Людвиг ван Бетховен битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Музыкант
 |Имя              = Людвиг ван Бетховен
 |Оригинал имени   = Ludwig van Beethoven
 |Изображение      = Beethoven.jpg
 |Ширина           = 250px
 |Описание изображения = Людвиг ван Бетховен портреты, [[Штилер, Йозеф Карл]] рәсеме (1820 йыл)
 |Фон              = non_performing_personnel
 |Дата рождения    = 16.12.1770
 |Место рождения   = {{МестоРождения|Бонн|Боннда}}, [[Вестфалия]]
 |Дата смерти      = 26.3.1827
 |Место смерти     = {{МестоСмерти|Вена|Венала}}
 |Годы активности  = [[1782]]—[[1827]]
 |Страна           = Германия, Австрия империяһы
 |Профессии        = [[композитор]], [[пианист]], [[дирижёр]]
 |Инструменты      = [[фортепиано]], [[скрипка]]
 |Жанры            = [[Классик музыка]] (академик музыка XVIII быуаттың икенсе яртыһы — XIX быуат башы)
 |Викисклад        = 
}}
[[Рәсем:Signature Van Beethoven.jpg|200px|thumb|Бетховендың имзаһы]]
'''Людвиг ван Бетховен''' ({{lang-de|Ludwig van Beethoven}} {{IPA|[ˈluːt.vɪç fan ˈbeːt.hoːfən]}} 16 Аҡъюлай 1770, [[Бонн]] ҡ., Вестфалия — 26 Буранай 1827, [[Вена]] ҡ., [[Австрия Империяһы]]) — бөйөк немец композиторы, пианисы, дирижёры, "Вена классик мәктәбе"нең аҙаҡҡы вәкиле.

Бетховен — классицизм һәм романтизм дәүере классик музыкаһының иң ҙур шәхесе, донъяла иң күп башҡарылған композиторҙарҙың береһе. Ул шул ваҡытта булған барлыҡ жанрҙарҙа ла, шул иҫәптән опера, драматик спектаклдәргә музыка, хор әҫәрҙәре яҙған. Уның мираҫында иң мөһиме булып инструменталь әҫәрҙәре һанала: фортепиано, скрипка һәм виолончель өсөн сонаталар, фортепиано һәм скрипка өсөн концерттар, квартеттар, увертюралар, симфониялар. Бетховендың ижады [[XIX]] һәм [[XX быуат]] симфонизмына мөһим йоғонто яһай<ref>Л. Кириллина. Людвиг ван Бетховен</ref>.

== Биографияһы ==

=== Сығышы ===
Людвиг ван Бетховен [[1770 йыл]]дың 16 декабрендә Бонн ҡалаһында тыуған.

Уның атаһы, Бетховен Иоганн (1740—1792), йырсы, һарай капеллаһында тенор булған<ref>«Викитека ЭСБЕ»>{{ВТ-ЭСБЕ|Бетховен, Людвиг}}</ref>. Әсәһе Мария-Магдалина, кейәүгә тиклем Кеверих (1748—1787), Кобленцта һарай яны шеф-ашнаҡсының ҡыҙы була. Людвигтың ата-әсәһе 1767 йылда өйләнешә.

Олатаһы, Бетховен Людвиг (1712—1773), Мехелендан (Көньяҡ Нидерланд). Ул Иоганн хеҙмәт иткән шул уҡ капеллала, тәүҙә йырсы (уның бас булған), ә аҙаҡ — капельмейстер булып хеҙмәт итә<ref>Бетховен, Людвиг // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.</ref>.

=== Иртә йылдары ===
Атаһы улынан икенсе композитор Моцарт яһарға теләй һәм клавесинда һәм скрипкала уйнарға өйрәтә башлай. 1778 йылда Кельнда Людвигтың беренсе сығышы үтә. Ләкин Бетховен мөғжизә-бала булып китмәй, атаһы малайҙы дуҫтары һәм коллегаларына тапшыра. Береһе Людвигты органда, икенсеһе скрипкала уйнарға өйрәтә.

[[1780 йыл]]да Боннға органсы һәм композитор Кристиан Готлоб Нефе килә. Ул ысын мәғәнәһендә Бетховендың уҡытыусыһы була<ref>H. C. Robbins Landon. Beethoven. Macmillan Company, 1970</</ref>. Нефе малайҙың талантлы икәнен аңлап ҡала. Ул Людвигты Гендельдың, шулай уҡ Ф. Э. Бахтың, Гайдн һәм Моцарттың әҫрҙәре менән таныштыра. Нефе арҡаһында Бетховен беренсе әҫәрен — Дресслер маршы темаһына вариацияларын яҙа. Бетховенға ул ваҡытта ун ике йәш була, һәм ул һарай яны органсыһының ярҙамсыһы булып эшләй.

Бетховендың яратҡан яҙыусылары араһында боронғо грек авторҙары Гомер һәм Плутарх, инглиз драматургы Шекспир, немец шағирҙары Гёте һәм Шиллер була.

Был ваҡытта Бетховен музыка ижад итә башлай, әммә үҙ әҫәрҙәрен баҫтырып сығарарға ашыҡмай. Боннда яҙғандарын һуңынан яңынан эшкәртә. Композиторҙың үҫмер сағындағы әҫәрҙәренән өс балалар өсөн сонатаһы һәм бер нисә йыры, шул иҫәптән «Һыуыр» билдәле.

1787 йылда Бетховен Венаға килә. Бетховендың импровизацияһын тыңлап, Моцарт<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref>: «Ул үҙе тураһында һөйләргә мәжбүр итәсәк әле!»-тип ҡысҡырып ебәрә.

Әммә дәрестәр булмай: Бетховен әсәһенең ауырыуын ишетеп, Боннға ҡайта. Әсәһе 1787 йылдың 17 июлендә вафат була. Ун ете йәшлек, үҫмер ғаилә башлығы булараҡ, ҡустылары тураһында хәстәрлек күрергә тейеш була. Ул оркестрға альтист булып урынлаша. Бында итальян, француз һәм немец опералары ҡуйыла. Егеткә бигерәк тә Глюк һәм Моцарт опералары ныҡ төьҫир итә.

1789 йылда Бетховен, уҡыуын дауам итергә теләп, университетта лекцияларға йөрөй башлай. Тап шул ваҡытта Боннға Франциялағы революция тураһында хәбәр килә. Университет профессорҙарының береһе революцияны данлаусы шиғырҙар йыйынтығы баҫтырып сығара. Уға Бетховен яҙыла. Шул ваҡытта ул «Ирекле кеше йырын» ижад итә, унда «Кемгә тыумыштан булған өҫтөнлөктәр һәм титул әһәмиәткә эйә түгел, шул ғына ирекле» тигән һүҙҙәр була.

