Перайсці да зместу

Гімалаі

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Гімалаі
Краіны
Перыяд утварэнняМелавы 
Плошча1 089 133 км²
Даўжыня2 330 км
Шырыня1 335 км
Найвышэйшая вяршыняДжамалунгма 
Найвышэйшы пункт8848 м 
Гімалаі (Кітай)
Гімалаі
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гімала́і (санскр.: हिमालय, himālaya IAST, хіндзі: हिमालय, непальск.: हिमालय, кіт.: 喜馬拉雅山脈) — самыя высокія горы Зямлі. Ланцуг Гімалаяў ляжыць у паўднёвай Азіі, мае 2,5 тыс. км даўжыні і каля 250 км шырыні. Знаходзяцца на тэрыторыі, якая належыць Пакістану, Індыі, Кітаю, Непалу і Бутану. Перадгор’і Гімалаяў таксама займаюць крайнюю паўночную частку Бангладэша[1]. Складаецца з трох галоўных ступеней: Вялікія Гімалаі, Малыя Гімалаі і Сівалік. Горы, якія перавышаюць 8.000 метраў утвараюць Вялікія Гімалаі, у якіх самыя малыя вяршыні маюць вышыню болей 4.000 метраў. З усходу Вялікія Гімалаі мяжуюць з далінай Брахмапутры, а з захаду з Індам. Горы Малых Гімалаяў дасягаюць вышыні 2 400 метраў, толькі на захадзе ўздымаюцца на 4 000 метраў. Самая нізкая ступень — Сівалік, які цягнецца ўздоўж усяе сістэмы ад Брахмапутры да Інда, а яго вышыня не перавышае 2 000 метраў.

Горная сістэма Гімалаяў на стыку Цэнтральнай і Паўднёвай Азіі мае звыш 2900 км у даўжыню і каля 350 км у шырыню. Плошча складае прыблізна 650 тыс. км²[2]. Сярэдняя вышыня грабянёў каля 6 км, максімальная 8848 м[3] — гара Джамалунгма (Эверэст). Тут знаходзіцца 10 васьмітысячнікаў — вяршынь вышынёй больш 8000 м над узроўнем мора. На паўночным захадзе ад заходняга ланцуга Гімалаяў знаходзіцца іншая найвышэйшая горная сістэма — Каракарум.

Насельніцтва галоўным чынам займаецца земляробствам, хоць клімат дазваляе вырошчаваць толькі некалькі відаў злакаў, бульбу і некаторую іншую гародніну. Палі размяшчаюцца на нахільных тэрасах.

Этымалогія

[правіць | правіць зыходнік]

У старажытных грэкаў і рымлян Гімалаі называліся Імаус (Імаас)[4].

Геаграфія

[правіць | правіць зыходнік]

Гімалаі ўзвышаюцца над Інда-Гангскай раўнінай 3 ступенямі, якія ўтвараюць горы Сівалік (Перадгімалаі), Малыя Гімалаі (хрыбет Пір-Панджал, Дхаоладхар і іншыя) і аддзеленыя ад іх ланцугом падоўжных упадзін (даліна Катманду, Кашмірская даліна і іншыя) Вялікія Гімалаі, якія дзеляцца на Асамскія, Непальскія, Кумаонскія і Пенджабскія Гімалаі[5].

Вяршыні больш 8 км над узроўнем мора складаюць Вялікія Гімалаі, самыя нізкія перавалы ў іх знаходзяцца на вышынях больш 4 км. Для Вялікіх Гімалаяў характэрныя грабяні альпійскага тыпу, велізарныя вышынныя кантрасты, магутнае зледзяненне (плошча звыш 33 тысяч км²)[5].

З усходу гэту граду абмяжоўвае даліна Брахмапутры, а з захаду — Інда (гэтыя магутныя рэкі з трох бакоў акружаюць усю горную сістэму). Крайняй замыкальнай паўночна-заходняй вяршыняй Гімалаяў з’яўляецца Нангапарбат (8126 м), усходняй — Намджагбарва (7782 м).

Вяршыні Малых Гімалаяў у сярэднім дасягаюць 2,4 км, і толькі ў заходняй частцы — 4 км над роўнем мора.

