Миорица

Румыниялағы тауҙарҙа һарыҡ көтөүе.

«Миорица» (рум. Miorița)— румын һәм молдавандарҙа көтөүселәр балладаһы. Румын фольклоры өлгөһө. Кэлинеску Джордже фекере буйынса, Манола оҫта, Докия ҡарсыҡ һәм Збуратор тураһындағы легендалар кеүек румын мифтарына инә (рум.)баш.. / Трансильванияла шулай уҡ колинда формаһында бар.

Тарихы

Чахлэу тауҙары теҙмәһе

Балладаны яҙыусы Алеку Руссо 1846 йылда Собеж монастырында һөргөндә булған саҡта яҙып ала һәм Василь Александриға ебәрә. Ул балладаны 1850 йыл «Буковина» журналында баҫтыра (11-се һан, 51-52 бб). Руссо Александри үлгәндән һуң, Чахлэу тауҙарында әҫәрҙең тағы бер вариантын осрата. Василь Александри 1850 йылда журналда сыҡҡан тексты үҙгәртеп, «Миорица»-ны халыҡ поэзияһының ике йыйынтығына индерә («Баллада» [Яссы, 1852], 1-6 бб; «Румын халыҡ шиғырҙары» [Бухарест, 1866], 1-3 бб).

1930 йылда Ион Диакону тарафынан Вранчи районында яҙып алынған «Миорица»-ның 91 варианты донъя күрә. Билдәле фольклорсы Адриан Фока ярҙамында баҫмаға әҙерләнгән 930 документтың 702 тексы «Миорица»-ға ҡарай, 123 фрагмент һәм 130 «таралыу тураһында мәғлүмәт». Руссо яҙып алған вариант халыҡ ауыҙ-тел ижадында иң ныҡ таралған икәнлеге билдәле. Румын фольклорының башҡа әҫәрҙәре араһында иң күбе Миорица яҙып алынған. Мәҫәлән, А. Фоки 1964 йылда «„Миорица“. Типология, бытование, генезис, тексты» китабында 825 яҙма барлығы тураһында мәғлүмәт бирә.

Трансильванияла «Миорица»ның балладанан тыш коляда төрө бар. Шулай уҡ бында баллада шиғыры ете-һигеҙ юллыҡтары билдәле, Молдавия менән Румынияла улар биш-алты юллыҡтар.

Әлеге мәлдә Александри яҙып алған «Миорица» версияһы уҡыу әсбаптарына ингән һәм шуға күрә урындағы варианттар онотола бара .

«Миорица» лирик-эпик балладаға арналған 1989 йылғы СССР почта маркаһы.

Сығанағы

Балладаны өйрәнеүселәр фекеренсә, уның Румыния һәм Молдовала киң таралыуы боронғолоғон күрһәтә. Уларҙың күбеһе «Миорица» Урта быуаттарҙа барлыҡҡа килгән тип билдәләй.

Сюжет

Начало баллады

Колыбель полей,
Синь — простор над ней,
Льются с гор отары,
Держат путь овчары
По седой тропе,
По сырой траве.
Один молдаванин…

перевод В. Балтаг

Һарыҡ көтөүсе молдаван, венгр һәм вранча осраша. Молдаван егетте үҙенең һарығы (Миорица) һаҡ булырға иҫкәртә, сөнки башҡалар уның көтөүенә һәм эттәренә көнләшеп, уны үлтереүе ихтимал. Көтөүсе ул-был хәл булһа тип, һарығына үҙе көтөүлектә ерләнергә теләүен әйтә. Бында ул һарыҡтары янында эттәре өргәнен ишетеп ятыр. Шулай уҡ баш осона көтөүселәрҙең музыка ҡоралы булған флуерҙы һалырға ҡуша. Ел сығарған көйҙө тыңлап, һарыҡтарым йәш түгер, ти ул.

Тикшереүҙәр

Тарихсылар фекеренсә, «Миорица» балладаһы XII—XIII быуаттарҙа барлыҡҡа килгән һәм «молдаван» этнонимының килеп сығышын раҫлаусы боронғо сығанаҡтарҙың береһе булып һанала.

