Afon Indus
| Math | afon |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Punjab, Ladakh, Sindh, Hazara, Gilgit–Baltistan, Rhanbarth Ymreolaethol Tibet |
| Gwlad | Pacistan, Gweriniaeth Pobl Tsieina, India |
| Cyfesurynnau | 23.9944°N 67.4308°E, 31.2421°N 81.7684°E |
| Tarddiad | Sengge Zangbo, Tibetan Plateau |
| Aber | Môr Arabia |
| Llednentydd | Afon Zanskar, Afon Haro, Afon Gilgit, Afon Shigar, Afon Shyok, Afon Panjnad, Afon Suru, Afon Swan, Afon Kurram, Afon Gomal, Afon Kabul |
| Dalgylch | 1,165,000 cilometr sgwâr |
| Hyd | 3,180 cilometr |
| Arllwysiad | 6,600 metr ciwbic yr eiliad |
 | |
- Gweler hefyd Indus (tudalen gwahaniaethu).
Afon Indus (Wrdw: سندھ Sindh; Sindhi: سنڌو Sindh; Sanscrit a Hindi: सिन्धु Sindhu; Perseg: Hinduحندو ; Pashto: Abasin ّآباسن "Tad afonydd"; Tibeteg: Sengge Chu "Afon y Llew"; Tsieineeg: 印度 Yìndù; Groeg: Ινδους Indus) yw'r afon hiraf a phwysicaf ym Mhacistan ac un o'r mwyaf ar isgyfandir India, sydd wedi rhoi i India ei henw.
Mae'n tarddu ar lwyfandir Tibet ger Llyn Mansarovar, ac yn rhedeg i gyfeiriad y de trwy ardaloedd Ladakh a Kashmir yn yr Himalaya a gogledd a chanolbarth Pacistan, i aberu ym Môr Arabia ger dinas Karachi, prif borthladd Pacistan.[1][2] Hyd yr afon yw 3200 km (2000 milltir). Mae hi'n dal dŵr o ardal o tua 1,165,000 km sgwar (450,000 milltir sgwar). Gyda'r afonydd Chenab, Ravi, Sutlej, Jhelum, Beas a'r Sarasvati ddarfodedig, mae afon Indus yn ffurfio'r delta Sapta Sindhu ("Saith Afon") yn nhalaith Sindh ym Mhacistan. Mae ugain o afonydd yn llifo iddi.
Mae afon Indus yn chwarae rhan hanfodol yn economi Pacistan - yn arbennig yn nhalaith Bacistanaidd Punjab, ardal amaethyddol bwysicaf y wlad honno, a Sindh. Yn ogystal, afon Indus yw prif ffyhonnell dŵr yfed ym Mhacistan.
Mae afon Indus yn tarddu yn Nhibet; mae'n cychwyn yn nghyflif afonydd Sengge a Gar sy'n llifo o gadwynau Nganglong Kangri a Gangdise Shan yn y wlad honno. Mae hi'n llifo i'r gogledd-orllewin trwy Ladakh-Baltistan i afon Gilgit, ychydig i'r de o'r Karakoram. Yma mae afonydd llai Shyok, Shigar a Gilgit yn cludo dŵr o rewlifau'r mynyddoedd mawr i'r afon. Ger Nanga Parbat mae'n rhedeg trwy yddfau cul tua 4500 – 5200 m (15,000-17,000 troedfedd) i fyny. Mae'n cylchu'n araf i'r de, ac yn dod allan o'r bryniau rhwng Peshawar a Rawalpindi yng ngogledd Pacistan.
Mae'n llifo trwy Hazara, ac yn cael ei dal tu ôl i gronfa yn Tarbela. Mae Afon Kabul yn llifo iddi ger Attock. Am weddill ei daith i'r môr mae'n croesi wastadiroedd Punjab a Sind, gan arafu ei llif yn sylweddol. Mae afon Panjnad yn ymuno ym Mithankot. Ar ôl llifo trwy Jamshoro, mae'n gorffen mewn delta mawr i'r dwyrain o Thatta.
Geirdarddiad ac enwau eraill
[golygu | golygu cod]Roedd yr afon hon yn hysbys i'r hen Indiaid yn y Sansgrit fel 'Sindhu' a gan y Persiaid fel 'Hindu', a oedd yn golygu "afon y ffin".[3][4][5][6][7] Esbonnir yr amrywiad rhwng y ddau enw gan y newid sain Old Iran * s> h, a ddigwyddodd rhwng 850 a 600 BCE yn ôl Asko Parpola.[8][9] O Ymerodraeth Achaemenid Persia, trosglwyddwyd yr enw i'r Groegiaid fel 'Indós' (Ἰνδός).[10] Mae'n bosib y mabwysiadwyd yr enw gan y Rhufeiniaid fel Indus.
