Масква

Горад федэральнага значэння Масква руск.: Москва Герб Сцяг Краіна Расія Суб’ект федэрацыі Масква Каардынаты 55°45′21″ пн. ш. 37°37′04″ у. д. Кіраўнік Сяргей Сямёнавіч Сабянін Заснаваны невядома Першая згадка 1147 Плошча 2 562 ± 1 км² Вышыня цэнтра 156 м Водныя аб’екты Масква, Яўза, Vodootvodny Canal[d], Skhodnya Derivation Canal[d] і Канал імя Масквы Насельніцтва ▲13 149 000 чал. (2024) Часавы пояс MSD, UTC+03:00 і Еўропа/Масква[d] Тэлефонны код 495, 499 Паштовыя індэксы 101001–135999 Аўтамабільны код 77, 97, 99, 177, 197, 199, 777 і 799 Код АКАТП 45000000000 Афіцыйны сайт mos.ru (руск.)​ (англ.) Масква на карце Расіі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Масква́ (руск.: Москва) — горад у цэнтры еўрапейскай часткі Расіі, сталіца краіны. Асобны суб’ект федэрацыі — горад федэральнага значэння. Таксама цэнтр Цэнтральнай федэральнай акругі і Маскоўскай вобласці, горад-герой (1965). Найбуйнейшы паводле колькасці жыхароў горад Расіі і Еўропы, найважнейшы транспартны вузел, а таксама палітычны, эканамічны, культурны і навуковы цэнтр краіны.

Назва

Назва горада Масква паходзіць ад назвы ракі Масква, на берагах якіх паселішча паўстала. Гідронім Масква мае доўгую і багатую гісторыю вытлумачэння яго паходжання, ён вытлумачваўся са славянскага, фінскага, балцкага моўнага матэрыялу. На сёння пераважае балцкае вытлумачэнне, фінскія версіі прызнаныя ўзніклымі з павярхоўных сугуччаў. Гэта падмацоўваецца і балцкім гідранімічным фонам як на працягу цячэння ракі Масквы, так і на тэрыторыі горада Масква. Балцкія назвы ў рэк Лама, Руза, Мажая, Вярэя, Нара, Сярпея, ад якіх гарады Валакаламск, Руза, Мажайск, Вярэя, Нара-Фамінск, Серпухаў, якія дугой атачаюць Маскву з заходняга боку. У самой Маскве моцны балцкі гідранімічны фон у зоне радыусам 10-15 км ад старога горада, дзе фіксуюцца балцкія назвы (найперш гідронімы, а калі тапонімы, дык вытворныя ад гідронімаў) Яўза, Няглінная, Чармянка, Прэсня, Сетунь, Хімка, Чура, Варгуніха, Кудрына, Бубна, Чачора, Нагаціна, Чартанава.

Корань Mask- звязаны з літоўскім maskėti «спешна кудысьці бегаць», maskatuoti «гайдацца падвешаным; гайдаць, зрушваць; спешна ісці; балбатаць; гарэзнічаць», maskatas «лахманы» (кавалкі вопраткі, што развяваюцца на ветры). Назва канфігурацыйнага значэння, адлюстроўвае выгіны рачнога рэчышча: рака Масква звілістая і ў верхнім цячэнні, і ў сярэднім, і на тэрыторыі цяперашняй Масквы (11 вялікіх петляў на 20-кіламетровай прасторы па прамой). У маскоўскай назве корань Mask- пашыраны пашыральнікам -(u)v-, які таксама вядомы ў літоўскім словаўтварэнні.

Геаграфія

Горад размешчаны ў міжрэччы Волгі і Акі, на ўскраіне Мяшчорскай нізіны. Па тэрыторыі Масквы працякае каля 150 рэчак, большасць з якіх у падземных трубах; самая вялікая рака Масква з прытокамі Яўза і Сетунь. У межы Масквы ўключаны былыя гарады Бабушкін, Любліно, Кунцава, Пярова, Тушына і іншыя населеныя пункты. Падзяляецца на 10 адміністрацыйных акруг.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Масквы