Тәржемәләр

«Миорица» балладаһы бер нисә сит телгә тәржемә ителгән. Уларҙың тәүгеһен Жюль Михеле (Jules Mihelet) француз теленә ауҙарып, 1854 йылда Парижда сығара. Халыҡ ижады ҡомартҡыларының бик күптәре кеүек, был балладаны ла шиғри формала башҡа телгә тәржемәләү ауыр, сөнки уның тәү асылын тулы кимәлдә сағылдырып булмай.

«Mioriţa străbate lumea» йыйынтығында балладаның 123 тәржемәһе баҫылған, шуларҙың 18-е француз, 15-е итальян, 14-е немец, 9-ы инглиз һәм 8-е урыҫ телдәрендә. Бынан тыш поляк, словен, серб, украин, грек, литва, венгр, ғәрәп һәм япон телдәрендә лә бар.

«Миорица»-нан ике юл 100 лей купюрала аҡ түңәрәк эсендә.

• «Миорица» уыҫ телендә 2005 йыл 9 март архивланған.
• «Миорица» инглиз телендә 2005 йыл 27 декабрь архивланған.
• «Миорица» немец телендә 2005 йыл 9 март архивланған.

Заман мәҙәниәтендә

2004 йылда билдәле төркөм Zdob si Zdub «Миорица» тигән йыр яҙҙыра. Ул тыңлаусылар араһында бик популяр; текста баллада тулыһынса ҡулланыла (урыҫ, молдаван версиялары бар, видеоклип төшөрөлгән), Ciobăneasca мотивы ҡулланыла (Tabara Noastra альбомы).

Әҙәбиәт

• Молдова Республикаһы Тарихы. История Республики Молдова. С древнейших времён до наших дней = Istoria Republicii Moldova: din cele mai vechi timpuri pină în zilele noastre / Ассоциация учёных Молдовы им. Н. Милеску-Спэтару. — изд. 2-е, переработанное и дополненное. — Кишинёв: Elan Poligraf, 2002. — С. 98—99. — 360 с. — ISBN 9975-9719-5-4.
• Blaga, Lucian. Spaţiul mioritic. — Bucureşti: 1936.
• Caracostea, Dumitru Mioriţa în Moldova // Convorbiri literare. — 1915.
• Mioriţa în Moldova, Muntenia şi Oltenia. Obiecţiile d-lui Densuşianu. Totalizări // Convorbiri literare. — 1924.
• Poezia tradiţională română. Balade populare şi doine / ediţie de D. Şandru, prefaţă de O. Bârlea. — Bucureşti: Editura pentru Literatură, 1969.
• Densuşianu, Ovid. Viaţa păstorească în poezia noastră populară. — Bucureşti: Editura pentru Literatură, 1966.
• Diaconu, Ion. Ţinutul Vrancei. Etnografie. Folcklor. Dialectologie / ediţie de Paula Diaconu Bălan. — Bucureşti: Editura Minerva, 1989. — Т. III, IV.
• Fochi, Adrian. Mioriţa. Tipologie. Circulaţie. Geneză. Texte. — Bucureşti: Editura Academiei, 1964.
• Fochi, Adrian. Cântecul epic tradiţional al românilor. Încercări de sinteză. — Bucureşti: Editura Ştiinţifică şi Enciclopedică, 1985.
• Filipciuc, Ioan. Mioriţa străbate lumea. — Câmpulung Moldovenesc: Editura Fundaţia cultural-ştiinţifică Biblioteca Mioriţa, 2001.
• Găluşcă-Crîşmariu, Tatiana, Ene, Tudor. Mioriţa. La dacoromâni şi aromâni. Texte folclorice / ediţie de N. Saramandru. — Bucureşti: Editura Minerva, 1992.
• Rusu, Liviu. Le sens de l’existence dans la poésie populaire roumaine. — Paris, 1935.
• Speranţia, Th. D. Mioriţa şi căluşarii, urme de la daci. — 1915.
• Sanielevici, H. Mioriţa sau patimile unui Zamolxis // Adevărul literar şi artistic. — 1931. — Т. X. — № 552.