Раманскія мовы

раманская група
Народнасьць	раманскія народы
Арэал	першапачаткова — Паўднёвая Эўропа, частка паўночнага ўзьбярэжжа Афрыкі, цяпер — Паўднёвая Эўропа, Усходняя Эўропа, большая частка Паўднёвай Амэрыкі, некаторыя краіны Афрыкі ды Акіяніі
Лінгвістычная клясыфікацыя	Індаэўрапейская сям'я Італійская галіна Раманская падгрупа
Склад	заходне-раманская, балкана-раманская падгрупы
ISO 639-5:	roa
Раманскія мовы на мапе Эўропы

Рама́нскія мо́вы — група моваў і дыялектаў, якія адносяцца да індаэўрапейскай моўнай сям’і і гістарычна ўзыходзяць да лаціны. На мовах гэтай групы гаворыць каля 750 млн чалавек галоўным чынам у Эўропе і Лацінскай Амэрыцы. Тэрмін «раманскія мовы» паходзіць ад выразу «romanica loqui» («мовіць на рымскі манэр»), што паказвае паходжаньне гэтых моваў.

На аснове раманскіх моваў узьнік шэраг штучных моваў, такіх як эспэранта, іда, інтэрлінгва і іншыя.

Мовы і іх распаўсюд

Геаграфiя раманскiх моваў у Эўропе

Клясыфікацыя

• Ібэра-раманская падгрупа
  • Галісійска-партугальскія мовы
    • Партугальская мова
    • Галісійская мова
  • Астурлеонская мова
  • Гішпанская мова
  • Арагонская мова
  • Каталянская мова
  • Сэфардзкая мова (лядына)

• Гала-раманская падгрупа
  • Аксытанская мова (правансальская)
  • Гасконская мова
    • Аранскі дыялект у Гішпаніі
  • Франкаправансальская мова
  • Старажытнафранцуская мова
  • Француская мова
    • Валонская мова

• Італа-раманская падгрупа
  • Італьянская мова
    • Паўночная група дыялектаў
      • Вэнэцыянскі дыялект
      • Лігурскі дыялект
      • Лямбардзкі дыялект
      • П’емонцкі дыялект
      • Эміліянскі дыялект
    • Цэнтральная група дыялектаў
      • Карсыканская мова
      • Рымскі дыялект
      • Тасканскі дыялект
      • Умбрыйскі дыялект
    • Паўднёвая група дыялектаў
      • Абруцкі дыялект
      • Апулійскі дыялект
      • Калябрыйскі дыалект
      • Нэапалітанская мова
    • Сыцылійская мова
  • Сардынская мова
  • Істрараманская мова (істрыёцкая)

• Рэтараманская падгрупа
  • Рэтараманская мова
  • Фрыюльская мова
  • Лядынская мова

• Далматынская падгрупа
  • Далматынская мова

• Балканска-раманская падгрупа
  • Арамунская мова
  • Істрарумынская мова
  • Мегленарумынская мова
  • Румынская мова
    • Малдаўская мова

Нацыянальныя мовы

Мовы Эўропы

Раманскія мовы маюць нацыянальны статус у шэрагу краінаў, гэта француская мова, на якой размаўляе прыкладна 98 млн чалавек у Францыі, Канадзе і частках Афрыкі; італьянская мова, на якой размаўляюць прыкладна 65 млн чалавек у Італіі, Швайцарыі і частках Афрыкі; партугальская мова, на якой размаўляе каля 137 млн чалавек у Партугаліі, Бразыліі і розных частках Азыі. Гішпанская мова, на якой размаўляе прыкладна 231 млн чалавек у Гішпаніі, Паўднёвай Амэрыцы, на розных частках Карыбаў і мова румынская, на якой размаўляюць каля 25 млн чалавек у Румыніі і на Балканскім паўвостраве. Таксама тыя мовы распаўсюджаныя сярод гішпанамоўных у ЗША, італьянамоўных у Аргентыне, румынамоўных у краінах былой Югаславія і г. д.

Ненацыянальныя мовы

Некаторыя раманскія мовы функцыянуюць як ненацыянальныя, мясцовыя гаворкі ці мовы. Гэта рэта-раманская мова, якая складаецца з дыялектаў у Швайцарыі, дзе яна завецца «раманьш» і паўночнай Італіі, дзе яна завецца Ладзіно (у літ. «Ладзін») ці Фрыўльская.