Самая нізкая града, Сівалік, цягнецца ўздоўж усёй горнай сістэмы ад Брахмапутры да Інда, нідзе не перавышаючы 2 км.

У Гімалаях бяруць пачатак асноўныя рэкі Паўднёвай Азіі — Інд, Ганг, Брахмапутра. Гімалаі — раён міжнароднага альпінізму (гпераважна ў Непале).

Гімалаі з борта Міжнароднай касмічнай станцыі. 2004 год.


Тэрыторыі

[правіць | правіць зыходнік]

Геаграфічна Гімалаі знаходзяцца на Індыйскім субкантыненце. Спіс краін і тэрыторый, праз якія праходзяць Гімалаі:

Геалогія

[правіць | правіць зыходнік]

Гімалаі галоўным чынам сфарміраваліся ў трацічным перыядзе алігацэна, у час альпійскага арагенезу. Такім чынам, гэта параўнальна маладыя горы, якія складаюцца з паслядоўных раўнамерных дуг з вышынямі, якія нарастаюць да поўначы. Паўднёвыя перадгор’і складзены пераважна пясчанікамі і кангламератамі, карэнныя схілы і восевая зона — гнейсамі, крышталічнымі сланцамі, гранітамі, філітамі і іншымі крышталічнымі і метамарфічнымі пародамі. Для рэгіёна характэрна рэзкая эрозія глебы, якая прыводзіць да з’яўлення стромых абрываў і горных абвалаў.

Працэс росту Гімалаяў працягваецца. У лістападзе 1999 года альпіністы і навукоўцы з Нацыянальнага геаграфічнага таварыства ЗША, выкарыстоўваючы дадзеныя сістэмы глабальнага спадарожнікавага пазіцыянавання (GPS), устанавілі, што вышыня Эверэста складае 8850 м над узроўнем мора[6] — на 2 м вышэй, чым вызначылі ў сярэдзіне XIX стагоддзя англійскія тапографы і картографы. Праўда, улады Непала пакуль не прызналі новы лік.

Найвышэйшыя вяршыні

[правіць | правіць зыходнік]
Гл. таксама: Спіс гімалайскіх вяршынь і перавалаў

У Гімалаях знаходзяцца 10 з 14 васьмітысячнікаў свету.

Найвышэйшая вяршыня Зямлі знаходзіцца на мяжы Непала і Кітая (Тыбецкі аўтаномны раён). Па-непальску яна завецца — Сагарматха, а па-тыбецку — Боская Маці Зямлі (Джамалунгма). Назву Эверэст гара атрымала ў час першага вымярэння яе вышыні ў сярэдзіне XIX стагоддзя ў гонар Джорджа Эверэста (англ.: George Everest, 1790—1866), галоўнага геадэзіста тапаграфічнай службы Брытанскай Індыі. Вяршыня гары знаходзіцца на вышыні 8848 м[3].

Клімат

[правіць | правіць зыходнік]

Гімалаі аддзяляюць Індыйскую нізіну ад Тыбецкага нагор’я. Паўднёвыя схілы гор знаходзяцца пад уплывам сезонных вятроў — мусонаў. Летам тут выпадаюць багатыя Ападкі — ва ўсходняй частцы да 4 м, у заходняй — да 1 м ападкаў у год. У сваю чаргу, паўночныя схілы знаходзяцца ў сферы дзеяння кантынентальнага клімату, халоднага і сухога.

Высока ў горах маразы летам перавышаюць −25 °C, а зімою тэмпература падае да −40 °C. Тут таксама часта назіраюцца ўраганныя вятры са скорасцю да 150 км/г і рэзкія змены надвор’я.

Ледавікі

[правіць | правіць зыходнік]

Агульная плошча ледавікоў у Гімалаях складае 33 000 км², аб’ём снегу — каля 6 600 км³. Ледавікі знаходзяцца пераважна вакол найбольш значных горных масіваў і самых высокіх вяршынь. Найболей працяглыя ледавікі — Ганготры і Зема (26 км), а таксама Ронгбук, размешчаны на паўночным схіле гары Джамалунгма.

