Neidio i'r cynnwys

Aturri

Oddi ar Wicipedia
Aturri
Mathy brif ffrwd, afon Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
GwladFfrainc Edit this on Wikidata
Uwch y môr5 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau43.5294°N 1.5236°W Edit this on Wikidata
TarddiadLa Mongie Edit this on Wikidata
AberCefnfor yr Iwerydd Edit this on Wikidata
LlednentyddÉchez, Gaves réunis, Arros, Ardanabia, Gabas, Bidouze, Gave de Pau, Midouze, Afon Errobi, Estéous, Luy, Aran, Léez, Bahus, Bayle, Bergons, Adour de Lesponne, Adour de Payolle, Adour du Tourmalet, Arrioutor, Broussau, Buros, Cabanes, Canal d'Alaric, Q2936005, Chatéou, Gailleste, Gaillou, Gioulé, Hontines, Houniou, Lespontès, Louet, Louts, Luzoû, Léès, moulin de Bordes, Ourden, Poustagnac, Saget, Saint-Jean, Saussède Edit this on Wikidata
Dalgylch16,912 ±1 cilometr sgwâr Edit this on Wikidata
Hyd308 cilometr Edit this on Wikidata
Arllwysiad350 ±0.001 metr ciwbic yr eiliad Edit this on Wikidata
LlynnoeddLac de Payolle Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]

Mae Aturri (Basgeg[1]; Ffrangeg: Adour, Ocsitaneg: Ador) yn afon, sy'n tarddu yn y Pyreneau (yn département Hautes-Pyrénées), sy'n llifo drwy ardal y Landes ac yn llifo i'r môr yn Angelu yn Lapurdi.

Enw

[golygu | golygu cod]
Mae Aturri yn croesi Baiona
Hen lwybr afon Aturri yn yroesoedd canol, a'r aber newydd ers 1578

Aturrus oedd enw Lladin yr afon.

Yn Gwasgwyneg, ystyr adour yw ‘ffynnon’ neu ‘camlas’.

Hanes

[golygu | golygu cod]

Yn y gorffennol, nid yn yr un lle roedd afon Aturri'n llifo i'r môr, ond tua 40 cilomedr i'r gogledd o Baiona. Yn wreiddiol, roedd Afon Aturri yn gadael Baiona a throi 3 km i'r gogledd, gan lifo'n gyfochrog â'r arfordir am oddeutu 15 km ac, wedi llifo heibio tref Capbreton, troi i'r gorllewin ac aberu yng Nghefnfor yr Iwerydd. Dangosodd Bernard Saint-jours (1877-1938) mai Ffos Capbreton gyfredol oedd aber afon Adour yn yr hen ddyddiau[2].

Yn ôl Cronographus anni 354 (4g), roedd modd llywio ar afon Aturri hyd at Aire-sur-l'Adour, 115 cilomedr i fyny'r afon.[3] Parhaodd y rhan fwyaf o'r dŵr i lifo i'r môr ger Capbreton yn yr aber gwreiddiol. Fodd bynnag, symudodd hefyd ymhellach i'r gogledd, gan greu ail aber, a lifodd i'r ardal o amgylch Vieux-Boucau-les-Bains. O ganlyniad, gostyngodd lefel dŵr yr afon rhwng Baiona a Capbreton. Ym 1517, rhwng Vieux-Boucau-les-Bains a Capbreton, crëwyd trydydd aber dros dro hefyd, ond caeodd ar ei ben ei hun.

Yn y 12g, dechreuodd Aturri lifo i'r môr ger Baiona, gyda'r aber yn symud yn barhaus. Ar ddiwedd y ganrif, fodd bynnag, ar ôl storm, cymerodd yr afon ei llwybr gogleddol yn ôl i Capbreton. Dyma un o'r rhesymau pam y symudodd llawer o fasnachwyr a chrefftwyr o Baiona i Donostia pan sefydlwyd y ddinas yno ym 1181.

Tua diwedd y 15fed ganrif, daeth yn anodd i'r afon gyrraedd y môr yn ardal Capbreton, fel bod yr afon yn raddol ymestyn ei chwrs ymhellach i'r gogledd a llifo i'r ardal o amgylch Llyn Souston heddiw. Mae'n bosib mai achos y ffenomen ryfedd hon oedd y llanw neu storm enfawr, neu'r ddau.

