Damkan Sapir ha Whorf
Un deorienn o tennañ d'ar yezhoniezh eo Damkan Sapir ha Whorf (saozneg : Sapir-Whorf hypothesis). Hervez an deorienn-mañ e vefe ul liamm eeun etre framm ar yezh komzet gant un den bennak hag e zoare da gompren ar bed, e endro ha da vezañ ennañ. Savet e voe an deorienn-mañ gant ar yezhoniour ha denoniour Edward Sapir hag e studier Benjamin Whorf.
N'emañ ket a-du meur a yezhoniour gant an deorienn-mañ evit meur a abeg disheñvel, hiziv an deiz.
Istor an deorienn
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Kregiñ a reas istor teoriennoù a seurt-mañ p'eo bet liammet an doare da gomz gant an doare da soñjal er pennad Über das vergleichende Sprachstudium savet gant Wilhelm von Humboldt. Diazezet war dielfennadur rigourous Franz Boas eo Damkan Sapir ha Whorf avat.
Pa gejas Boas gant yezhoù genidik Amerika disheñvel-mik diouzh ar yezhoù indezeuropek pe semitek a veze studiet peurliesañ en Europa e teuas Boas da gompren pegen bras e c'hellfe bezañ an diforc'h etre an doare da vezañ d'ul lec'h d'egile ha dreist-holl pegen disheñvel e c'hellfe bezañ framm ur yezh diouzh hini eben. A-benn ar fin e voe troet da grediñ e veze merket ar yezhoù komzet gant an dud gant o sevenadur hag o doare-bevañ.
Unan eus studerion wellañ Boas e oa Sapir ha kenderc'hel a reas gant al labour bet boulc'het gant e vestr. Hervezañ e oa luzietoc'h al liamm etre sistem ar yezh hag an doare da soñj ha n'eo ket ken eeun hag ar pezh a gadarne Boas pa lakae kevatal ur ger hag ur meizad. E diwezh e vuhez e cheñchas un tammig Sapir e gredennoù avat hag eñ techet neuze da lâret e veze levezonet ar yezh gant an doare da soñjal kement ha ma veze levezonet an doare-soñjal gant ar yezh tro-ha-tro kentoc'h evit gwelet ar yezh evel un doare 'melezour' e-lec'h ma c'helle gwelet penaos e soñje an dud a gomze ar yezh-se.
Dre forzh studiañ ha dielfennañ strukturioù ha perzhioù yezhoniel e voe resisaet ar c'hredennoù-se gant Whorf a displege ar meno-mañ :
"Rannet-disrannet e vez an natur ganimp hervez mont-en-dro hon yezh c'henidik. [..] Didroc'het e vez an natur ganimp, renket a-rummadoù ha roet sterioù dezhe evel m'emañ, rak evel-se hon eus divizet ober dre en em glevet etre an holl dud a ra gant an hevelep yezh a-benn kodiñ an natur hervez strukturioù ar yezh." (Language, Thought and Reality).
Dont a reas teoriennoù Whorf da vezañ brudet er bloavezhioù 1950. E 1955 e voe krouet gant James Cooke Brown ur yezh savet a-ratozh anvet Loglan evit gwiriekaat Damkan Sapir ha Whorf. Er bloavezhioù da heul avat e teuas da vezañ kalz brudetoc'h teoriennoù evel re Noam Chomsky a gred e vez ganet an dud gant ur seurt raktres ispisial en o empennoù (saoz. language acquisition device, pe LAD) evit deskiñ yezhoù - da lâret eo e vefe naturel ha n'eo ket sevenadurel an deskiñ yezhoù hag ar frammoù yezhoniel implijet gant an dud. Laosket a-gostez e voe neuze teoriennoù evel re Sapir ha Whorf a liamme ar yezhoù kentoc'h gant ar sevenadur. Hirie c'hoazh ne deu ket an holl yezhoniourion d'en em lakaat a-du pe get gant Damkan Sapir ha Whorf.
Liammoù kreñv ha gwan etre yezh ha soñj
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Diouzh un tu all ez eus tud hag a gred e soñj an dud hervez strukturioù ar yezh pe ar yezhoù komzet gante. Amplegadur yezhoniel kreñv (saoz. strong linguistic determinism) a vez graet eus kement-mañ. Hirie an deiz, avat, an darn vrasañ eus ar yezhonourion a zo a-du gant un doare amplegadur yezhoniel gwan (pe keñvelerezh yezhoniel), da lâret eo e c'hell bezañ levezonet an doare da soñjal an dud gant ar yezhoù ma komzont en ur anzav e vez savet strukturioù ar yezh ha dreist-holl an doare da didroc'hañ ar gwirvoud hervez an doare ma soñjont: diwar ar sevenadur e vefe ganet ar yezhoù ha meizadoù an dud neuze.
Gwir eo, da skouer, ne ra ket ar vrezhonegerion an diforc'h etre al livoù anvet 'bleu' ha 'vert' dre vras pa gomzont brezhoneg ha diwar se e c'hellfer krediñ ne vez ket 'gwelet' an diforc'h livioù-se gante. Ha koulskoude ez int gouest d'ober an diforc'h etre ar gerioù 'bleu' ha 'vert' pa deskont ha pa gomzont e galleg. Tu e vefe da lâret neuze n'eo ket pouezus evit ar verzhonegerion ober ar memes diforc'hioù yezhel evit ar c'hallegerion, met ne dalv ket kement-mañ ne raent ket pe n'int ket gouest da deskiñ ober an diforc'h-se.
Evit goût pelloc'h
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Language, Thought, and Reality: Selected Writings of Benjamin Lee Whorf gant Benjamin Whorf, MIT Press.
- Selected Writings of Edward Sapir in Language, Culture, and Personality gant Edward Sapir, University of California Press.