Ледзяныя цясніны, ледаспады і зоны расколін у ледавіках увесь час змяняюцца. Шырокія палі крупчатага снегу (фірн) сустракаюцца рэдка, бо іх утваэнню перашкаджаюць стромыя схілы. Талыя ледавіковыя воды сілкуюць вялікія рэкі — Ганг, Інд і Брахмапутру.

На захадзе Гімалаяў вышыня снегавой лініі складае прыкладна 5000 м на паўднёвых схілах і 5700—5900 м на паўночных. На ўсходзе Гімалаяў снегавая мяжа на паўднёвых схілах знаходзіцца на вышыні 4500—4800 м, а на паўночных — 6100 м. Ледавікі маюць пераважна дэндрытавы (ці гімалайскі) тып, яны спускаюцца на 1300—1600 м ніжэй снегавой лініі[2].

Расліннасць

[правіць | правіць зыходнік]

У Гімалаях ясна бачна яруснае размеркаванне расліннасці: знізу ўгару змяняюцца тэраі (забагненыя джунглі), вечназялёныя трапічныя, лісцяныя, хвойныя, змяшаныя лясы, альпійскія сенажаці.

На паўночных, сушэйшых схілах, дзе ўплыў мусона слабее, дамінуюць горныя стэпы і паўпустыні. Ля падножжа гор раскінуліся сухія саваны і хваёвыя лясы, а далей — трохі гусцейшыя лісцяныя. У перадгор’ях заходніх Гімалаяў расце дрэва дхак (Butea monospera), якое дае каштоўную смалу і дарагую драўніну.

Ва ўсходняй частцы да вышыні 1 км схілы пакрыты вільготным і багністым лесам тыпу джунгляў пад назвай тэраі, дзе растуць буланыя дрэвы (Shorea robusta) з каштоўнай драўнінай. Вышэй пачынаецца зона трапічнага лесу з бамбукам, пальмамі і дравяністымі папарацьамі.

Ад вышынь 2 км пераважаюць лісцяныя лясы з дубамі, магноліямі, каштанамі і клёнамі. Вышэй 2,6 км гушчару сустракаюцца хвойныя дрэвы, у тым ліку гімалайскія хвоі і кедры.

Ад 3,5 км да 4 км знаходзіцца ярус рададэндранаў і карлікавых хмызнякоў, а таксама высакагорных імхоў. Вышэй 5 км — ландшафты гляпіяльна-нівальнага пояса.

Мяжа вечных снягоў праходзіць на вышыні 4,5 км (з паўднёвага боку) і 6 км (з паўночнай).

Жывёльны свет

[правіць | правіць зыходнік]

Жывёльны свет Гімалаяў абумоўлены адрозненнямі ландшафту. Сенажаці пояса Тэраі з’яўляюцца месцам рассялення віду індыйскі насарог (Rhinoceros unicornis). Сенажаці альпійскага пояса — месца рассялення выміраючага віду барс (Uncia uncia). У ніжняй частцы паўднёвага схілу фаўна індыйская. На паўднёвых схілах у трапічнай зоне жывёльны свет найболей разнастайны. У лясах жывуць буйныя сысуны, паўзуны і казуркі. Фаўна высакагор’яў блізкая да тыбецкай. На паўночным боку Гімалаяў сустракаюцца гімалайскія мядзведзі, мускусныя кабаргі і розныя выгляды антылоп, дзікія коні, дзікія козы, дзікія бараны, які, горныя казлы. Пашыраны грызуны.

Ахаваныя прыродныя тэрыторыі

[правіць | правіць зыходнік]

На тэрыторыі Гімалаяў знаходзяцца шматлікія прыродныя ахаваныя тэрыторыі розных дзяржаў, такіх як Індыя, Непал, Бутан.

Нацыянальныя паркі

[правіць | правіць зыходнік]
Гл. таксама: Нацыянальныя паркі Бутана

Нацыянальны парк Сагарматха

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Нацыянальны парк Сагарматха

Нацыянальны парк Сагарматха знаходзіцца ў Непале, у цэнтральнай частцы Высокіх Гімалаяў. Яго плошча складае 1240 км². Апроч Джамалунгмы, тут знаходзяцца васьмітысячнікі Лхоцзэ і Чо-Айю.

