə baş verən Sənaye İnqilabı ilk öncə qərbi Avropa, daha sonra isə Amerika və bütün dünyanın mənzərəsini köklü şəkildə dəyişdi. Şotland mühəndis *James Watt və ingilis *Matthew Boulton bu hadisənin baş rolunda idilər, çünki məhz onların birgə kəşf etdikləri buxarla işləyən mühərrik Sənaye İnqilabının simvoluna çevrilən zavod və fabriklərin yaranmasına və effektiv şəkildə məhsul istehsal etməsinə səbəb oldu. Eyni zamanda kimya, fizika və mühəndislik sahələri üzrə əldə olunan çoxsaylı innovasiyalar sadə insandan tutmuş ən yüksək sosial təbəqədə olan şəxslərin həyatına mühüm təsir etdi. Yeni tibbi kəşflər və istilik sistemləri insanların ömürünü uzaltdı, dəmir yolları insanların coğrafi əhatəsini genişləndirdi, iqtisadi əlaqələri gücləndirdi. Yeni gəmilərdən istifadə edilərək daha da uzaq kəşf olunmamış yerlərə getmək mümkün oldu, hansı ki bir çox mühüm coğrafi kəşflərə və daha sonra isə yeni torpaqların koloniyalaşdırılmasına səbəb oldu. İllər keçdikcə ilk sənayeləşən ölkələr iqtisadi gücə, daha sonra isə iqtisadi gücün verdiyi siyasi gücün sahəsində dünyada hegemon mövqeyə sahib olmağa başladılar. Dünya hətta nəzəri olaraq xəritədə iki təzadlı hissəyə də bölünməyə başladı (Brandt xəritəsi) ; Şimal (hegemon qərbi Avropa, Amerika, Yaponiya) və Cənub (qalan digər ölkələr). İndiki zamana kimi də bu vəziyyət elə də kəskin dəyişməyib, hərçənd inkişaf etmiş dövlətlərin sayı indi daha çoxdur (Çin, Cənubi Korea, Cənubi Afrika-hamısı Bertrand xəritəsinin cənub hissəsinə aid idi). Müasir dövrdə də adı çəkilən dövlətlər daha üstün siyasi-iqtisadi mövqedə duraraq öz idealarını özlərindən aşağı təbəqələrdə duran dövlətlərə diqtə edirlər. Qısa formada yekunlaşdırsaq, texnologiyanın ortaya çıxartdığı məhsullar qərb dünyasının 18-ci əsrdən başlayan və indi də davam edən hegemonluğunun fundament daşı rolunu oynayaraq dünya tarixinin gedişatını dəyişdi. Daha da müasir nümunələrə gündəlik həyatda istifadə etdiyimiz texnoloji əşyaları göstərə bilərik. Əgər qatar, təyyarə, maşın və digər nəqliyyat vasitələri olmasaydı dünyanın hazırkı mənzərəsi olduqca fərqli olardı. Müasir dövrün ən aktual mövzularından olan qloballaşma (*globalisation) baş verməz, xalqlar və dövlətlər arasında əlaqələr belə sıx olmazdı. Telefon və internetsiz müxtəlif coğrafi məkanlarda yaşayan insanlar arasında əlaqə indiki kimi yaxın ola bilməzdi. Bu nümunələr açıq-aydın texnologiyanın cəmiyyət üzərindəki nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir gücünün olduğunu nümayiş edir. Lakin, əks mövqenin də tutarlı arqumentləri var, hansılar ki bizləri bu məsələyə tənqidi nöqtədən baxmağa vadar edir.

Sosial determinism

Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi bu cərəyanın nümayəndələrinə əsasən cəmiyyətin üzvlərinin istəkləri texnologiyanın inkişaf xəritəsini müəyyən edir. Nəzərə alsaq ki texnoloji avadanlıqları və şirkətləri istehsal və idarə edən insanlardır, insanların texnoloji sənayeyə təsiri qaçınılmazdır. Buna dair nümunələr saysız-hesabsızdır. 20-ci əsr və ümumiyyətlə, dünya hərb tarixi üçün ən mühüm hadisələrindən olan Amerika Birləşmiş Ştatları və Sovet İttifaqı arasındakı Soyuq Müharibə cəmiyyətin, daha dəqiq, siyasi və hərbi elitanın texnologiya sahəsini necə yönləndirə biləcəyinə dair gözəl nümunədir. Birbiri ilə düşmən münasibətdə olan bu iki fövqəl dövlətlər aralarındakı yarışda qalib gəlmək üçün hərbi investisiyanı kəskin artırmış, və nəticə də çoxsaylı yeni kəşflər ortaya çıxmışdır. Bunlara nümunə olaraq müasir dövrdə superdövlətlər tərəfindən istifadə olunan hərbi yük daşıyan təyyarələr (məsəlçün *Globemaster), müxtəlif tipli silahlar və hərbi müdafiə sistemləri daxildir. Qeyri-hərbi sahədə isə kosmik sənayeni göstərmək olar, harada ki SSRİ tərəfindən Yuri Qaqarin və qarşı tərəfdən Neil Armstrong müvafiq olaraq kosmosa uçan və aya ilk ayaq basan şəxslər olaraq tarixə adlarını yazdıra biliblər. Bütün bu texnoloji yeniliklər sırf ölkə rəhbərliyinin Soyuq Müharibədə qalib gəlmək istəyi sahəsində ortaya çıxmışdır. Lakin bütün bunlar o demək deyil ki tarixən yalnız hərbi insentivlər texnologiya sahəsinə təsirə səbəb olmuşdur. Təbii ki insanların həyat şəraitini daha da yaxşılaşdırmaq istəyi texnologiyanın inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Məsəl üçün, 19-cu əsrdə imkanlı sosial təbəqə tərəfindən geniş istifadə olunan velosipedlər qısa müddət sonra sırf istifadəçilər (xüsusən qadınlar tərəfindən çünki onlar üçün yuxarı çıxmaq və idarə etmək olduqca narahat idi) tərəfindən edilən narazıçılıqlar ucbatından yeni üslubda istehsal olunmağa başladı. Bir təkəri böyük, digəri isə balaca oloanvə oturacağı olduqca hündürdə yerləşən ilkin velosipedlər daha sonra eyni ölçülü təkərlərə sahib olan və oturacağı daha uyğun səviyyədə yerləşənlərlə əvəz olundu (Herlihy 2004). Eyni dövrdə sırf yüksək təbəqə nümayəndələrinin istəyi nəticəsində ev avadanlıqları (qadınların istəyi) və maşın (kişilərin istəyi) sahəsində də yeniliklər əldə olundu. Lakin, bu müsbət arqumentlərə cavab olaraq məşhur amerikan sosioloq *Langdon Winner ən məşhur işlərindən biri olan "Do Artifacts have Politics" (İnsanlar tərəfindən yaradılmış cansız varlıqların siyasi motivi varmı?) kitabı ilə cavab vermişdir. O, gətirdiyi faktlarla texnologiya-cəmiyyət münasibətinin çirkin üzünü bizə nümayiş etdirmiş və bizləri bu mövzuya daha diqqətlə yanaşmağa səsləmişdir.

Langdon Winner bu məsələyə digər sosial determinism tərəfdarlarından fərqli yanaşır. O iddia edir ki texnoloji avadanlıqlar hamısı insan əməyinin nəticəsində ortaya çıxan məhsullardır, və məhz insan faktoru olduğuna görə avadanlıqlar siyasi məqsədlərlə, daha dəqiq desək, cəmiyyətin bir təbəqəsinin xeyrinə və digərinin zərərinə istifadə oluna bilər. Nümunə olaraq Winner öz vətəni olan Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı irqi ayrı seçkilik dövründə tətbiq edilən siyasəti göstərib. Belə ki Nyu York şəhərinə aid plan Long İsland adası tarixən kurort və istirahət zonası hesab edilirdi. Bütün sosial təbəqələrin nümayəndələri bu adaya stirahət vaxtını keçirməyə gəlirdi. Lakin, irqi ayrı seçkilik dövrü başlayandan qısa bir müddət sonra dövlət bu adaya yalnız imkanlıların gəlməsini planlaşdırırdı. Başqa bir formada desək, bu ada sırf ağ dərili və maddi cəhətdən qara dərililərdən üstün olan insanların adası olmalı idi. Bu məqsədlə o ada ilə Nyu Yorku birləşdirən körpünün girişi aşağı səviyyəyə endirildi. Nəticədə isə ora gələn kasıb təbəqənin nümayəndələrinin istifadə etdiyi ictimai nəqliyyat körpüyə daxil ola bilmirdi, çünki avtobusların hündürlüyü onların aşağı səviyyəli girişlərə daxil olmasına imkan vermirdi. Bununla da Long İsland imkanlı insanların ekskluziv istirahət zonasına çevrildi. Winnerin bu nümunəsi bizlərə bir faktı açıq-aydın göstərir ki cəmiyyətin üstün mövqeli qrupları (bu nümunədə ağ dərililər) öz istəklərinə nail olmaq üçün hətta texnoloji obyektlərdən də bu cür formada istifadə edirlər. Winner eyni zamanda bizləri digər nüanslara da diqqət yetirməyə çağırır. Gündəlik həyatda gördüyümüz, lakin diqqət yetirmədiyimiz xırda ancaq mühüm nüanslar var, hansılar ki sırf siyasi məqsədlərlə hazırkı vəziyyətə gətirilib. Məsəl üçün, 20-ci əsrin əvvəllərində və ortalarında tələbələr universitetlərdə böyük miqyaslı anti-dövlət yürüşləri keçirməsinlər deyə universitetin binaları elə formada yerləşdirilmişdi ki tələbələr heç cür bir yerə yığışa bilməzdilər. Ümumiyyətlə, Winnerin ideyalarını cəmləşdirsək, o deyir ki texnoloji avadanlıqlar və onlarla istehsal olunan bütün varlıqlar siyasi çalarlara sahib ola bilər, və bu siyasi çalarlar da yalnız güclü təbəqənin maraqlarına xidmət edə bilər.

Mənbə

• Winner, L.(1986). The whale and the reactor: a search for limits in an age of high technology. Chicago, University of Chicago Press, 19–39.
• Smith Roe, Merritt and Marx, Leo (1994). Does Technology Drive History?: The Dilemma of Technological Determinism. United States, MIT PRESS.
• Mackenzie A, Donald and Wajcman, Judy (1999). The social shaping of technology. Buckingham, Open University Press