Англиянан үтешләй Боннда Гайдн туҡталып китә. Ул Бетховендың композиторлыҡ тәжрибәһен ыңғай баһалай. Үҫмер күренекле композиторҙан дәрестәр алыу маҡсатында Венаға барырға ҡарар итә, сөнки Гайдн, Англиянан ҡайтҡас, тағы ла билдәлерәк булып китә. 1792 йылдың көҙөндә йәш Бетховен Бонндан китергә йыйына, ул Гайднды осрата, һәм Гайдн Бетховен менән танышҡандан һуң уға дәрестәр бирергә ҡарар итә.

=== Венала тәүге ун йыл (1792—1802) ===
Венаға килгәс, Бетховен Гайдндан дәрестәр ала башлай. Һуңыраҡ Людвиг уның бер нәмәгә лә өйрәтмәүен раҫлай; дәрестәр уҡыусының да, уҡытыусының да күңелен ҡайтара. Бетховен Гайдндың уның тырышлыҡтарына етерлек иғтибарлы түгел тип иҫәпләй; ә Гайднды Людвигтың шул ваҡыт өсөн ҡыйыу ҡараштары ғына түгел, шулай уҡ ул йылдарҙа әҙ таралған етәһе шомло мелодияһы ҡурҡыта. Бер ваҡыт Гайдн Бетховенға яҙа:<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref>

{{цитата|
Һеҙҙең эштәрегеҙ матур, был хатта бик шәп эштәр, әммә унда йә бында, йә тегендә ниндәйҙер сәйер, хатта шомло нәмә осрай, сөнки һеҙ үҙегеҙ әҙерәк ҡараңғы сырайлы һәм сәйер; а музыкант стиле — һәр ваҡыт ул үҙе.
}}

Тиҙҙән Гайдн Англияға китә һәм уҡыусыһын билдәле педагог һәм теоретик Альбрехтсбергерға тапшыра. Ахырҙа Бетховен остазды — Антонио Сальерины үҙе һайлай.

Венала йәшәүенең тәүге йылдарында уҡ Бетховен пианист-виртуоз данын яулай. Уның уйнауы тамашасынын таң ҡалдыра<ref>Milton Cross, David Ewen. The Milton Cross New Encyclopedia of the Great Composers and Their Music. Doubleday, 1953. p. 79</ref>.
[[Файл:Beethoven Riedel 1801.jpg|thumb|left|Бетховенға 30 йәш]]
Бетховен иң һуңғы регистрҙарҙы ҡаршы ҡуя (ә ул ваҡытта уртасала уйнайҙар), педалде киң ҡуллана (ул саҡта уға һирәк мөрәжәғәт итәләр), массив аккорд аһәңдәшлекте ҡуллана. Асылда, тап ул клавесинсыларҙың нәзәкәтле манераһынан алыҫ торған фортепиано стилен булдыра.

Был стилде уның № 13 һәм № 14, № 8 «Патетик» фортепиано сонаталарында (исемен автор үҙе бирә) табырға мөмкин. № 14 сонтаһын шағир Л. Рельштаб һуңынан «Айлы» тип атай, һәм, был исеме финалға түгел, ә беренсе киҫәгенә генә ҡараһа ла, ул бөтә әҫәрҙең исеме булып ҡала.

Бетховен үҙенең тышҡы ҡиәфәте менән замандаштарынан ныҡ айырылып торған. Һәр ваҡыт тиерлек уны нисек етте шулай кейенгән һәм сәсе таралмаған килеш күрәләр.

Бетховен шулай уҡ фекеренең һәм тәртибенең киҫкенлеге менән дә айырылыған. Бер ваҡыт ул йәмәғәт урынында уйнаған саҡта ҡунаҡтарҙың береһе ханым менән һөйләшә башлай; Бетховен шунда уҡ уйнауынан туҡтай һәм өҫтәп ҡуя: «Шундай сусҡаларға мин уйнап тормайым!». Һәм бер ниндәй ҙә ғәфү үтенеүҙәр һәм өгөттәр ярҙам итмәй.

Икенсе тапҡыр Бетховен кенәз Лихновскийҙа ҡунаҡта була. Кенәз композиторҙы бик хөрмәт итә һәм уның музыкаһын ярата. Ул Бетховендың йыйылған кешеләр алдында уйнауын теләй. Композитор баш тарта. Лихновский ныҡыша башлай һәм хатта Бетховен бикләнеп алған бүлмәнең ишеген емерергә бойора. Асыулы композитор имениены ташлап китә һәм Венаға ҡайта. Иртәгәһенә Бетховен Лихновскийға хат ебәрә: «Кенәз! Кем булыуым менән мин үҙемә генә бурыслы. Кенәздәр булған һәм меңәрләп тә булыр, ә Бетховен — тик берәү!»
Өммә шундай ҡырыҫ характерына ҡарамаҫтан Бетховеның дуҫтары уны ярайһы уҡ мәрхәмәтле кеше тип иҫәпләй. Мәҫәлән, композитор бер ваҡытта ла яҡын дуҫтарына ярҙам итеүҙән баш тартмаған. Уның цитаталарының береһе<ref>
Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560</ref>:
{{цитата|
Икмәк һынығым булған саҡта дуҫтарымдың береһе лә мохтажлыҡ кисерергә тейеш түгел, әгәр аҡса янсығым буш булып, шунда уҡ ярҙам итергә хәлемдән килмәһә, улайһа миңә тик өҫтәл артына ултырыу һәм эшкә тотоноу ғына бурыс, һәм мин тиҙ арала уға бәләнән ҡотолорға ярҙам итәсәкмен.  
}}
Бетховен әҫәрҙәре күпләп нәшер ителә башлай һәм уңыш менән файҙалана. [[Вена]]ла уҙғарылған тәүге ун йыл эсендә ул фортепиано өсөн егерме соната һәм өс фортепиано концерты, скрипка өсөн һигеҙ соната, квартеттар һәм башҡа камера әҫәрҙәрен, «Христос на Масличной горе» ораторияһын, «Творения Прометея» балетын, Беренсе һәм Икенсе симфонияһын яҙа.
[[Файл:Tereza Brunsvik.jpg|thumb|[[Брунсвик, Тереза|Тереза Брунсвик]], Бетховендың яҡын дуҫы һәм уҡыусыһы]]
1796 йылда Бетховен ишетеү һәләтен юғалта башлай. Уның тиннитус — ҡолаҡ сеңләүенә килтереүсе эске ҡолағының елһенеүе башлана. Табиптар кәңәше буйынса ул Хайлигенштадт ҡаласығында оҙаҡҡа айырымлана. Әммә тыныслыҡ һәм тынлыҡ уның хәлен яҡшыртмай. Бетховен һаңғыраулыҡты дауалай булмаҫтайын аңлай башлай. Ошондай фәжиғәле көндәрҙә ул хат яҙа, уны һуңынан хайлигенштад васыятнамәһе тип атайҙар. Композитор үҙенең кисерештәре тураһында һөйләй, үҙ үҙенә ҡул һалырға уйлағанын да әйтеп һала.