У паўднёвай Францыі на правансальскай мове ці Окетан, гавораць прыкладна каля 12 млн чалавек. Раней то была літаратурная мова, зараз складецца з сэрыі лякальных дыялектаў.

Па-каталёнску гавораць 5 мільёнаў чалавек у гішпанскай правінцыі Каталёнія, што на беразе Міжземнага мора, на мяжы з Францыяй у Валенсіі. На ёй таксама размаўляюць у Альг’еро, Сардынія, на Балеарскія выспах, і на Пірынейскім перавале Аран, францускім рэгіёне Русільён і ў княстве Андора. Зь Сярэдніх вякоў, каталёнская мова была цесна ўзаемазьвязана з паўднёвымі дыялектамі фарнускай мовы.

Сардзкая мова зьяўляецца агульным найменьнем групы раманскіх моваў, на якіх гавораць у Сардыніі каля 1 млн чалавек. Сардзкая мова мае асаблівую цікаўнасьць з боку вучоных з-за архаічнай характарыстыкі гэтага дыялекту, напрыклад захаваньне лацінскага гуку k, у той жа час як у іншых мовах ён палаталізаваўся (напрыклад, Сардзкае «kelu» з францускай «ciel», італьянскай і Гішпанскай «cielo», і румынскай «cer»).

Ладзіно, таксама званая Юдэа-Раманская альбо Сепхардзік, зьяўляецца гутарковай для яўрэяў у Стамбуле, Салоніках і іншых месцах Міжземнага мора. Яна ўтварылася ў XVI стагодзьдзі ад гішпанскай мовы, дзе яўрэі тады знаходзіліся ў прывеліяваным стане згодна з каралеўскім эдыктам. Ладзіно ўвабрала ў сабе таксама элемэнты мовы турэцкай і грэцкай, а таксама і іўрыта.

Ад раманскіх крэолаў, бяруць пачатак такія мовы як піджын, ці спрошчаныя гандлёвыя мовы, якія таксама распаўсюджаны па ўсім сьвеце. Прыкладамі могуць зьяўляцца гаіцянская і луізіянская француская мова, як і разнатыпы мовы партугальскай, якую можна знайсці ў Макао ды Гоа.

Прынамсі, адна запісаная раманская мова, далмацкая, сталася вымерлай. На ёй раней гукалі па ўсходнім узьбярэжжы Адрыяцкага мора і яна складалася з двух дыялектаў: рагузыйскі, вядомы толькі па некалькіх дакумантах эпохі Сярэдневечча і веглійскім, які зьнік у 1898, калі загінуў на міне апошні яе носьбіт.

Гісторыя

Вульгарная латынь

Народныя песьні, надпісы часоў Рэспубліканскага Рыму сьведчаць аб зьменах у лацінскай мове сярод ніжэйшых слаёў грамадзтва, дзе яна пачала падвяргацца мадыфікацыі ў вымаўленьні і граматыцы. Такім чынам стварылася рознасьць паміж простай пісьмовай мовай і мовай прывеліяванай. У пэрыяд рымскай экспансіі, такая лацінская мова, якая мела назоў Вульгарная Латынь, разносілася ў далёкія правінцыі жаўнэрамі, гандлярамі і каляністамі.

Тым ня менш ня ўсе правінцыі былі раманізаваныя адразу. Сыцылія і Сардынія пачалі калянізавацца не раней за 238 ДХ, а Дакія — сучасная Румынія, не траплялі пад рымскую акупацыю ажно да 100 ПХ. У розных правінцыях, людзі па-рознаму ўспрымалі лацінскую мову, падвяргаючы яе ўласнай мадыфікацыі згодна з фанэтычнымі ды граматычнымі асаблівасьцямі сваёй уласнай мовы. Ібэрыйцы, напрыклад, зьмянялі лацінскую мовы адным шляхам, а Галы змянялі па-іншаму.

Покрыш Рымскай імпэрыі ў V стагодзьдзі, і перасяленьні германскіх плямёнаў, адрэзалі Рым ад яго правінцыяў і іншыя рэгіёны пачалі мадыфікаваць гутарковую латынь паводле свайго, унікальнага шляха.