У канцы І тыс. асновай насельніцтва Масквы былі вяцічы. У канцы XI ст. Масква — невялікі горад з умацаваным цэнтрам і рамесна-гандлёвым пасадам. Упершыню згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе ў 1147 як уладанне суздальскага князя Юрыя Далгарукага. На мяжы XII—XIII ст. значны горад Уладзіміра-Суздальскага княства. У 1237—1238 разбурана мангола-татарамі. З канца XIII ст. цэнтр самастойнага княства; пачынальнікам дынастыі маскоўскіх князёў быў Даніла Аляксандравіч, сын Аляксандра Неўскага. З XIV ст. цэнтр Маскоўскага вялікага княства. Каля 1326 пры Іване I з Уладзіміра ў Маскву перанесена рэзідэнцыя мітрапалітаў рускай праваслаўнай царквы. У 1368 і 1370 войскі Дзмітрыя Іванавіча Данскога адбілі напады на Маскву вялікага князя ВКЛ Альгерда. У Маскве фарміравалася рускае войска, якое ўдзельнічала ў Кулікоўскай бітве 1380. У 1382 горад абрабаваў і спаліў хан Тахтамыш.

З канца XV ст. Масква — сталіца Расіі, у сувязі з чым у XV—XVI ст. павялічылася эканамічнае значэнне горада (вытворчасць зброі, тканін, скураных, ганчарных і ювелірных вырабаў), заснаваны Гарматны двор, Парахавы (канец XV ст.) і Манетны (1534) двары. У сакавіку 1564 Іван Фёдараў (Федаровіч) і Пётр Мсціславец выдалі ў Маскве першую друкаваную рускую кнігу («Апостал»). Горад моцна пацярпеў у часы апрычніны (1565—1572, 1575—1576), у 1571 спалены (акрамя Крамля) войскам крымскага хана Даўлет-Гірэя. У 1610 акупіраваны войскамі Рэчы Паспалітай, вызвалены народным апалчэннем пад кіраўніцтвам К. Мініна і Дз. Пажарскага. З XVII ст. Масква — усерасійскі цэнтр рамеснай вытворчасці і гандлю (у канцы 1630-х г. у горадзе было каля 2 тыс. рамеснікаў), узніклі парахавыя млыны, папяровыя мануфактуры, Гранатны двор і інш. У 1687 заснавана Славяна-грэка-лацінская акадэмія (з 1682 Маскоўская духоўная акадэмія). У 1682 і 1698 у Маскве адбыліся бунты стральцоў. З 1708 цэнтр Маскоўскай губерні, рэзідэнцыя генерал-губернатарства. Пасля пераносу ў 1712 сталіцы Расіі ў Пецярбург Масква засталася важнейшым эканамічным, гандлёвым і культурным цэнтрам краіны. У XVIII ст. развівалася тэкстыльная вытворчасць (палатняныя, шаўковыя мануфактуры, Суконны двор). Паводле перапісу 1701 ў Маскве 16 358 двароў. Пачалося брукаванне вуліц, у 1730 з’явілася вулічнае асвятленне, у 1781—1804 пабудаваны першы ў Расіі водаправод. У 1699 заснавана Бурмістрава палата (пазней Ратуша, з 1720 Магістрат), у 1785 — Гарадская дума. Заснаваны Артылерыйская (1707) і Інжынерная (1712) школы, у 1755 — Маскоўскі ўніверсітэт. У вайну 1812 Масква — цэнтр агульнарасійскага супраціўлення, на 2/3 спалена войскамі Напалеона I. У 1814 тут дзейнічала больш за 250 прадпрыемстваў. З 2-й пал. XIX ст. Масква — найбуйнейшы чыгуначны цэнтр краіны. У канцы 1840-х г. у горадзе з’явіўся першы грамадскі транспарт — «лінейкі», у 1899 — Маскоўскі трамвай.

У пач. XX ст. Масква — буйны сусветны крэдытна-фінансавы цэнтр. Адзін з цэнтраў рэвалюцыі 1905 — 07 і Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 ў Расіі. З 1918 Масква — сталіца РСФСР, у 1922-91 — СССР. У Вялікую Айчынную вайну адбылася Маскоўская бітва 1941—42, масквічы сфарміравалі 16 дывізій народнага апалчэння; тут знаходзіліся Дзяржаўны камітэт абароны і Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандавання. У 1980 ў Маскве прайшлі XXII Летнія Алімпійскія гульні.

З 1990 у Маскве абвешчаны дзяржаўны суверэнітэт Расійскай Федэрацыі. З 1992 Масква — сталіца Расійскай Федэрацыі, горад федэральнага значэння — суб’ект Расійскай Федэрацыі.