Mae Southworth, fodd bynnag, yn awgrymu bod yr enw 'Sindhu' yn deillio o 'Cintu', gair Dravidiaidd am balmwydd datys, coeden a geir yn gyffredin yn Sindh.[11][12]
Ceir enwau lleol eraill, mewn ieithoedd eraill, yn yr ardal gan gynnwys: دریائے سندھ (Darya-ī Sindh) in Wrdw सिन्धु (Sindhu) in Hindi, سنڌو (Sindhu) in Sindhi, سندھ (Sindh) mewn Pwnjabi Shahmukhi, ਸਿੰਧ ਨਦੀ (Sindh Nadī) mewn Pwnjabi Gurmukhī, اباسين (Abāsin lit. "Father of Rivers") mewn Pashto, نهر السند (Nahar al-Sind) mewn Arabeg, སེང Ceir enwau lleol eraill, mewn ieithoedd eraill, yn yr ardal gan gynnwys: دریائے سندھ (Darya-ī Sindh) in Wrdw सिन्धु (Sindhu) in Hindi, سنڌو (Sindhu) in Sindhi, سندھ (Sindh) mewn Pwnjabi Shahmukhi, ਸਿੰਧ ਨਦੀ (Sindh Nadī) mewn Pwnjabi Gurmukhī, اباسين (Abāsin lit. "Father of Rivers") mewn Pashto, نهر السند (Nahar al-Sind) mewn Arabeg, སེང་གེ་གཙང་པོ། (singi khamban llythr. "Afon y Llew" neu Ffynnon y Llew) mewn Tibeteg, 印度 (Yìndù) mewn [[་གེ་གཙང་པོ། (singi khamban llythr. "Afon y Llew" neu Ffynnon y Llew) mewn Tibeteg, 印度 (Yìndù) mewn Tsieineeg, Nilab mewn Turki (neu 'Chagatai') a සින්දු නදී (Sindhu Nadi) mewn Sinhalaeg.
Disgrifiad byr
[golygu | golygu cod]Mae Afon Indus yn darparu'r dŵr sy'n allweddol ar gyfer economi Pacistan - yn enwedig tir ffrwythlon talaith Punjab, sy'n cyfrif am y rhan fwyaf o gynnyrch amaethyddol y genedl, a Sindh. Ystyr y gair Punjab yw "tir pum afon" a'r pum afon yw Jhelum, Chenab, Ravi, Beas a Sutlej, y mae pob un ohonynt o'r diwedd yn llifo i'r Indus. Mae'r Indus hefyd yn cefnogi llawer o ddiwydiannau trwm ac yn darparu'r prif gyflenwad o ddŵr yfed Pacistan.
Yr Indus yw un o'r ychydig afonydd yn y byd i arddangos egerau llanw (tidal bore). Mae system Indus yn cael ei bwydo i raddau helaeth gan eira a rhewlifoedd mynyddoedd yr Himalaya, Karakoram ac Kush Hindŵaidd yn Tibet, taleithiau Indiaidd a thiriogaethau undeb Ladakh a Himachal Pradesh a rhanbarth Gilgit-Baltistan ym Mhacistan. Mae llif yr afon hefyd yn cael ei bennu gan y tymhorau - mae'n lleihau'n fawr yn y gaeaf, wrth orlifo ei glannau yn ystod misoedd y monsŵn rhwng Gorffennaf a Medi. Ceir tystiolaeth o newid cyson yng nghwrs yr afon ers y cyfnod cynhanesyddol - gan iddi wyro i'r gorllewin rhag llifo i Rann Kutch a glaswelltiroedd cyfagos Banni ar ôl daeargryn yn 1816.[13][14] Mae dŵr yr Indus yn llifo i Rann y Kutch pan fo'i llifogydd yn gorlifo dros ei glannau.[15]
Ffynhonnell draddodiadol yr afon yw'r Sênggê Kanbab (neu'r Sênggê Zangbo, Senge Khabab) neu "Ceg y Llew", ffynnon parhaol, heb fod ymhell o Fynydd Kailash, mynydd cysegredig. Mae sawl llednant arall gerllaw, a all o bosibl ffurfio nant hirach na Sênggê Kanbab, ond yn wahanol i'r Sênggê Kanbab, maent i gyd yn ddibynnol ar eira. Mae gan Afon Zanskar, sy'n llifo i'r Indus yn Ladakh, gyfaint mwy o ddŵr na'r Indus ei hun cyn y pwynt hwnnw.[16]
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Ahmad, Nafis; Lodrick, Deryck (6 Chwefror 2019), Indus River, Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/place/Indus-River, adalwyd 5 Chwefror 2021
- ↑ DK; Smithsonian (2017), Natural Wonders of the World, Penguin/DK Publishing, pp. 240–, ISBN 978-1-4654-9492-4, https://books.google.com/books?id=abqpDwAAQBAJ&pg=PA240
- ↑ Witzel, Michael (1995). "Early Indian history: Linguistic and textual parameters". In Erdosy, George (gol.). The Indo-Aryans of Ancient South Asia: Language, Material Culture and Ethnicity. Walter de Gruyter. tt. 85–125. ISBN 978-3-11-014447-5.
- ↑ Thieme, P. (1970). "Sanskrit sindu-/Sindhu- and Old Iranian hindu-/Hindu-". In Mary Boyce; Ilya Gershevitch (gol.). W. B. Henning memorial volume. Lund Humphries. t. 450. ISBN 9780853312550.: "As the great frontier river that represents the natural dividing line between India and Iran, the Indus could most easily and fittingly be called Sindhu- 'Frontier' by the Indians and Hindu- 'Frontier' by the Iranians."
- ↑ Osada, Toshiki (2006). Indus Civilization: Text & Context. Manohar Publishers & Distributors. t. 100. ISBN 978-81-7304-682-7.: 'P. Theme (1991) understood the Indus as the "border river" dividing IA and Iran. tribes and has derived it from IE with an etymology from the root "si(n)dh" to divide."'
- ↑ Boyce, Mary (1989). A History of Zoroastrianism: The Early Period. BRILL. tt. 136–. ISBN 978-90-04-08847-4.: "Roedd y gair hindu - (Skt. Sindhu -), a ddefnyddir felly i olygu ffin neu lan afon o'r byd anghyfannedd, hefyd yn cael ei gymhwyso'n gyffredinol, i unrhyw afon fawr sydd, fel yr Indus, yn ffurfio ffin naturiol rhwng pobl neu diroedd."
- ↑ Bailey, H. W. (1975). "Indian Sindhu-, Iranian Hindu- (Notes and Communications)". Bulletin of the School of Oriental and African Studies 38 (3): 610–611. doi:10.1017/S0041977X00048138. JSTOR 613711.: "Defnyddir y gair sindhu - am 'gyfaint o ddŵr' ( samudra- ), ac felly nid dŵr 'llifo' yn bennaf. Felly mae'n amlwg fod 'banciau caeedig' yn well."
- ↑ Parpola 2015, Chapter 9.
- ↑ Prasad, R.U.S. (25 Mai 2017). River and Goddess Worship in India: Changing Perceptions and Manifestations of Sarasvati. Taylor & Francis. tt. 23–. ISBN 978-1-351-80655-8.
- ↑ Mukherjee, Bratindra Nath (2001). Nationhood and Statehood in India: A historical survey. Regency Publications. t. 3. ISBN 978-81-87498-26-1.: "Apparently the same territory was referred to as Hi(n)du(sh) in the Naqsh‐i‐Rustam inscription of Darius I as one of the countries in his empire.[10] The terms Hindu and India ('Indoi) indicate an original indigenous expression like Sindhu. The name Sindhu could have been pronounced by the Persians as Hindu (replacing s by h and dh by d) and the Greeks would have transformed the latter as Indo‐ (Indoi, Latin Indica, India) with h dropped..."
- ↑ Southworth, Franklin. The Reconstruction of Prehistoric South Asian Language Contact (1990) t. 228
- ↑ Burrow, T. Dravidian Etymology Dictionary Archifwyd 2021-03-01 yn y Peiriant Wayback t. 227
- ↑ 70% of cattle-breeders desert Banni; by Narandas Thacker, TNN, 14 Chwefror 2002; The Times of India
- ↑ "564 Charul Bharwada & Vinay Mahajan, Lost and forgotten: grasslands and pastoralists of Gujarat".
- ↑ "Indus re-enters India after two centuries, feeds Little Rann, Nal Sarovar". Cyrchwyd 22 December 2017.
- ↑ Albinia (2008), p. 307.