Гісторыя францускай і правансальскай мовы

У Францыі Гала-Рымскай, узьнік падзел між поўначчу і поўднем, што было зьвязана з засяленьнем поўначы германа-моўнымі франкамі, якія і далі назоў поўначчы — «France». Тут у Сярэднія вякі вельмі моцнай стала дыялектызацыя і разьвіцьцё сваіх уласных гутарковых формаў, у выніку чаго, некаторыя дыялекты пачалі лічыць цалкам адрознымі мовамі. Такімі мовамі сталі франьсьен, пікардыйская, нарманская, лар’янская і валёнская. Паўднёвая Францыя, ці Правансаль, размаўлялі на лангедоцкай, аўвернацкай і шмат іншых дыялектаў. Дыялект Парыжу стаўся нацыянальнай мовай, дзякуючы палітычнаму прэстыжу сталічнага места, і сёньня ён зьяўляецца мадэльлю для францускае мовы.

Гісторыя італьянскай мовы

Дыялектныя варыянты ў паўстаньні італьянскай мовы круцяцца вакол Гала-Італьянскага паўночнага захаду; паўночна-ўсходняй ці Вэнэцыянскай групы; цэнтральная дыялектная група, улучае дыялекты Тасканіі, Умбрыі, паўночны Лацыюм (правінцыя Рыму), і Корсыка; і група дыялектаў поўдня ўлучае Абруцэзе-Нэапалітанскі і Калабрыя-Сыцыліянскі. Канчатковы выбар на карысьць гаворкі Тасканіі адбыўся з-за моцнага ўнёску ў культуру (напр. творы Дантэ) і палітычнага прэстыжу Фларэнцыі. Хоць выбар на карысьць дыялекту Тасканіі быў найбольш прэстыжным у Італіі, рымскі дыялект хутчэй стаўся стандартнай мовай.

Гісторыя гішпанскай і партугальскай мовы

На Ібэрыйскім паўвостраве, дзьве мовы распрацоўваліся кожная са сваіх уласных дыялектаў. Тут ёсьць Галіцыйска-Партугальскі дыялект на паўночным захадзе, дыялекты ў цэнтры і на поўдні. Гішпанская мова (якая ўнутры краіны завецца касьцільскай) выкшталтавалася ў цэнтры паўвострава паміж Леонам і Касьціліяй; арагонская мова выкшталтавалася на ўсходзе, андалузійская на поўдні. Дыялект Лісабону супернічаў з дыялектам Рыё-дэ-Жанэйра ў Бразыліі. У школах Амэрыкі выкладаецца бразылські варыянт мовы, а Эўропы — лісабонскі. Тая ж сітуацыя спасьцігла і гішпанскую мову, на якой размаўляюць у цэнтральнай Гішпаніі, хоць мэксыканская гішпанская ёсьць часта вывучаемай у паўночнаамэрыканскіх школах.

Гісторыя румынскай мовы

Румынская мовы выкштаўтавалася з шэрагу дыялектаў, такіх як Македона-Румынскі, на якім гукалі ў паўднёвай Македоніі, і Іста-Румынская, мова некалькіх тысячаў асоб на ўсходзе тэрыторыі Харватыі і Сэрбіі.

Лінгвістычная характарыстыка

Падабенства і рознасьць паміж раманскімі мовамі і іхнія адносіны да латыні можна бачыць у наступным сказе, які гучыць «Паэт кахае маладзіцу»:

Лацінская мова
Poeta puellam amat

Француская мова
Le poete aime la jeune fille

Італьянская мова
Il poeta ama la ragazza

Аксытанская мова
Lo poèta aima la chatona

Партугальская мова
O poeta ama a menina

Гішпанская мова
El poeta quiere la muchacha

Румынская мова
Poetul iubeşte fata

Слова паэт было пазычана з грэцкай мовы ў лацінскую мову, што падкрэслівае што ня ўсе раманскія словы, нават калі яны пайшлі з латыні, зьяўляюцца першапачаткова італійскімі. Некаторыя словы могуць розьніцца ў розных раманскіх мовах, таму што яны былі запазычаны ад розных формаў у лацінскай мове, ці запазычаны ад сваіх уласных мовах. Некаторыя словы маглі быць запазычанымі з суседніх моваў; напрыклад, гішпанскае izquierdo, «левы» было запазычана ад баскаў, а румынскае sticla «шклянка для піцьця» запазычана з моваў славянскіх. Часта новыя словы былі ўспрыняты раманскімі мовамі ад заваёўнікаў, напрыклад гішпанскае aceite і партугальскае azeite, «олія», узята ад арабаў, а францускае danser, «танчыць», і gagner «ураджай» было запазычана ад германцаў.