Насельніцтва

Статыстыка колькасці насельніцтва з 1350 па 2024 Год Колькасць 1350 30 000 ± 5 000 1400 40 000 ± 5 000 1600 100 000 ± 10 000 1638 200 000 ± 10 000 1710 160 000 ± 10 000 1725 145 000 ± 10 000 1738 138 400 ± 100 1750 130 000 ± 5 000 1775 161 000 ± 1 000 1785 188 700 ± 100 1800 250 000 ± 10 000 1811 270 200 ± 100 1813 215 000 ± 1 000 1825 241 500 ± 100 1830 305 600 ± 100 1835 335 800 ± 100 1840 349 100 ± 100 1847 353 300 ± 100 1852 373 800 ± 100 1856 368 800 ± 100 1858 377 800 ± 100 1859 379 300 ± 100 1863 462 500 ± 100 1864 351 600 ± 100 Год Колькасць 1868 416 400 ± 100 1871 601 969 1882 753 500 ± 100 1886 753 459 1891 822 400 ± 100 1897 1 039 000 ± 0 1900 1 175 000 ± 1 000 1902 1 174 700 ± 100 1907 1 345 700 ± 100 1908 1 359 200 ± 100 1912 1 617 157 1913 1 563 100 ± 100 1914 1 762 700 ± 100 1915 1 817 000 ± 100 1917 1 854 400 ± 100 1920 1 028 200 ± 100 1923 1 542 900 ± 0 1926 2 080 000 ± 1 000 1928 2 127 200 ± 100 1931 2 781 300 ± 100 1936 3 641 500 ± 100 1939 4 131 633 1956 4 839 000 ± 0 1959 5 045 905 Год Колькасць 1967 6 422 000 ± 1 000 1970 6 941 961 1972 7 151 000 ± 1 000 1973 7 255 000 ± 1 000 1975 7 862 000 ± 1 000 1976 7 658 000 ± 1 000 1979 7 830 509 1982 8 111 000 ± 1 000 1985 8 652 000 ± 1 000 1986 8 527 000 ± 1 000 1987 8 815 000 ± 1 000 1989 8 769 117 1990 8 880 124 1991 9 017 415 1992 9 067 808 1993 9 066 025 1994 9 066 612 1995 9 085 457 1996 9 246 727 1997 9 411 236 1998 9 604 297 1999 9 783 242 2000 9 932 932 2001 10 114 203 Год Колькасць 2002 10 382 754 2003 10 386 903 2004 10 535 681 2005 10 726 429 2006 10 923 762 2007 11 091 428 2008 11 186 851 2009 11 281 631 2010 11 503 501 2011 11 776 764 2012 11 856 578 2013 11 979 529 2014 12 108 257 2015 12 197 596 2017 12 380 664 2018 12 500 123 2018 12 506 468 2019 12 615 882 2020 12 692 466 2021 12 455 682 2021 13 010 112 2024 13 149 000

Адміністрацыйны падзел

Паўночна-заходняя адміністрацыйная акруга	Паўночная адміністрацыйная акруга	Паўночна-усходняя адміністрацыйная акруга
Заходняя адміністрацыйная акруга	Цэнтральная адміністрацыйная акруга	Усходняя адміністрацыйная акруга
Паўднёва-заходняя адміністрацыйная акруга	Паўднёвая адміністрацыйная акруга	Паўднёва-усходняя адміністрацыйная акруга

• Горад Зеленаград.

Гаспадарка

Масква — адзін з найбуйнейшых у свеце індустрыяльных цэнтраў. У структуры прамысловай прадукцыі вылучаюцца электраэнергетыка, машынабудаванне, хімічная прамысловасць, вытворчасць будаўнічых матэрыялаў, харчовая і інш. Шмат прадпрыемстваў ваенна-прамысловага комплексу, вядучыя прадпрыемствы авіяцыйнай, ракетна-касмічнай, радыёэлектроннай, прыладабудаўнічай прамысловасці. Вядучае месца займаюць машынабудаванне і металаапрацоўка, найбольшыя прадпрыемствы: «ЗІЛ», «Маскоўскі падшыпнік», авіяцыйнае вытворчае аб’яднанне імя Дзяменцьева, вытворчае аб’яднанне «Энергія», завод імя Хрунічава і інш. Нафтаперапрацоўчы завод.

Масква — цэнтр кнігавыдавецтва і кнігадрукавання. Развіваецца кінапрамысловасць. Галоўны фінансавы і інвестыцыйны цэнтр краіны.

Транспарт

Вузел чыгунак, аўтамабільных, водных і паветраных шляхоў зносін, рачны порт. Ад Масквы адыходзяць 11 электрыфікаваных напрамкаў чыгункі, 13 шашэйных дарог, міжнародныя аэрапорты Дамадзедава, Шарамецьева, Унукава, 3 рачных порты (выхады да мораў Атлантычнага і Паўночна-Ледавітага акіянаў). 9 чыгуначных вакзалаў:

• Камсамольская плошча
  • Ленінградскі
  • Казанскі
  • Яраслаўскі
• Кіеўскі
• Савелаўскі
• Рыжскі
• Павялецкі
• Курскі
• Беларускі

Дзейнічае Маскоўскі метрапалітэн (з 1935 года).

Навучальныя ўстановы

• Вышэйшае тэатральнае вучылішча імя М. С. Шчэпкіна
• Літаратурны інстытут імя А. М. Горкага
• Маскоўская сельскагаспадарчая акадэмія імя К. А. Ціміразева
• Маскоўскі дзяржаўны універсітэт імя М. В. Ламаносава
• Маскоўскі фізіка-тэхнічны інстытут (дзяржаўны універсітэт)
• Маскоўскі інжынерна-фізічны інстытут (дзяржаўны універсітэт)
• Маскоўскі дзяржаўны інстытут міжнародных адносін (універсітэт)
• Расійскі ўніверсітэт дружбы народаў
• Усерасійскі дзяржаўны інстытут кінематаграфіі імя С. А. Герасімава

Тэатры

• Вялікі тэатр
• Дзяржаўны акадэмічны тэатр імя Яўгена Вахтангава
• Малы тэатр
• Маскоўскі акадэмічны тэатр імя Уладзіміра Маякоўскага
• Маскоўскі драматычны тэатр імя А. С. Пушкіна
• Маскоўскі драматычны тэатр імя М. М. Ярмолавай
• Маскоўскі Мастацкі тэатр
• Маскоўскі тэатр «Сучаснік»
• Маскоўскі тэатр аперэты
• Расійскі акадэмічны маладзёжны тэатр
• Тэатр на Таганцы

Музеі

• Дзяржаўная Траццякоўская галерэя
• Дзяржаўны Дарвінаўскі музей
• Дзяржаўны музей выяўленчых мастацтваў імя А. С. Пушкіна
• Дом-музей В. М. Васняцова
• Мемарыяльная кватэра Пушкіна на Арбаце
• Музей абароны Масквы
• Музей В. А. Трапініна і маскоўскіх мастакоў яго часу
• Музей вады (Масква)
• Музей гісторыі каньяка
• Музей Усходу
• Расійскі музей лесу

Славутасці

• Адраджэнне (помнік)
• Армянскія могілкі
• Благаславёная ў вяках дружба народаў Расіі і Арменіі
• Дарогу качанятам!
• Дзеці — ахвяры заган дарослых
• Дзеці міра
• Маскоўскі крэмль
• Новадзявочы манастыр
• Песня (скульптура)
• Першы спадарожнік
• Помнік венгерска-савецкай дружбе
• Помнік героям фільма «Афіцэры»
• Помнік кінакамеры
• Помнік плаўленаму сырку «Дружба»
• Помнік Пятру I
• Помнік франтавому сабаку
• Помнік Шэрлаку Холмсу і доктару Ватсану
• Помнік Янку Купалу
• Працяты Пегас
• Хлеб (скульптурная кампазіцыя)
• Чорны кубаметр

Выдатныя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Масквы

• Мітрапаліт Антоній (1924—1986) — епіскап Рускай Царквы; Мітрапаліт Мінскі і Беларускі
• Ян Арлазораў (1947—2009) — расійскі тэатральны і эстрадны акцёр
• Арыстарх Белапольскі (1854—1934) — рускі і савецкі астраном
• Барыс Беразоўскі (1946—2013) — расійскі прадпрымальнік і палітычны дзеяч
• Яўген Будзінас (1944—2007) — беларускі пісьменнік і журналіст
• Канстанцін Ваншэнкін (1925—2012) — савецкі і расійскі паэт, аўтар слоў да песні «Я люблю цябе, жыццё»
• Уладзімір Высоцкі (1938—1980) — акцёр, паэт, аўтар соцень песень
• Ягор Гайдар (1956—2009) — расійскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, эканаміст
• Іван Дыхавічны (1947—2009) — савецкі і расійскі кінарэжысёр і сцэнарыст
• Людміла Зыкіна (1929—2009) — руская народная і эстрадная спявачка
• Уладзімір Патанін (* 1961) — расійскі прадпрымальнік і палітычны дзеяч
• Таццяна Пельтцэр (1904—1992) — расійская актрыса
• Пётр I (1672—1725) — 9-ы Цар і Вялікі князь Усяя Русі (з 1682) і першы імператар (20 студзеня 1721) Расійскай імперыі
• Аляксандр Пушкін (1799—1837) — расійскі паэт, драматург і празаік; член Расійскай акадэміі
• Ірына Радніна (* 1949) — савецкая фігурыстка, трохразовая алімпійская чэмпіёнка, дзесяціразовая чэмпіёнка свету
• Аляксей Рыбнікаў (* 1945) — кампазітар, народны артыст Расіі
• Святлана Савіцкая (* 1948) — касманаўт
• Андрэй Сахараў (1921—1989) — савецкі фізік, праваабаронца і палітычны дзеяч
• Андрэй Сіняўскі (1925—1997) — рускі літаратуразнаўца, пісьменнік, літаратурны крытык
• Сяргей Салаўёў (1820—1879) — расійскі гісторык
• Яўген Святланаў (1928—2002) — савецкі расійскі дырыжор, кампазітар і піяніст
• Ігар Старыгін (1946—2009) — савецкі і рускі акцёр тэатру і кіно
• Аляксандр Сувораў (1730—1800) — расійскі палкаводзец
• Павел Траццякоў (1832—1898) — расійскі прадпрымальнік, мецэнат, заснавальнік Траццякоўскай галерэі
• Ірына Хакамада (* 1955) — расійскі палітык
• Пётр Чаадаеў (1794—1856) — рускі філосаф
• Аляксей Чарамухін (1895—1958) — расійскі навуковец
• Леў Яшын (1929—1990) — савецкі футбаліст, брамнік

Гарады-пабрацімы

•  Інгальштат, Германія (8 лістапада 1995)
•  Анкара, Турцыя (1992)
•  Астана, Казахстан (20 чэрвеня 2000)
•  Афіны, Грэцыя (7 снежня 2001)
•  Баку, Азербайджан (13 чэрвеня 1997)
•  Бангкок, Тайланд (19 чэрвеня 1997)
•  Баня-Лука, БіГ (2003)
•  Берлін, Германія (28 жніўня 1991)
•  Браціслава, Славакія (1999)
•  Буэнас-Айрэс, Аргенціна (1990)
•  Бялград, Сербія
•  Бішкек, Кыргызстан (6 жніўня 1997)
•  Валансьен, Францыя (1991)
•  Вена, Аўстрыя (1956)
•  Гавана, Куба
•  Дзюсельдорф, Германія (1992)
•  Дубай, ААЭ (2006)
•  Дэбрэцэн, Венгрыя (19 верасня 2018)
•  Дэлі, Індыя (25 верасня 2002)
•  Заграб, Харватыя
•  Краснаярск, Расія (1998)
•  Куска, Перу (23 чэрвеня 1993)
•  Лондан, Вялікабрытанія (29 лістапада 2000)
•  /  Луганск, Украіна / Расія (3 чэрвеня 2022)
•  Любляна, Славенія (20 мая 2000)
•  Мадрыд, Іспанія (1979)
•  Маніла, Філіпіны
•  Пекін, Кітай (16 мая 1995)
•  Пхеньян, КНДР (25 студзеня 2002)
•  Севастопаль, Украіна (12 студзеня 1995)
•  Сеул, Паўднёвая Карэя (13 ліпеня 1991)
•  Токіа, Японія (16 ліпеня 1991)
•  Тэгеран, Іран (1996)
•  Тэль-Авіў, Ізраіль (2001)
•  Улан-Батар, Манголія (1957)
•  Эйндхавен, Нідэрланды

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Масква
• Надвор’е Масква