Хайлигенштадта композитор яңы Өсөнсө симфонияһы өҫтөндә эшләй башлай, уны Героик тип атай.
Бетховендың һаңғыраулығы һөҙөмтәһендә уникаль тарихи документтар һаҡланған: «һөйләш дәфтәрҙәре», унда Бетховендың дуҫтары уның өсөн үҙҙәренең репликаларын яҙған, уларға композитор йә телдән, йә яҙма яуап биргән<ref>Glenn Stanley. The Cambridge Companion to Beethoven. — Cambridge University Press, 2000. — ISBN 0521589347.</ref>.

Әммә Бетховен менән булған ике әңгәмә дәфтәрен музыкант Шиндлер, ахырыһы, яндыра, сөнки уларҙа императорға һәм вариҫ принцына һәм башҡа юғары дәрәжәле кешеләргә ҡарата тупаҫ һәм ҡаты ҡаршы сығалар. Был, үкенескә ҡаршы, Бетховендың яратҡан темаһы: һөйләшеү мәлендә Бетховен властарға, уларҙың закондары һәм ҡарарҙарына даими асыулана<ref>Генри Э. Заметки публициста. М.: 1988. С. 94</ref>.

Бер ваҡыт Бетховен һәм Гёте Теплицала ял итеп йөрөгәнендә үҙенең ярандары менән йөрөгән император Францты осраталар. Гёте ситкә китеп баш эйә, Бетховен эшләпәһенә саҡ ҡына ҡулы менән тейеп, батшаның кешеләре араһынан үтә.
[[Файл:Incident Teplitz 1812.png|thumb|Теплицалағы осраҡ]]

=== Һуңғы йылдары (1802—1815) ===
[[Файл:Beethoven AlmanachDerMusikgesellschaft 1834.jpg|thumb|Бетховен [[Симфония № 6 (Бетховен)|Алтынсы симфонияһын]] ижад итә]]
Бетховенға 34 йәш булғанда, Наполеон Бөйөк француз революцияһы идеалдарын юрай һәм үҙен император тип иғлан итә. Шуға күрә Бетховен үҙенең Өсөнсө симфонияһын уға арнау ниәтенән баш тарта<ref>Генри Э. Заметки публициста. М.: 1988. С. 93</ref>: «Был Наполеон шулай уҡ ябай кеше. Хәҙер ул бөтә кеше хоҡуҡтарын аяҡ аҫтына һалып тапаясаҡ һәм тиран буласаҡ». «Патетик» ҡулъяҙмаһының тәүге битендә авторҙың бағышламаны һыҙып ташлағанды күрергә мөмкин. Шул саҡта уҡ Бетховен үҙенең Өсөнсө симфонияһын «Героик» тип атай.

Фортепиано ижадында композиторҙың үҙ стиле тәүге сонаталарында уҡ һиҙелә, әммә симфоник өлгөргәнлек уға һуңыраҡ килә. Чайковский һүҙҙәре буйынса<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref> тик өсөнсө симфонияһында «тәүге тапҡыр Бетховендың ижади даһилығының сикһеҙ, иҫ киткес көсө асыла».

Һаңғыраулығы арҡаһында, Бетховен йортонан һирәк сыға, тауыш тойомлауҙы юғалта. Ул һытыҡ сырайлы, үҙ-үҙенә биклән Нәҡ ошо йылдарҙа композитор бер-бер артлы үҙенең билдәле әҫәрҙәрен ижад итә. Был йылдарҙа Бетховен үҙенең берҙән-бер «Фиделио» операһы өҫтөндә эшләй. Был опера «ҡот осҡос һәм ҡотҡарыу» опералары жанрына ҡарай. «Фиделио» операһына уңыш тик [[1814 йыл]]да килә, ул саҡта ул тәүҙә Венала, аҙаҡ [[Прага]]ла, уның менән данлыҡлы немец композиторы Вебер дирижерлыҡ итә, һәм, ниһәйәт, [[Берлин]]да ҡуйыла.
[[Файл:Julietta Gvinchardi.jpg|thumb| [[Гвиччарди, Джульетта|Джульетта Гвиччарди]], уға композитор Айлы сонатаһын арнай]]
Үлер алдынан «Фиделио» ҡулъяҙмаһын композитор үҙенең дуҫы һәм секретары Шиндлерға ошондай һүҙҙәр менән тапшыра: «Был минең рухымдың емеше донъяға башҡаларға ҡарағанда көслө ғазаптар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килде, һәм миңә ҙур көйөнөстәр килтерҙе. Шуға күрә ул миңә бөтәһенән дә ҡәҙерлерәк…»

=== Үлемһеҙ һөйгәне ===
[[1810 йыл]]дың май аҙағында Людвиг ван Бетховен Беттина фон Арнимдың ҡайынһеңлеһе аша [[Брентано Антония|Антонио Брентано]] менән таныша, һәм улар араһында тәрән дуҫлыҡ барлыҡҡа килә. Бетховендың вафатынан һуң уның өҫтәленең йәшерен бүлегендә бер ҡасан да кемгәлер адресланмаған «Үлемһеҙ һөйгәненә хаты» (Brief an die Unsterbliche Geliebte) табыла.<ref>{{Cite web |url=http://music911.ru/2018/02/14/pismo-bietkhoviena-biessmiertnoi-vozliubliennoi/ |title=Письмо Бетховена «Бессмертной возлюбленной» |accessdate=2019-05-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190503061432/http://music911.ru/2018/02/14/pismo-bietkhoviena-biessmiertnoi-vozliubliennoi/ |archivedate=2019-05-03 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190503061432/http://music911.ru/2018/02/14/pismo-bietkhoviena-biessmiertnoi-vozliubliennoi/ |date=2019-05-03 }}</ref>Йөҙ йыл буйы барған бәхәстәр Бетховендың Үлемһеҙ һөйгәненә (Бессмертная возлюбленная — Unsterbliche Geliebte) кандидаттар тип: Джульетта Гвиччарди, Тереза Брунсвик, Жозефина Брунсвик (Josephine Brunsvik), Доротея фон Эртман (Dorothea von Ertmann), Амалия Себальд (Amalie Sebald), Беттина фон Арним һәм Антония Брентаноны күрһәткән. Үҙенең Вена классик композиторҙарының биографик тикшеренеүҙәре менән билдәле Америка музыкаль продюсеры Мейнард Соломон (Maynard Solomon) фекеренсә, бөйөк композиторҙың «Үлемһеҙ һөйгәне» нәҡ ''Антония Брентано'' булған.

