Satrap
Satrap (staropersijski: khšaçapâvâ) je naziv za guvernera satrapije (provincije) u Medijskoj i Persijskoj imperiji, uključujući i Ahemenidsku imperiju, kao i u imperijama Sasanida, Helena i drugih koje su kasnije nastale.
Satrap ( /ˈsætrəp/ ) je bio guverner provincija drevnog Medijanskog i Ahemenidskog carstva i nekoliko njihovih nasljednika, kao što su Sasanidsko carstvo i helenistička carstva.[2] Satrapija je teritorija kojom upravlja satrap.[3]
Titula satrapa je starija od Persijske imperije. Reč khšaçapâvâ („zaštitnik kraljevstva“, odnosno provincije, prema nekim izvorima) je medijskog porijekla i korištena je da opiše vazalne kraljeve Medije. Medijski i persijski kraljevi slali su u kontrolu i nadgledanje svojih satrapa nadzornike koji su nosili titulu „kraljevo oko“.
U savremenoj literaturi, reč satrap se koristi da bi okarakterisala lidere ili vlade država pod jakim uticajem većih svjetskih velesila.
Persijski satrapi
[uredi | uredi izvor]Široka primjena satrapija, ili provincija, datira iz perioda prvog Persijskog kraljevstva pod Kirom Velikim, od oko 530. godine p. n. e. Međutim, provincijska organizacija potiče iz medijske ere, najverovatnije od 648. godine p. n. e.
Sve do osvajanja Medije od strane Kira Velikog, medijski vladari su upravljali pokorenim teritorijama kao provincijama preko „kraljeva-štićenika“ i guvernera. Osnovna razlika je u tome što je koncept kralja u persijskoj kulturi bio nedjeljiv od božanskog – božanski autoritet davao mu je sva prava i bio uređen „božanskim pravima kralja“. Dvadeset satrapa Kira Velikog nikada nisu bili kraljevi, već podkraljevi (vicekraljevi), koji su vladali u njegovo ime. U određenim političkim okolnostima mnogi od njih su koristili i najmanju priliku kako bi sebi obezbijedili moć nezavisno od kralja. Darije I je uobličio organizaciju satrapija povećavši njihov broj na 23, i ustanovio stalni godišnji porez.
Satrap je bio glava administracije u svojoj provinciji. Sakupljao je porez, kontrolisao lokalne namjesnike, pripojene gradove i narode, i bio je vrhovni sudija provincije u svim građanskim i kriminalnim sporovima. Bio je odgovoran za sigurnost puteva i dužan da eliminiše svaku i naznaku pobune i otpora.
U svemu tome pomagao mu je savjet Persijanaca, u kome je bilo i lokalnih savjetnika, a bio je kontrolisan od strane kraljevskih sekretara i emisara samog kralja, posebno „kraljevog oka“ koji je sprovodio godišnju inspekciju.
Oslonac i protivteža vlasti svakog satrapa bio je, pored pisara, njegov glavni finansijski činovnik (staropersijski: ganzabara), dok je general, zadužen za regularnu vojsku u provinciji i utvrđenja, bio nezavisan i odgovoran lično kralju. Međutim, satrapima nije bilo zabranjeno da imaju trupe i u svojoj službi.
Velike satrapije su najčešće bile podijeljene u manje regione, čiji su se guverneri također nazivali satrapima ili hiparsima (od grčkog Hyparkhos – niži namjesnik). Do preraspodjele velikih satrapija dolazilo je često, tako da se dešavalo da i dve satrapije budu pod vlašću jednog satrapa.
S obzirom da su provincije velike imperije nastajale kao rezultat kontinuiranih osvajanja (matična teritorija je imala poseban status i bila izuzeta od plaćanja provincijskog poreza), satrapije su najčešće bile u granicama bivših, pokorenih država ili etno-religijskih identiteta.