На тэрыторыі нацыянальнага парка водзіцца шмат відаў сысуноў, у тым ліку эндэмікі — снежны барс (ірбіс), чорны гімалайскі мядзведзь, гімалайскі воўк і тыбецкая лісіца. З птушак — гімалайскі каршун, шляхетны арол і арлан.

У 1976 годзе нацыянальны парк Сагарматха ўключаны ў пералік Помнікаў сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны, складзенай ЮНЕСКА[7] для захавання прыродных багаццяў і традыцыйнага парадку жыцця народаў Зямлі.

Насельніцтва

[правіць | правіць зыходнік]

Першыя чалавечыя селішчы, выяўленыя ў перадгор’ях Гімалаяў, датуюцца прыкладна 8000 г. да н.э. З поўдня рэгіён засялялі арыйскія народнасці Індастана; з захаду — персідскія і цюркскія народы; з паўночнага ўсходу — тыбетцы.

Непальская жанчына з дзіцём.

Большасць жыхароў кожнай з буйных далін існавала адносна незалежна адзін ад аднаго, у іх узнікалі розныя дзяржаўныя ўтварэнні, таму насельніцтва многіх раёнаў утварыла замкнёныя этнічныя групы. Шэраг даследчыкаў лічаць найболей непасрэднымі нашчадкамі арыяў, іншыя ж мяркуюць, што гэта нашчадкі воінаў Аляксандра Македонскага, чыё войска ў IV ст. да н.э. дасягнула, наколькі можна меркаваць па крыніцах, якія дайшлі да нас, даліны Кулу  (англ.) (бел.. На тэрыторыі Гімалаяў жывуць шэрпы, якія дайшлі сюды з Заходняга Тыбета ў XV-XVI стагоддзях, мабыць, пад напорам мацнейшых суседзяў.

Храм шэрпаў.

У XIX стагоддзі Гімалаі сталі зонай уплыву Брытанскай імперыі. Пасля здабыцця Брытанскай Індыяй незалежнасці і яе падзелу на Індыю і Пакістан у 1947 г. пачаўся Кашмірскі канфлікт. Захад і поўнач былога княства Джаму і Кашмір — Гілгіт, Балтыстан аж да хрыбта Каракарум і кітайскай мяжы — апынуліся акупаваны Пакістанам, тым часам як усходнія і паўночна-ўсходнія раёны, што прылягаюць да Тыбета, былі акупаваны КНР.

Большасць насельніцтва паўночных Гімалаяў да цяперашняга часу займаецца натуральным сельскай гаспадаркай. Сталыя селішчы размяшчаюцца, звычайна, у далінах на вышынях да 3800-4000 м пры наяўнасці вады і адносна гарызантальнай паверхні; уся даступная для земляробства тэрыторыя тэрасавана і разбіта на невялікія палі. Апрацоўваюцца ячмень, авёс, бульба, гарох, рэпа, морква і шэраг іншых культур. У найболей спрыяльных раёнах, такіх як Лех і даліна Нары, выспяваюць яблыкі і нават абрыкосы. Разводзяцца таксама куры і скаціна, галоўным чынам, авечкі і козы. У высакагорных і/ці засушлівых раёнах адзіным відам дзейнасці з’яўляецца адгонная жывёлагадоўля. Авечак, коз і якаў можна сустрэць паўсюль аж да самай мяжы снегу. Чыста жывёлагадоўчых паселішчаў нямнога, яны размешчаны толькі ў раёнах з найболей суровым кліматам.

Лета ў Леху.

Вялікую ролю ў эканоміцы рэгіёна, асабліва Ладакха, Занскара і наваколля Маналі, гуляе турызм. Шэрпы атрымваюць дадатковы прыбытак, беручы ўдзел у горных экспедыцыях. У нашы дні шэрпы не толькі носчыкі, але і правадыры — раўнапраўныя, вопытныя і добра экіпіраваныя партнёры даследчыкаў Гімалаяў з Еўропы, Амерыкі ці Аўстраліі.