=== Аҙаҡҡы йылдары (1815—1827) ===
1812 йылдан һуң композиторҙың ижади әүҙемлеге бер аҙ кәмей, әммә өс йылдан һуң ул элекке энергия менән эшләй башлай. Ошо ваҡытта уның 28-сенән һуңғыһына тиклем, 32-се фортепиано сонатаһын, виолончель өсөн ике соната, квартеттар, «К далёкой возлюбленной» вокаль циклын ижад итә. Күп ваҡытын халыҡ йырҙарын эшкәртеү өсөн бүлә. Шотланд, ирланд, уэльск йырҙары менән бер рәттән рус һәм украин йырҙары ла була. Әммә аҙаҡҡы йылдарының төп әҫәрҙәре булып Бетховендың ике иң монументаль әҫәре — «Торжественная месса» һәм хор менән 9-сы Симфонияһы тора.

Туғыҙынсы симфония [[1824 йыл]]да башҡарыла. Тамашасылар композиторҙы алҡышлай. Бетховен залға арҡаһы менән тора һәм бер нәмә лә ишетмәй, шул саҡта йырсы ҡатын-ҡыҙҙарҙың береһе уның ҡулынан ала һәм уны тыңлаусыларға йөҙө менән бора. Кешеләр, композиторҙы сәләмләп, яулыҡтары, эшләпәләре, ҡулдары менән болғай. Алҡыштар шул тиклем оҙаҡҡа һуҙыла, хатта унда булған полиция чиновниктары кисекмәҫтән уны туҡтатыуҙы талап итә. Бындай сәләмләү император шәхесенә ҡарата ғына рөхсәт ителә<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref>.

Австрияла, Наполеондың еңелеүенән һуң, полиция режимы булдырыла. Революциянан ҡурҡҡан хөкүмәт теләһә ниндәй «ирекле фекерҙәрҙе» тыя. Күп һанлы йәшерен агенттар йәмғиәттең барлыҡ ҡатламдарына үтеп инә. Бетховендың һөйләш дәфтәрҙәрендә әленән әле иҫкәртеүҙәр күренә<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref>: «Шымыраҡ! Абайлап, бында шымсы!» Һәм, күрәһең, композиторҙың ниндәйҙер бигерәк тә ҡыйыу әйтеменән һуң: «Һеҙ эшафотта тамамлаясаҡһығыҙ!» тигән яҙыу ҙа бар.

Әммә Бетховендың популярлығы шул тиклем ҙур була, хөкүмәт уға тейергә ҡыйыулыҡ итмәй. Һаңғыраулығына ҡарамаҫтан, композитор сәйәси яңылыҡтар менән генә түгел, хатта музыкаль яңылыҡтар менән дә таныш була. Ул Россини операларының партитураларын уҡый(йәғни эске ишетеү менән тыңлай), Шуберт йырҙар йыйынтығын ҡараштыра, немец композиторы Веберҙың «Волшебный стрелок» һәм «Эврианта» опералары менән таныша. Венға килгәс, Вебер Бетховенға бара. Улар бергә иртәнге аш ашайҙар, Бетховен ҡунағының күңелен күрә.

Кесе ҡустыһы үлгәндән һуң композитор уның улы тураһында хәстәрлекте үҙ өҫтөнә ала. Бетховен ир туғанын иң яҡшы пансионға урынлаштыра һәм үҙенең уҡыусыһы Карл Черниға уның менән музыка менән шөғөлләнеүҙе йөкмәтә. Композитор малайҙың ғалим йәки артист булыуын теләй, әммә тегенеһен сәнғәт түгел, бильярд һәм кәрттә уйнау ҡыҙыҡһындыра. Бурысҡа батып, ул үҙ-үҙенә ҡул һалырға маташа. Был маташыу айырым зыян килтермәй: пуля тик башының тиреһен генә сыйып үтә. Бетховен шул уңай менән ауыр кисерә. Композиторҙың көслө бауыр ауырыуы башлана.
[[Файл:Beethoven Funerals.jpg|thumb|Бетховенды ерләү]]
Людвиг ван Бетховен [[1827 йыл]]дың 26 мартында 57-се йәшендә вафат була. Егерме меңдән ашыу кеше уның табутын оҙата бара. Ерләү ваҡытында Бетховен яратҡан Луиджи Керубининың Реквием до-минор ерләү мессаһы башҡарыла. Ҡәберҙә шағир Франц Грильпарцер ижад иткән телмәр яңғырай<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref>.

{{цитата|
Ул ижадсы, әммә шул уҡ ваҡытта кеше, юғары мәғәнәһендә кеше булды...  Уның тураһында башҡа бер кем  һымаҡ та түгел әйтергә була: ул бөйөк эш башҡарҙы, унда бер ниндәй ҙә аламалыҡ булманы.
}}

=== Үлеменең сәбәптәре ===
[[Файл:Teltscher-beethoven.jpg|thumb|Бетховен үлем түшәгендә ([[Тельчер, Йозеф Эдуард|Йозеф Эдуард Тельчер]] һүрәте)]]
Вафатының икенсе көнөндә үк судмедэксперттар уның һаңғыраулығын асыҡлар өсөн мейеһен ярып ҡарай, әммә аныҡ диагнозды ҡуйыу мөмкин булмай<ref>Тим Рейборн. Череп Бетховена. Мрачные и загадочные истории из мира классической музыки = Beethoven’s skull : dark, strange, and fascinating tales from the world of classical music and beyond / Пер. с англ. Марии Кульневой. — М.: Альпина Паблишер, 2017. — С. 335. — 344 с. — ISBN 5961462331. — ISBN 978-5-9614-6233-3. — ISBN 978-5-9614-6630-0.</ref>.

[[2007 йыл]]дың 29 авгусында Вена патологы һәм суд медицинаһы эксперты Кристиан Рейтер (Вена медицина университеты суд медицинаһы кафедраһы доценты) фаразлауынса, Бетховендың үлемен уның табибы Андреас Ваврух аңһыҙ рәүештә тиҙләтә, ул ауырыуҙың ҡорһаҡ ярыһын бер-бер артлы тишә (шыйыҡсаны сығарыу маҡсатында), шунан һуң яраға ҡурғашты үҙ эсенә алған сылатҡыс һала. Рейтер үткәргән сәстәрҙең тикшеренеүҙәре Бетховендың организмында ҡурғаштың кимәле табипҡа барған һайын ҡырҡа артыуын күрһәтә<ref>Susan Aldridge. Archaeforensics. What Killed…? BBC Focus, февраль, 2008. С. 42</ref>.

== Бетховен-педагог ==
Бетховен музыканан дәрестәрҙе Боннда уҡ бирә башлай. Уның шәкерте Стефан Брейнинг һуңғы көндәренә тиклем композиторҙың тоғро дуҫы булып ҡала. Брейнинг Бетховенға «Фиделио» либреттоһын үҙгәртеп эшләүҙә ярҙам итә.

Венала Бетховендың уҡусыһы йәш графиня Джульетта Гвиччарди була. Джульетта Брунсвиктарҙың туғаны була, Бетховен уларҙың ғаиләһенә йыш килә. Бетховен уҡыусыһы менән мауыға һәм хатта өйләнеү тураһында ла уйлай. 1801 йылдың йәйен ул Венгрияла, Брунсвиктарҙың имениеһында үткәрә. Фаразлауҙарҙың береһе буйынса «Айлы сонатаһын» нәҡ ошонда ижад итә. Композитор уны Джульеттаға арнай<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref>. Әммә Джульетта граф Галленбергты ысынында талантлы композитор тип уға өҫтөнлөк бирә. Графтың әҫәрҙәре тураһында тәнҡитселәр Моцарт йәки Керубини әҫәрҙәренән теге йәки был көйҙө үҙләштерелгәнлеген аныҡ ҡына күрһәтергә була, тип яҙа.

Бетховендың уҡыусыһы булып Тереза Брунсвик та тора. Ул музыкаль һәләткә эйә була — роялдә яҡшы уйнай, йырлай һәм хатта дирижерлыҡ итә. Швейцарияның билдәле педагогы Песталоци менән танышып, ул үҙен балалар тәрбиәләргә бағышлауға ҡарар итә. Венгрияла Тереза ярлыларҙың балалары өсөн хәйриә балалар баҡсаһы аса. Вафатына тиклем (Тереза 1861 йылда оло йәштә вафат була) ул һайлаған эшенә тоғро ҡала. Бетховен менән Терезаны оҙайлы дуҫлыҡ бәйләй. Композиторҙың вафатынан һуң оҙон хат табыла, ул «Үлемһеҙ һөйгән йәргә хат» тигән атама ала. Хаттың адресаты билдәле түгел, әммә ҡайһы бер тикшеренеүселәр «үлемһеҙ һөйгән йәр» тип Тереза Брунсвикты атай.

Доротея Эртман, Германияның иң яҡшы пианистарының береһе, шулай уҡ Бетховендың уҡыусыһы була. Замандаштарының береһе уның тураһында былай тип яҙа:

{{цитата|
Оҙон, зифа буйлы һәм матур, күтәреңке рухлы йөҙ миндә... көсөргәнешле өмөм уятты, һәм шулай ҙа мин бер ваҡытта ла булмағандай Бетховен сонатаһын башҡарыуынан шаҡ ҡаттым. Мин әле бер ҡасан да шундай көстөң әҫәрле наҙ менән ҡушылыуын осратмағайным- хатта бөйөк виртуоздарҙың да         .
}}
Эртман Бетховен әҫәрҙәрен уйнап дан ала. Композитор уға 28-се сонатаһын бағышлай. Доротеяның балаһы үлеүен белеп, Бетховен уға оҙаҡ уйнай.

[[Файл:Dorothea von Ertmann.jpg|thumb|Доротея Эртман, немец пианисы, Бетховен әҫәрҙәрен иң яҡшы башҡарыусыларҙың береһе]]

1801 йыл аҙағында Венаға Фердинанд Рис килә. Фердинанд Бонн капельмейстерының улы, Бетховендар ғаиләһенең дуҫы була. Композитор егетте ҡабул итә. Бетховендың башҡа шәкерттәре кеүек үк, Рис ҡорал менән эш итә белә һәм шул ваҡытҡа үҙе лә ижад иткән була. Бер ваҡыт Бетховен уға әле генә тамамланған адажиоһын уйнап күрһәтә. Музыка егеткә шул тиклем оҡшай, ул уны яттан иҫләп ҡала. Кенәз Лихновскийға инеп, Рис пьесаны уйнай. Кенәз башын ятлап ала һәм, композиторға килеп, уға үҙенең әҫәрен уйнарға теләүен әйтә. Кенәздәр менән иҫәпләшеп тормаған уны тыңлауҙан ҡырҡа баш тарта. Әммә Лихновский шулай ҙа уйнап ебәрә. Бетховен шунда уҡ Ристың мутлығын һиҙеп ҡала һәм ҡаты асыулана. Ул уҡыусыһына үҙенең яңы әҫәрҙәрен тыңлауҙы тыя һәм ысынлап та уға бер ваҡытта ла бүтән бернәмә лә уйнамай. Бер ваҡыт Бетховендыҡы тип Рис үҙенең маршын уйнай. Тыңлаусылар ныҡ шатланып китә. Яҡында торған Бетховен уҡыусыһын фаш итеп тормай. Ул уға тик былай тип әйтә<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref>

{{цитата|
Күрәһегеҙме, ҡәҙерле Рис, ниндәй ул ҙур белемселәр. Яратҡан кешеһенең исемен генә әйт, һәм уларға бер нәмә лә кәрәкмәй
}}
Әммә Рисҡа Бетховендың яңы әҫәрен тыңларға насип була. Нисектер ял итеп йөрөгәндә улар аҙашып китә һәм өйгә тик кисен генә ҡайтып инә. Юл буйынса Бетховен ярһыу көйҙө мығырлай. Өйгә ҡайтып, ул шунда уҡ ҡоралына тотона һәм мауығып китеп, уҡыусыһының барлығы тураһында онотоп китә. Шулай итеп «Аппассионата» финалы барлыҡҡа килә.

Бер ваҡыт Бетховенда Рис менән бергә Карл Черни ҙа шөғөлләнә башлай. Карл Бетховен уҡыусылары араһында берҙән-бер бала була. Уға тик туғыҙ йәш кенә була, әммә ул инде концерттар менән сығыш яһай. Уның беренсе уҡытыусыһы атаһы, билдәле чех педагогы Венцель Черни була. Карл тәүге тапҡыр Бетховендың һәр ваҡыттағыса тәртипһеҙлек хөкөм һөргән фатирына килеп, унда тупаҫ йөн жилет кейгән һәм ҡырынмаған ҡара йөҙлө кешене күргәс, уны Робинзон Крузо тип ҡабул итә.
[[Файл:Beethovenhome.JPG|thumb|left|Бетховен йортонда эш өҫтөндә]]

Черни Бетховенда биш йыл шөғөлләнә, шунан һуң композитор уға «уҡыусыһының айырым уңыштары һәм ғәжәйеп музыкаль хәтере»<ref>Великович Э. И. Великие музыкальные имена // Композитор : Пособие для муз. школ и гимназий. — СПб., 3 апреля 2006. — № 030560.</ref> билдәләнгән документ тапшыра. Черниҙың хәтере ысынлап та шаҡ ҡатырлыҡ була: ул уҡытыусыһының бөтә фортепиано әҫәрҙәрен яттан белә
Черни иртәтпеагог эшмәкәрлеген башлай һәм тиҙҙән Венаның иң яҡшы педагогтарының береһе була. Уның уҡыусылары араһында Теодор Лешетицкий була, уны рус фортепиано мәктәбенә нигеҙ һалыусыларының береһе тип атарға мөмкин. [[1858 йыл]]дан Лешетицкий Петербургта йәшәй, ә [[1862  йыл]]дан [[1878 йыл]]ға тиклем яңы асылған консерваторияла уҡыта. Бында Лешетицкийҙа шул уҡ консерваторияла артабан профессор А. Н. Есипова, профессор һәм Мәскәү консерваторияһының директоры В. И. Сафонов, С. М. Майкапар уҡый.

