Барская канфедэрацыя

«Малітва канфедэратаў з Бара» Артур Гротгер

Казімір Пуласкі пад Чэнстаховай — карціна Юзэфа Хелмоньскага, 1875

Барская канфедэрацыя (1768—1772) — вайскова-палітычная канфедэрацыя Рэчы Паспалітай, абвешчаная ў мястэчку Бар, дзеля абароны ўнутранай і знешняй незалежнасці Рэчы Паспалітай, накіраваная супраць расійскай агрэсіі і супраць караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага.

Гісторыя

У 1767—1768, Расійскія ўлады прымусілі сейм Рэчы Паспалітай выканаць нявыгадныя загады. У адказ на гэта, і асабліва на арышт і выгнанне некаторых дысідэнтаў, а менавіта біскупа Кіева Юзафа Залускага, біскупа Кракава Каетана Солтыка, і гетмана Вацлава Ржэвуцкага з яго сынам Севярынам. Магнаты Адам Красінскі, Казімір Пуласкі і Міхал Красінскі і іх саюзнікі вырашылі ўтварыць канфедэрацыю — законную ваенную асацыяцыю, якая б супрацьстаяла ўраду.

Прынцыповай мэтай Барскай канфедэрацыі была абарона незалежнасці, правядзенне Рэччу Паспалітай самастойнай знешняй і ўнутранай палітыкі, выгнанне чужаземных войскаў. У гэтым бачыўся, несумненна, яе пазітыўны і патрыятычны бок. Адначасова барычане рашуча выступілі ў абарону вяршэнства каталіцкай царквы, шляхецкіх правоў пры ігнараванні спачатку якіх-небудзь істотных дзяржаўных рэформаў. Пры гэтым трэба ўлічваць, што ідэалогія канфедэрацкага руху на даволі працяглым адрэзку часу яе існавання мянялася. Яна карэкціравалася ў залежнасці ад абставін часу, міжнароднай сітуацыі, змен у кіраўніцтве, але па сутнасці заставалася той жа. Адзін з буйнейшых даследчыкаў гісторыі Барскай канфедэрацыі польскі гісторык У. Канапчынскі сцвярджаў, што яна «была і засталася да канца» рухам шляхецкім у арганізацыі і практыцы. Канфедэрацыя была шляхецкай па духу, але далёка не шляхецкай паводле саслоўнай прыналежнасці яе ўдзельнікаў. Даволі шырокі ўдзел у ёй узялі прадстаўнікі сялянства і мяшчанства. 3 таго факта, што шляхта змагла ўцягнуць у канфедэрацкі рух людзей ніжэйшых станаў, яшчэ не вынікала, што гэты рух меў цалкам дэмакратычны напрамак ці агульнасаслоўны грамадскі характар. І сялянства, і мяшчанства, далучыўшыся да гэтага руху, пакуль што служыла інтарэсам шляхецкай Рэчы Паспалітай. Пашырэнне сацыяльнай базы канфедэрацыі пагражала змене яе сутнасці. Калі б было больш увагі да «паспольства», канфедэрацыя магла б узняцца да паўстання і хаця б часткова стаць народным рухам.

Кароль Станіслаў Аўгуст пазнаўшы аб канфедэрацыі, імкнуўся спачатку дзейнічаць павольна, нягледзячы на тое, што канфедэрацыя ў сваім маніфесце абышла яго маўчаннем, але калі наступныя міралюбівыя дзеянні сталі немагчымымі, вялікі гетман Францыск Браніцкі з войскам і генералы Апраксін і Крачэтнікаў выступілі супраць канфедэратаў і ўзялі Бар. Аднак, адначасовы ўсплёск Каліеўшчыны на Украіне стымуляваў пашырэнне канфедэрацыі па ўсіх усходніх абласцях Польшчы і нават у Літве. Канфедэраты звярнуўся за дапамогай з-за мяжу і ўнеслі ўклад у выклік вайны паміж Расіяй і Асманскай імперыяй (Руска-турэцкая вайна, 1768-1774).

Сілы Канфедэрацыі пад камандаваннем Ігнацыя Мальчэўскага, Міхала Яна Паца і Караля Станіслава Радзівіла, выйгралі некалькі бітваў з рускімі, і нарэшце, ігнаруючы караля, паслалі паслоў усім асноўным Еўрапейскім паўнамоцтвам. У 1770 Рада Барскай канфедэрацыі перамясцілася ад яе першапачатковага месца ў Сілезію, адкуль вяла дыпламатычныя перамовы з Францыяй, Аўстрыяй і Турцыяй з мэтай фарміравання саюза супраць Расіі. Версальскі суд паслаў Шарля Франсуа Дзюмур'е, для таго каб ён дапамог канфедэратам арганізаваць войска. Пад яго ўплывам фракцыя перастала прызнаваць Станіслава Аўгуста, і ў той час, калі кароль вёў перамовы з мэтай далучыцца да канфедэрацыі, яго супраць волі значнай часткі канфедэратаў і французскага ўрада абвясцілі тыранам. Пасля гэтага кароль далучыўся да рускай фракцыі, маніфест, выдадзены супраць яго, быў разам з тым апошнім актам канфедэрацыі, нягледзячы на ваенную рэарганізацыю, якую ў 1770 і 1771 гг. імкнуўся зрабіць Дзюмур'е. канфедэрацыя страціла ўсякае значэнне. Каля 1776 г. зніклі апошнія яе сляды.

Літаратура

• Барская конфедерация // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.