Jedni od ključnih razloga uspjeha Ahemenida, kao jedne od svjetskih imperija koje su najduže opstale na istorijskoj sceni, bili su njihova otvorenost i tolerancija prema kulturama i religijama pokorenih naroda. U tom smislu, prepoznatljiva persijska kultura bila je najviše na udaru nastojanja Velikog kralja da delove kultura svih svojih podanika stopi u novi imperijalni stil, što se posebno odrazilo na izgled glavnog grada Persepolisa.
Kad god bi centralna vlast u imperiji oslabila, satrap je posezao za praktičnom nezavisnošću time što bi suprotno svim pravilima preuzimao ulogu zapovjednika nad vojskom. Pobune satrapa postale su učestalije od sredine 5. vijeka p. n. e. Veliki uzurpator Darije I, tokom svoje vladavine između 521. i 485. g. p. n. e., opirao se široko rasprostranjenim pobunama, a pod Artakserksom II (vladar Persije od 404. – 358. g. p. n. e.) više puta je dolazilo do otvorenih pobuna u većem delu Male Azije i Siriji. Do posljednjih velikih pobuna došlo je za vrijeme vladavine Artakserksa III (343. – 338. g. p. n. e.). Bezuspješno pokušavajući da sačuva Persiju od građanskog rata pogubio je sve svoje rođake, povratio vojnom silom egipatsku satrapiju, ali ipak na kraju ubijen od strane svog ministra.
Helenistički satrapi
[uredi | uredi izvor]Satrapsku administraciju i titulu obnovio je Aleksandar Veliki, koji je pokorivši i proširivši granice već nestalog persijskog carstva, upravljao imperijom preko satrapa. Njegovi nasljednici, dijadosi (i njihove dinastije), koji su poslije Aleksandrove smrti prekrojili granice velikog carstva, a posebno dela bivše imperije Seleukida, vladali su provincijama preko satrapa koji su u to vrijeme dobili helebističko ime strategos i čije provincije su bile dosta manje od onih u vrijeme Persijanaca.
Satrapi Parćana i Sasanida
[uredi | uredi izvor]U parćanskoj imperiji kraljeva moć zasnivala se na podršci plemićkih familija koje su upravljale velikikim posedima, zbrinutim vojnicima i porezu. Gradovi-države unutar kraljevstva uživali su određeni stepen samouprave i plaćali su porez kralju. Administracija imperije Sasanida bila je centralizovanija od one u Parti. Dijelom nezavisna kraljevstva i gradovi-države sa sopstvenom upravom iz vremena Parte zamenjeni su sistemom „kraljevskih gradova“ koji su služili kao sedišta guvernera (nazivanih shahrabs) direktno odgovornih kralju, ali i kao središta vojnim garnizona. Šahrabsi su upravljali kako gradom tako i regionom u kome se grad nalazio.
Ostali satrapi
[uredi | uredi izvor]Po analogiji, reč satrap se anahronistički koristi za različite guvernere, posebno na Orijentu, čija prava titula je etimološki nezavisna, kao na primjer shaknu i bel pihati u staroj Asiriji (nasledno tome i u (Novom) Vavilonu?), prvim većim imperijama zapadno od Dalekog istoka, i gdje je vjerovatnije da se radi o modelu provincijske organizacije.
U novije vrijeme, najčešće pogrdno, reč satrap se koristi da bi se obilježili podanici i saradnici neke moćne osobe ili subjekta u politici ili biznisu.
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Cahn, Herbert A.; Gerin, Dominique (1988). "Themistocles at Magnesia". The Numismatic Chronicle. 148: 13–20. JSTOR 42668124.
- ^ "Satrap". Free Merriam-Webster Dictionary. Merriam-Webster. Pristupljeno 26. 1. 2012.
- ^ "satrapy". Wiktionary.org. Pristupljeno 14. 8. 2020.
- ^ André-Salvini, Béatrice (2005). Forgotten Empire: The World of Ancient Persia (jezik: engleski). University of California Press. str. 46. ISBN 9780520247314.