[[1822 йыл]]да Черниға Доборьян тигән венгр ауылынан улы менән атаһы килә. Малай дөрөҫ ултырыу тураһында ла, аппликатура тураһында ла бер ни аңламай, әммә тәжрибәле педагог үҙенең алдында ғәҙәти булмаған, һәләтле, бәлки гениаль бала булыуын аңлай. Малай Ференц Лист тип атала. Лист Черниҙа йыл ярым шөғөлләнә. Уның уңыштары шул тиклем ҙур була, хатта уҡытыусыһы уға тамашасы алдында сығыш яһарға рөхсәт итә. Концертта Бетховен да була. Ул малайҙың һәләтен һиҙә һәм уны үбеп ала. Лист был үбеү тураһында иҫтәлекте ғүмере буйына һаҡлай.
[[Файл:Liszt (Lehmann portrait).jpg|thumb|[[Лист, Ференц|Ференц Лист]]]]
Рис та, Черни ҙа түгел, ә нәҡ Лист Бетховендың уйнау манераһын үҙләштерә. Бетховен кеүек, Лист роялде оркестр һымаҡ аңлата. Европа буйлап гастролдәр мәлендә ул Бетховендың фортепиано әҫәрҙәрен генә түгел, шулай уҡ рояль өсөн яраҡлаштырылған симфониядарын башҡарып, уның ижадын пропагандалай. Ул ваҡытта Бктховендың мущыкаһы, бигерәк тә симфонияһы, киң аудиторияға билдәле булмай. [[1839 йыл]]да Лист приехал Боннға килә. Бында бер нисә йыл инде композиторға һәйкәл ҡуйырға йыйыналар, әммә эш оҙаҡҡа һуҙыла.
Лист етешмәгән аҡсаны үҙенең концерттарынан килгән аҡса менән тулыландыра. Шундай ярҙам арҡаһында композиторға һәйкәл ҡуйыла.

=== Уҡыусылары ===
* Карл Че́рни
* Фердинанд Рис
* Рудольф Иоганн Иосиф Райнер фон
* Габсбург-Лотарингский

== Мәҙәниәттә образы ==

=== Әҙәбиәттә ===
Бетховен төп геройҙың, француз авторы Ромен Ролландың шул уҡ исемле билдәле бер әҫәрендә композитор Жан Кристофтың прототибы була. 1915 йылда романға Нобель премияһы тапшырыла.

Бетховендың тормошо һәм ижадына чех яҙыусыһы Антонин Згорждың «Один против судьбы» повесы арналған. Китапҡа Бетховендың төрлө йылдарҙа яҙылған хаттары ингән.

Бетховенға болгар шағиры Пенчо Славейков үҙенең «Cis moll» поэмаһын бағышлаған. Унда Бетховен үҙенең ишетеү һәләтен юғалтыуын, ләкин үҙенең яҙмышының — илаһи гармония һәм донъя араһында аралашсы булыуын аңлай.

=== Театрҙа ===
* «Бетховен-проект», Джон Ноймайер балеты (2018).

=== Кинематографияла ===
* «Героическая симфония» фильмында Бетховенды Ян Харт уйнай.
* Совет-герман «Бетховен. Дни жизни» фильмында Бетховенды Донатас Банионис уйнай.
* «Переписывая Бетховена» фильмында композиторҙың һуңғы көндәре тураһында һөйләнелә (төп ролдә Эд Харрис).
* Ике сериялы нәфис фильм «Жизнь Бетховена» (СССР, 1978, режиссёр Б. Галантер) композитор тураһында уның яҡын дуҫтарының хәтирәләренә нигеҙләнгән.
* «Лекция 21» фильмы (ингл.) (Италия, 2008), итальян яҙыусыһы һәм музыка белгесе Алессандро Барикконың дебюты «Туғыҙынсы симфонияға» арналған.
* Бернард Роуздың «Бессмертная возлюбленная» фильмында Бетховен ролен Гэри Олдман башҡара.
* «В поисках Бетховена» документаль фильмы, Бөйөк Британия, 2008 й.

=== Академик булмаған музыкала ===
* Америка музыканты Чак Берри 1956 йылда Roll Over Beethoven йырын яҙа, ул Rolling Stone журналы версияһы буйынса 500 бөйөк йырҙар исемлегенә инә. .
* Композиторға «Сплин» төркөмөнөң «Раздвоение личности» альбомынан «Бетховен» йыры арнала
* 2000 йылда Trans-Siberian Orchestra неоклассик метал коллективы композиторҙың һуңғы төнөнә арналған «Beethoven’s Last Night» рок-операһын сығара.
* Композиторға «Пикник» төркөмөнөң «Чужестранец» альбомынан «Бетховен» арналған.

== Әҫәрҙәре ==
* 9 симфония:

* № 1 (1799—1800),
* № 2 (1803),
* № 3 «Героическая» (1803—1804),
* № 4 (1806),
* № 5 (1804—1808),
* № 6 «Пасторальная» (1808),
* № 7 (1812),
* № 8 (1812),
* № 9 (1824);

* 8 симфоник увертюра, улар араһында «Леонора» № 3;
* оркестр менән фортепиано өсөн 5 концерт;
* драматик спектаклдәргә музыка: «Эгмонт», «Кориолан», «Король Стефан»;
* фортепиано өсөн 6 үҫмер сонатаһы;
* фортепиано өсөн 32 соната, «32 до-минор вариациялары», һәм фортепиано өсөн 60-ҡа яҡын пьеса;
* скрипка һәм фортепиано өсөн 10 соната;
* оркестр менән скрипка өсөн концерт, скрипка, виолончель һәм оркестр менән фортепиано өсөн концерт («өсләтә концерт»);

* виолончель һәм фортепиано өсөн 5 соната;
* 16 ҡыл квартеттары;
* 6 трио;
* «Творения Прометея» балеты;
* опера «Фиделио» операһы;
* Тантаналы месса;
* «К далёкой возлюбленной» вокаль циклы;
* төрлө шағирҙарҙың шиғырҙарына йырҙар һәм халык йырҙарын эшкәртеү.

=== Бетховендың музыкаһын башҡарыусылар ===
* Клаудио Аббадо (ике тапҡыр),
* Эрнест Ансерме,
* Николаус Арнонкур,
* Даниэль Баренбойм,
* Леонард Бернстайн (ике тапҡыр),
* Карл Бём,
* Бруно Вальтер (ике тапҡыр),
* Гюнтер Ванд,
* Феликс Вейнгартнер,
* Джон Элиот Гардинер,
* Карло Мария Джулини,
* Курт Зандерлинг,
* Ойген Йохум (өс тапҡыр),
* Герберт фон Караян (дүрт тапҡыр, бөтә симфоник циклды — ике тапҡыр),
* Отто Клемперер,
* Андре Клюитанс,
* Виллем Менгельберг,
* Пьер Монтё,
* Джордж Селл,
* Артуро Тосканини (ике тапҡыр),
* Вильгельм Фуртвенгле,
* Бернард Хайтинк (өс тапҡыр),
* Герман Шерхен,
* Георг Шолти (ике тапҡыр).
Бетховендың бөтә фортепиано сонаталарының яҙмаларын башҡарыусы пианистар араһында,

* Клаудио Аррау (ике тапҡыр, икенсе цикл тамамланмаған),
* Владимир Ашкенази,
* Вильгельм Бакхауз (ике тапҡыр, икенсе цикл тамамланмаған),
* Даниэль Баренбойм (өс тапҡыр),
* Альфред Брендель (өс тапҡыр),
* Мария Гринберг,
* Фридрих Гульда (өс тапҡыр),
* Вильгельм Кемпф (ике тапҡыр),
* Татьяна Николаева,
* Анни Фишер,
* Артур Шнабель
* Маурицио Поллини.
Сонаталарҙың тулы циклын яҙа башлағандар, әммә вафат булып, был проектты тамамламағандар:
* Вальтер Гизекинг,
* Эмиль Гилельс,
* Рудольф Серкин.

[[2011 йыл]]да Манчестер университетының профессоры Брайан Купер Бетховендың 1799 йылда яҙған һәм һуңынан юғалған ҡыл квартет өсөн 72-тактлы өҙөктө тергеҙергә мөмкин булыуын хәбәр итә: «Бетховен перфекционист булған. Башҡа икенсе композитор был өҙөктө ижад итеп, шат булыр ине». Яңынан табылған музыка Манчестер университетының ҡыл квартет башҡарыуында 29 сентябрҙә яңғырай.

== Хәтер ==
Бетховен хөрмәтенә һәйкәлдәр бөтә донъя буйлап бик күп ҡуйылған. Беренсе һәйкәл Бетховенға тыуған ерендә, Боннда, [[1845 йыл]]дың 12 авгусында тыуған көнөнөң 75-йыллығы уңайы менән ҡуйыла. Венала — музыканттың ижады менән тығыҙ бәйле булған ҡалала һәйкәл [[1880 йыл]]да барлыҡҡа килә. «Образы Бетховена» китабының авторы, сәнғәт белгесе Зильке Беттерман (Silke Bettermann) биш континенттағы 54 ҡалала йөҙгә яҡын һәйкәлде иҫәпләргә насип булыуын билдәләй<ref>Анастасия Буцко. Самый красивый и самый уродливый: сто памятников Бетховену. Deutsche Welle (11 сентября 2012). Дата обращения 26 февраля 2015.</ref>.
<gallery>
Beethoven monument bonn muensterplatz 2008.jpg|<small>[[Бонн]]да һәйкәл</small>
Wien - Beethoven-Denkmal.JPG|<small>Людвиг ван Бетховенға  [[Вена|Венала]] һәйкәл</small>
Prague - Ludwig van Beethoven.jpg|<small>[[Прага|Прагала]] мемориаль табличка</small>
Haus-UngargasseNr5-Tafel2.jpg|<small><center>Венала мемориаль таҡта</center></small>
Beethoven.png|<small><center>Композиторҙың скульптураһы; 1943 год</center></small>
</gallery>

Композитор образы төрлө илдәрҙең почта маркаларында сағылған. Башлыса, ул [[1995 йыл]]ғы [[Австрия]] маркаһында һүрәтләнгән, ә [[Албания]]ла Бетховендың 200-йыллығына маркалар серияһы сығарылған.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Лукези, Андреа