Сыстэма граматыкі

Кірункам зьмяненьня латыні ў раманскіх мовах лічыцца зьмяншэньне лацінскіх формаў і выдаленьне дыстынктыўных канчаткаў. Напрыклад, лацінскае слова porta, «дзьверы» мае тры сынгулярныя склоны: намінатыў, вакатыў і аблятыў — porta; акузатыў portam; і генэтыў і датыў portae. Сучасныя раманскія мовы тым ня менш, карыстаюцца толькі адной сынгулярнай формай: француская porte, італьянская і партугальская porta, гішпанская puerta. Рэшты разьдзелы граматычныя ўлучаюць у сабе выдаленьне сярэдняга роду, распрацоўку вызначанага артыкля, большае выкарыстаньне прыназоўніка, больш строгі парадак у сказе, ды ўзьнікненьне дапаможнага дзеяслову ў асобных часах.

Парадыгма дзеяслову

Француская ступень дзеяслову залежыць ад стану займеньніка і сталася абавязковай (параўнанне францускае je chante, «я пяю», з італьянскім canto); але ў цэлым лацінская парадыгма дзеяслову застаецца бяз зьменаў.

Пакзальнай у фанэтыцы стала страта апазыцыі паміж лацінскім доўгімі і кароткімі галоснымі, голас у інтэрвакальных безгалосных зычных, і страта ў некаторых мовах напрыканцы слогу і ў канцы слова літары s. Узьнікненьне ўзору тону вядзе да рэдукцыі, альбо страты мноства ненаціскных галосных у мноства больш акцэнтаваных мовах, такіх як гала-рамаскай і старой францускай. Таксама ёсьць страта дыфтонгаў напружаных галосных у большасьці раманскіх моваў. Выключэньнем тутай зьяўляецца француская мова і партугальская, дзе галосныя перад зычнымі падвяргаюцца насалізацыі — напрыклад, францускае main, «рука» з партугальскім mao і гішпанскім і італьянскім mano.

Значэньне гістарычнае

Выява Sacramentā Argentariae (Клятвы ў Стразбурзе) (842)

Латынь і вульгарная латынь была адзіным сродкам для выразу і запісу на працягу ўсяго раньняга Сярэдневечча, а першым сапраўды раманскім тэкстам зьяўляецца так званая Клятва ў Страсбурзе, угада паміж двума нашчадкамі роду Шарлеманяў, датуецца 842. Той дакумант прэзэнтуе стасункі паміж мацярынскай лацінскай мовай і раньнімі раманскімі. То ёсьць неацэнны дакумант, які паказуе лінгвістычныя зьмены, і зьяўляецца ўнікальнай крыніцай для гісторыкаў-лнгвістаў і крыніцай для іхніх гіпотэзаў.

Літаратура

• Anderson, James M., and Rochet, Bernard, Historical Romance Morphology (1978);
• Auerbach, Erich, Introduction to Romance Languages and Literature (1961);
• Elcock, W. D., The Romance Languages (1960);
• Grandgent, C. H., An Introduction to Vulgar Latin (1907);
• Hall, Robert, External History of the Romance Languages (1974);
• Heatwole, O. W., A Comparative Practical Grammar of French, Spanish, and Italian (1956);
• Iordan, Iorgu, and Orr, John, An Introduction to Romance Linguistics, Its Schools and Scholars, 2d ed. (1970);
• Posner, R., The Romance Languages: A Linguistic Introduction (1970);
• Pountain, C. J., Structures and Transformations: The Romance Verb (1983).

Вонкавыя спасылкі

Раманскія мовы — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў