Чака

Чака
зулу: Shaka kaSenzangakhona
Адзіны вядомы прыжыццёвы малюнак Чакі, які стаіць з доўгім кідальным дроцікам і цяжкім шчытом у 1824 — за чатыры гады да смерці
Інкосі зулусаў 1816 — 22 верасня 1828
Папярэднік	Сензангакона
Пераемнік	Дынганэ
Нараджэнне	каля ліпень 1787, 1787 ці 1786 Mthethwa Paramountcy[d]
Смерць	не раней за 22 верасня 1828 і не пазней за 24 верасня 1828 Квадукуза[d], Zulu Kingdom[d]
Месца пахавання	Nonya[d]
Бацька	Сензангакона[d]
Маці	Нандзі[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ча́ка, або Ша́ка (зулу: Shaka kaSenzangakhona; каля 1787 — 22 верасня 1828) — правадыр (інкосі) племені зулусаў. Ператварыў зулусаў з невялікага племені ў народ, які панаваў нейкі час на большай частцы Паўднёвай Афрыкі. Ён быў выбітным вайсковым стратэгам і адным з выбітных палітычных правадыроў зулусаў.

Біяграфія

Чака нарадзіўся на тэрыторыі сучаснай паўднёваафрыканскай правінцыі Квазулу-Натал як сын правадыра Сензангаконы і князёўны Нандзі, што належалі да блізкасваяцкіх кланаў, якім было забаронена ўступаць у шлюб, а таму нараджэнне Чакі стала непрыемнай падзеяй для ўсяго роду. Нандзі і яе сын цярпелі ад пастаянных кпінаў і прыніжэнняў. У шасцігадовым узросце Чака разам з маці быў выгнаны з бацькавага крааля, і яны пайшлі да сваякоў маці. У выніку голаду Чака разам з маці ізноў перасяліўся да цёткі, клан якой жыў побач з магутным племянным саюзам мтэтва на чале са старым правадыром Джобэ. Яго наследнікам стаў Дзінгісваё, які аказаў найвялікшы ўплыў на Чаку.

Чаку было прыкладна 23 гады, калі Дзінгісваё ўключыў інтангу (векавую групу) Чакі ў полк Ізі-ц'ве. Чака служыў мтэтва шэсць гадоў і вылучыўся харобрасцю, стаў генералам. Дзінгісваё высунуў новыя ідэі вайсковай арганізацыі: у першую чаргу гэта палкі (імпі) і іерархічная структура войска. Створаныя такім чынам магутныя войскі сталі прычынай Мфекане — перасялення народаў паўднёвай Афрыкі: разбітыя супольнасці ратаваліся ўцёкамі, пераймалі новыя метады вядзення вайны і ў сваю чаргу нападалі, так пачыналіся ўсё новыя войны і мяняўся лад жыцця. Чака пераняў і ўдасканаліў вайсковыя метады Дзінгісваё і выкарыстаў іх у часы ўласнага кіравання.

Пасля смерці Чакавага бацькі Сензангаконы Дзінгісваё дапамог Чаку разбіць яго брата, і Чака стаў уладаром у 1816 годзе. Ён заснаваў сістэму палкоў, падобную да сістэмы Дзінгісваё, увёў новую зброю і шчыты, цэнтралізавана захоўваючы некаторыя яе віды ва ўласных складах. Чака таксама дысцыплінаваў войска і прывучыў яго да бліжняга змагання, а таксама падвысіў яго мабільнасць.

Да Чакі большасць баёў у гэтым рэгіёне Афрыкі былі масавымі бітвамі, калі войскі перакідваліся паляўнічымі дзідамі з адлегласці паўсотні метраў, крыху манеўруючы. Чака вынайшаў знакамітую зулускую тактыку бітвы, прыдумаўшы для свайго войска новае шыхтаванне — «бычыныя рогі» — ў чатыры группы. Перамагаючы навакольныя плямёны, Чака прапаноўваў ім выбар — знішчэнне ці далучэнне да яго войскаў. Далучаныя пакідалі свае плямёны і станавіліся зулусамі. Новыя ваяры навучаліся зулускаму майстэрству вайны і фармаваліся ў палкі. Чака змяніў характар вайны і ўкараніў такі яе метад, як поўнае фізічнае знішчэнне ворага. Тактыка Чакі выкарыстоўвалася зулусамі і пасля яго смерці, яна аказалася дзейснай нават супраць узброеных стрэльбамі англічан.

У апошнія гады яго жыцця на землях зулусаў з’явіліся англічане, і Чака лічыў сваёй галоўнай задачай авалодаць ведамі белага чалавека, але канкрэтных крокаў зрабіць не паспеў. Чака дазволіў еўрапейскім пасяленцам прыйсці і дзейнічаць у сваім каралеўстве, чым адчыніў шлях да далейшага брытанскага ўмяшання.

У выніку кіпучай дзейнасці Чакі зулускія ўладанні пастаянна пашыраліся і ўлада Чакі ўмацоўвалася. Аднак пасля смерці маці ў 1827 годзе Чака звар’яцеў. Ён быў упэўнены, што маці памерла ад порчы, і звярнуўся да шаманаў. Налета ён забіў каля 7000 сваіх супляменнікаў, ніякіх пасяўных работ не рабілася і не было ўраджаю, былі забітыя тысячы кароў, а таму прыйшоў голад. У дадатак да таго ўсе цяжарныя жанчыны былі забітыя разам з мужамі і немаўлятамі на загад Чакі. Гэта спрычыніла закалот, і ў 1828 годзе Чака быў забіты зводным братам Дзінгаанам, які і стаў наступным уладаром зулусаў.

На момант сваёй смерці Чака ўладарыў над прыкладна 250 000 чалавек, а яго войска магло дасягаць 50 000 ваяроў. Яго 10-гадовае праўленне спрычынілася да смерці больш чым 2 млн чалавек толькі ў выніку саміх войнаў, не лічачы ахвяраў масавых племянных міграцый, калі людзі ўцякалі ад яго войскаў.

Літаратура

• Gluckman, M. The Individual in a Social Framework: the Rise of King Shaka of Zululand // Journal of African Studies. 1974. — Vol. 1. № 2. — P. 113—144.
• Gybson J. Y. The Story of the Zulus. — L., 1911.
• The Mfecane Aftermath: Reconstructive Debates on South African History. — Johannesburg, 1995.
• Morris, Donald R. The Washing of the Spears: A History of the Rise of the Zulu Nation Under Shaka and its Fall in the Zulu War of 1879. — L., 1966.