Дарогі

[правіць | правіць зыходнік]

Да сярэдзіны XX стагоддзя адзінымі шляхамі зносін у рэгіёне былі караванныя сцежкі, якія злучалі розныя гімалайскія даліны-дзяржавы адну з адною, а таксама з паўднёвымі і заходнімі раўнінамі, Памірам, Сярэдняй Азіяй, Тыбетам і Кітаем. Такія сцежкі працягваюць іграць заўважную ролю і цяпер, асабліва там, дзе няма аўтамабільных дарог, ці тады, калі яны непраходныя.

Будаванне колавых дарог у рэгіёне пачалося толькі ў сярэдзіне XX стагоддзя з дарогі Шрынагар — Каргіл — Лех. Доўгія гады яна заставалася практычна адзінай. Потым, у 1970-80-я гады, была пабудавана дарога Лех — К'еланг — Маналі, якая перасякае Вялікі Гімалайскі хрыбет і праходзіць цераз некалькі перавалаў вышынёй больш 5000 м. Тады ж былі збудаваны некалькі адгалінаванняў ад гэтай дарогі ўбок кітайскай граніцы і дарогі Каргіл — Падум. Усе гэтыя дарогі адкрываюцца толькі на некалькі месяцаў у годзе, прыкладна з сярэдзіны чэрвеня па сярэдзіну кастрычніка, а ў астатні час перавалы, цераз якія яны пракладзены, завалены снегам. У наш час актыўнае будаванне дарог працягваецца ў Занскары.

Пакаральнікі Гімалаеў

[правіць | правіць зыходнік]
Самыя высокія вяршыні Гімалаеў
Вяршыня Вышыня (м) Краіна Год пакарэння
Джамалунгма 8848 Непал/Кітай (Тыбет) 1953
Канчэнджанга 8586 Непал/Індыя 1955
Лхоцзэ 8516 Непал/Кітай (Тыбет) 1956
Макалу 8463 Непал/Кітай (Тыбет) 1955
Чо-Айю 8201 Непал/Кітай (Тыбет) 1954
Дхаўлагіры 8167 Непал 1960
Манаслу 8156 Непал 1956
Нангапарбат 8126 Пакістан 1953
Анапурна 8091 Непал 1950
Шышабангма 8027 Кітай (Тыбет) 1964

Першым заваяваным гімалайскім васьмітысячнікам стала Анапурна (1950).

Першае ўзыходжанне на Эверэст было здзейснена 29 мая 1953 года шэрпам Тэнцынгам Норгеем і новазеландцам Эдмундам Хілары.

Першай еўрапейскай жанчынай, якая заваявала Эверэст (1978), стала польская альпіністка Ванда Руткевіч (загінула ў 1992 годзе пры пад’ёме на Канчэнджангу).

Экспедыцыі звычайна арганізуюцца вясной ці восенню — зімой узыходжанне моцна абцяжарана.

Упершыню пакарыць Эверэст зімой (у лютым 1980 года) удалося палякам Кшыштафу Валіцкаму і Лешаку Ціхаму.

На сённяшні дзень на вяршыню Эверэста чалавек падымаўся ўжо каля 1200 разоў. У спісе заваёўнікаў 900 прозвішчаў (некаторыя падымаліся больш аднаго разу). На вяршыні пабывалі 60-гадовы мужчына і 13-гадовы юнак, а ў 1998 годзе — першы інвалід.

У 1956 годзе японец Т. Іманішы і шэрп Г. Норбу ўпершыню пакарылі Манасу.

У 1996 годзе казахстанскі альпініст Анатоль Букрэеў пакарыў адразу 4 васьмітысячнікі: Джамалунгму, Лхоцзэ, Чо-Айю, Шышабангму (загінуў у 1997 годзе пры пад’ёме на Анапурну).

Складанасці ўзыходжання

[правіць | правіць зыходнік]

З прычыны вялікай абсалютнай вышыні раёна над узроўнем мора, практычна ўсе ўзыходжанні прымаюць так званы вышынны характар. Для ўзыходжанняў такога роду да агульных тэхнічных перашкод дадаюцца яшчэ і разрэджанасць паветра. У разрэджаным паветры змяншаецца супраціўляльнасць арганізма, з’яўляюцца праблемы з канцэнтрацыяй увагі, правалы ў памяці і галюцынацыі, можа развіцца ацёк мозга ці лёгкіх (так званая горная хвароба). Вялікая частка альпіністаў (асабліва тыя, хто карыстаецца паслугамі фірм па арганізацыі ўзыходжання) падымаюцца з маленькім (звычайна зробленым з тытану) балончыкам з кіслародам. Вельмі вялікая колькасць смярцей абумоўлена менавіта праблемамі з горнай хваробай ці яе праявамі.

Вышэй 8 км пачынаецца так званая «зона смерці». Яна непрыдатная для жыцця чалавека — арганізм не ў стане аднавіць тут сілы нават пасля сярэдняга расходу энергіі.

Экалогія

[правіць | правіць зыходнік]

Камерцыялізацыя турызма і альпінізма пагражае навакольнаму асяроддзю, асабліва ў раёне турыстычных баз, размешчаных ля падножжа гор. Размах камерцыйных узыходаў на Эверэст (часта з выкарыстаннем тэхнікі) пагражае экасістэме Гімалаяў. Адходы на калісьці чыстых ледавіках засмечваюць ваду, пры тым што палова ўсёй пітной вады на Зямлі паступае з гор.

Змена клімату можа паўплываць на гаючыя ўласцівасці некаторых з раслін, што растуць у Гімалаях[8][9].

Культурны ўплыў

[правіць | правіць зыходнік]

У індуізме Гімалаі персаніфікаваны ў асобе бога Хімавата, які згадваецца ў Махабхараце; ён з’яўляецца богам снегу. Гэта бог-бацька Гангі і Сарасваці, а таксама Парваці, якая выйшла замуж за Шыву[10].

Некаторыя месцы Гімалаяў маюць рэлігійнае значэнне ў індуізме, джайнізме, сікхізме і будызме. Вядомы прыклад — Такцанг-лакханг, дзе, як кажуць, Падмасамбхава заснаваў будыйскі рух Бутана[11].

У Гімалаях знаходзяцца многія выдатнасці тыбецкіх будыстаў, у тым ліку рэзідэнцыя Далай-ламы. У Тыбеце знаходзіцца больш 3200 манастыроў[12], а ў тыбецкіх мусульман тут размяшчаюцца мячэці[13].

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Himalaya. Праверана 17 красавіка 2015.
  2. ↑ а б Гималаи // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
  3. ↑ а б Everest not as tall as thought (англ.)
  4. ↑ Имаус // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  5. ↑ а б Гималаи(недаступная спасылка). Географическая энциклопедия. Архівавана з першакрыніцы 19 сакавіка 2012. Праверана 13 верасня 2012.
  6. ↑ Alpine Research(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 28 верасня 2007. Праверана 1 красавіка 2007.
  7. ↑ Sagarmatha National Park — UNESCO World Heritage Centre
  8. ↑ Kala, Chandra Prakash (2011). Medicinal Plants and Sustainable Development. New York: Nova Science Publishers. pp. 280. ISBN 9781617619427.
  9. ↑ Kala, Chandra Prakash (2012). Biodiversity, Communities and Climate Change. New Delhi: Teri Publications. p. 358.
  10. ↑ Dallapiccola, Anna (2002). Dictionary of Hindu Lore and Legend. ISBN 0-500-51088-1.
  11. ↑ Pommaret, Francoise (2006). Bhutan Himlayan Mountains Kingdom (5th ed.). Odyssey Books and Guides. pp. 136–7. ISBN 978-9622178106.
  12. ↑ Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. China (includes Tibet, Hong Kong, and Macau) (англ.)(недаступная спасылка). U.S. State Department (8 сакавіка 2006). Архівавана з першакрыніцы 30 верасня 2016. Праверана 21 кастрычніка 2012.
  13. ↑ "Mosques in Lhasa, Tibet". People's Daily Online. October 27, 2005. Архіўная копія. Архівавана з першакрыніцы 23 верасня 2013. Праверана 2 жніўня 2016.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Гімалаі&oldid=4852454"