== Әҙәбиәт ==
{{div col|colwidth=30em}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Бетховен, Людвиг}}
* {{книга|автор=Альшванг А.|заглавие=Людвиг ван Бетховен. Очерк жизни и творчество}}
* {{книга|автор=Аменда А.|заглавие=Аппассионата. Роман из жизни Людвига ван Бетховена}}
* {{книга|автор=Корганов В. Д.|заглавие=Бетховен. Биографический этюд|место=М.|издательство=Алгоритм|год=1997}} ([http://www.libclassicmusic.ru/book_6.html djvu-книга на www.libclassicmusic.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111105043330/http://www.libclassicmusic.ru/book_6.html |date=2011-11-05 }})
* ''Кремнев Б.'' [http://zzl.lib.ru/catalog/02_b.shtml Бетховен] [[ЖЗЛ]]
* {{книга|автор=Кириллина Л. В.|заглавие=Бетховен. Жизнь и творчество : В 2 т|место=М.|издательство=Московская консерватория|год=2009}}
* ''Роллан Р.'' Жизнь Бетховена / Пер. с франц. — Л., 1937.
* [http://1363.ru/lecture/notnaya-tetrad-bethovena/ А. И. Климовский. Черновая нотная тетрадь Бетховена] — В сб. «Памятники культуры. Письмо. Искусство. Археология.» Изд-во «Наука», Ленинград, 1985.
* {{cite book|editor-last=Brandenburg |editor-first=Sieghard |title=Ludwig van Beethoven: Briefwechsel. Gesamtausgabe |location=Munich |publisher=Henle |year=1996 |ref=harv}}
* {{cite book|first=H. P. |last=Clive|title=Beethoven and His World: A Biographical Dictionary|url={{google books |plainurl=y |id=v0597Beh43EC}}|year=2001|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-816672-6 |ref=harv}}
* {{Cite book|title=Beethoven|first=Barry|last=Cooper|authorlink=Barry Cooper (musicologist)|publisher=Oxford University Press US|year=2008|isbn=978-0-19-531331-4|ref=harv |url={{google books |plainurl=y |id=Tq5ci-9OMLEC}}|accessdate=15 April 2012}}
* {{anchor|{{harvid|GroveOnline}}}}{{GroveOnline|title=Ludwig van Beethoven|author=Kerman, Joseph|authorlink=Joseph Kerman|author2=Tyson, Alan|authorlink2=Alan Tyson|author3=Burnham, Scott G.|access-date=19 May 2014}}
* {{cite book|first=Lewis |last=Lockwood|title=Beethoven: The Music and the Life|url={{google books |plainurl=y |id=u5596V_Q9wQC}}|date=17 January 2005|publisher=W. W. Norton|isbn=978-0-393-32638-3|ref=harv}}
* {{статья |заглавие=Die 'Enttarnte Elise'. Elisabeth Röckels kurze Karriere als Beethovens 'Elise' |издание=Bonner Beethoven-Studien |том=9 |страницы=169—190 |ссылка=http://homepage.univie.ac.at/michael.lorenz/beethovens_elise/ |язык=de |ref=harv |тип=magazin |автор={{Нп3|Lorenz, Michael|Lorenz, Michael||Michael Lorenz (musicologist)}} |год=2011}}
* {{статья |заглавие=The History of Beethoven's Skull Fragments |ссылка=http://www.highbeam.com/doc/1P3-1552096671.html |издание=Beethoven Journal |том=20 |номер=1—2 |страницы=3—46 |oclc=64392567 |ref=harv |язык=und |автор=Meredith, William Rhea |год=2005 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181129100120/http://www.highbeam.com/doc/1P3-1552096671.html |archivedate=2018-11-29 }}
* {{cite book|last=Morris|first=Edmund|authorlink=Edmund Morris (writer)|title=Beethoven: The Universal Composer|url={{google books |plainurl=y |id=EENZokHDbvIC|page=213}}|accessdate=3 August 2011|year=2010|publisher=HarperCollins|isbn=978-0-06-075975-9|ref=harv}}
* {{Cite book|authorlink=Maynard Solomon|last=Solomon|first=Maynard|title=Beethoven|edition=2nd revised|location=New York|url={{google books |plainurl=y |id=JyZ4PwAACAAJ}}|date=November 2000|publisher=Ingram Pub Services|isbn=978-0-8256-7163-0|ref=harv}}
* {{Cite book|editor-last=Stanley|editor-first=Glenn |title=The Cambridge Companion to Beethoven|series=[[Cambridge Companions to Music]]|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|year=2000|isbn=0-521-58074-9|ref=Stanley}}
* {{статья |заглавие='A dear, enchanting girl who loves me and whom I love': New Facts about Beethoven's Beloved Piano Pupil Julie Guicciardi |издание=Bonner Beethoven-Studien |том=8 |страницы=89—152 |ref=harv |язык=en |тип=journal |автор=Steblin, Rita |год=2009}}
* {{cite news|last=Steblin|first=Rita|year=2014|title=Who was Beethoven’s 'Elise'? A new solution to the mystery|work=[[The Musical Times]]|issue=155|pp=3–39|ref=harv}}
* {{cite book|first=Jan|last=Swafford|authorlink=jan Swafford|title=Beethoven: Anguish and Triumph|url={{google books|plainurl=y|id=Abl_oAEACAAJ}}|year=2014|publisher=Faber & Faber|isbn=978-0-571-31255-9|location=London|ref=harv}}
* {{Cite book|url={{google books |plainurl=y |id=VQw5AAAAIAAJ}}|ref=harv|title=The Life of Ludwig Van Beethoven, Vol 1|first=A. W.|last=Thayer|author-link1=Alexander Wheelock Thayer|editor-last1=Krehbiel |editor-first1=Henry Edward|publisher=The Beethoven Association|year=1921|oclc=422583}}
* {{cite book|first=Alexander Wheelock |last=Thayer|authorlink=Alexander Wheelock Thayer|title=Thayer's Life of Beethoven|url={{google books |plainurl=y |id=AqpZAAAAYAAJ}}|year=1967|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-02702-9|location=Princeton}}
* [[Theodore Albrecht|Albrecht, Theodore]], and Elaine Schwensen, «More Than Just Peanuts: Evidence for December 16 as Beethoven’s birthday». ''The Beethoven Newsletter'' 3 (1988) 49, 60-63.
* Bohle, Bruce, and Robert Sabin. ''The International Cyclopedia of Music and Musicians.'' London: J.M. Dent & Sons LTD., 1975. {{ISBN|0-460-04235-1}}.
* Davies, Peter J. ''The Character of a Genius: Beethoven in Perspective.'' Westport, Conn.: Greenwood Press, 2002. {{ISBN|0-313-31913-8}}.
* Davies, Peter J. ''Beethoven in Person: His Deafness, Illnesses, and Death.'' Westport, Conn.: Greenwood Press, 2001. {{ISBN|0-313-31587-6}}.
* [[Tia DeNora|DeNora, Tia]]. «Beethoven and the Construction of Genius: Musical Politics in Vienna, 1792—1803». Berkeley, California: University of California Press, 1995. {{ISBN|0-520-21158-8}}.
* Dorfmüller, Kurt; Norbert Gertsch; Julia Ronge (eds). ''Ludwig van Beethoven. Thematisch-bibliographisches Werkverzeichnis. Revidierte und wesentlich erweiterte Neuausgabe des Werkverzeichnisses von Georg Kinsky und Hans Halm''. 2 vols. Munich: Henle, 2014. {{ISBN|978-3-87328-153-0}}.
* Geck, Martin. ''Beethoven''. Translated by Anthea Bell. London: Haus, 2003. {{ISBN|1-904341-03-9}} (h), {{ISBN|1-904341-00-4}} (p).
* {{Cite book
 | last = Hatten
 | first = Robert S.
 | year=1994
 | title = Musical Meaning in Beethoven
 | publisher = Indiana University Press
 | location= Bloomington, IN
 | isbn = 0-253-32742-3}}
* Kornyei, Alexius. ''Beethoven in Martonvasar''. Verlag, 1960. {{OCLC|27056305}}
* Kropfinger, Klaus. ''Beethoven''. Verlage Bärenreiter/Metzler, 2001. {{ISBN|3-7618-1621-9}}.
* {{cite book|first=Howard Chandler Robbins |last=Landon|authorlink=H. C. Robbins Landon|title=Beethoven: A Documentary Study|url={{google books |plainurl=y |id=fL4QAQAAMAAJ}}|year=1975|publisher=Macmillan|isbn=978-0-02-567830-9|last2=Göllerich |first2=August|oclc=87180}}
* Martin, Russell. ''Beethoven’s Hair''. New York: Broadway Books, 2000. {{ISBN|978-0-7679-0350-9}}.
* [[Charles Rosen|Rosen, Charles]]. ''The Classical Style: Haydn, Mozart, Beethoven.'' Expanded ed. New York: W. W. Norton, 1998. {{ISBN|0-393-04020-8}} (hc); {{ISBN|0-393-31712-9}} (pb).
* {{Cite book|first=Harvey|last=Sachs|authorlink=Harvey Sachs|title=The Ninth: Beethoven and the World in 1824|location=London|publisher=Faber|year=2010|isbn=978-0-571-22145-5}}
* [[Maynard Solomon|Solomon, Maynard]]. ''Late Beethoven: Music, Thought, Imagination.'' Berkeley: University of California Press, 2003. {{ISBN|0-520-23746-3}}.
* [[J. W. N. Sullivan|Sullivan, J. W. N.]], ''Beethoven: His Spiritual Development'' New York: [[Alfred A. Knopf]], 1927.
{{div col end}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{иҫкәрмәләр}}
{{composer-stub}}
[[Категория:Германия шәхестәре]]
[[Категория:Алфавит буйынса композиторҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]]
[[Категория:Германия композиторҙары]]
[[Категория:XVIII быуат композиторҙары]]
[[Категория:XIX быуат композиторҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса дирижёрҙар]]
[[Категория:Германия дирижёрҙары]]
[[Категория:XVIII быуат дирижёрҙары]]
[[Категория:Классицизм дәүере композиторҙары]]
[[Категория:Опера композиторҙары]]
[[Категория:Вена классик мәктәбе]]