Daeth mordwyo o ddinas Bainoa i'r môr yn anos, felly roedd angen datrysiad. Gofynnodd y ddinas yn gyntaf i Siarl VIII o Ffrainc ac yna Louis XII o Ffrainc gyflawni'r gwaith cloddio cyn gynted â phosibl fel y gallai'r afon Aturri lifo i'r môr yn ardal wreiddiol Capbreton. Fodd bynnag, arhosodd y sefyllfa yr un fath tan y 1560au.

Ym 1572 dechreuwyd cloddio'r gwregys twyni ger Bokale o dan gyfarwyddyd y peiriannydd Louis de Foix ac o'r diwedd ym 1578 cwblhawyd yr aber artiffisial presennol ym mwrdeistref Bokale, a elwid wedyn yn "Boucau Neuf" ("aber newydd").

Mae dyfroedd a thonnau Bae Bizkaia yn gollwng mwy na hanner miliwn tunnell o dywod bob blwyddyn yn erbyn yr aber hon. O ganlyniad, ganlyniad, weithiau bu'n rhaid i borthladd Baiona gau wrth ddisgwyl clirio'r tywod.

Mae coedwig gyfagos Xiberta hefyd yn dyddio'n ôl i'r 19eg ganrif. Cafodd ei phlannu yn yr 16eg ganrif, gyda'r nod o sychu'r corsydd a oedd yn bodoli yn yr ardal hon yn wreiddiol.

Daearyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Mae Aturri yn tarddu o gwm Campan yn Bigorre, ar gyffordd tair nant:

Dyna lle mae ei daith 335 km yn cychwyn. Llifa'r afon i'r gogledd am gan cilomedr trwy'r Hautes-Pyrénées ac i département Gers . Yno, mae'n mynd i'r gorllewin o amgylch gwinllannoedd Madiran. Unwaith y bydd yn y Landes mae'n rhannu bryniau Chalosse tua'r de a Landes Gasgwyn tua'r gogledd.

Yn Port-de-Lann, ger Peirahorada, mae dyfroedd o Laveda, Bearn a Zuberoa yn ymuno â hi. Mae ei haber ym Mae Bizkaia, rhwng Angelu a Tarnose.

Mae afon yn dal i fod yn gartref i lyswennod ac eog (Salmo salar), ac yn brin ymysg afonydd Ewrop yn hynny o beth

.

Llednentydd

[golygu | golygu cod]
Ochr Enw Y rhanbarth
Ochr dde Aturri Payolle Bigorra
Chwith Aturri Grippe Bigorra
Chwith Aturri Lesponne Bigorra
Chwith Oussouet Bigorra
Chwith Methu Rivière-Basse
Ochr dde Échez Rivière-Basse
Chwith Estéous Rivière-Basse
Ochr dde Louet Rivière-Basse
Chwith Bergons Armañac a Vic-Bilh
Chwith Saget Armañac a Vic-Bilh
Chwith Léez Armañac a Vic-Bilh
Chwith Bahus Chalosse
Chwith Gabas Chalosse
Ochr dde Midouze Rhanbarth Marzana
Chwith Louts Chalosse
Chwith Luy Chalosse
Chwith Gaves Réunis[4] Bearno
Chwith Biduze Gwlad y Basg Gogleddol
Chwith Arhan Gwlad y Basg Gogleddol
Chwith Ardanabia Gwlad y Basg Gogleddol
Chwith Errobi Gwlad y Basg Gogleddol

Hydrograffeg

[golygu | golygu cod]

Mae'r Aturri yn un o brif afonydd Gwlad y Basg a Ffrainc. Ymhlith afonydd y rhanbarth sy'n llifo i'r môr, mae ganddi'r llif uchaf, er bod y Dordogne a'r Charente yn hirach.

Afon fynyddig ei tharddiad gyda threfn eira-glaw yw hi. Dyma'r llif blynyddol o'r is-fasnau.

Basn Arwyneb
( km² ) 		Cyfartaledd
llif blynyddol (m³ / s)
Ffynnon Ganolog 5,780 64.2
Midouze 3,590 20.5
Afonydd o Bearn 5,400 182
Afonydd Gwlad y Basg 2.110

Mae'n afon y gellid ei mordwyo am 75 cilomedr olaf ei llwybr.

Y prif fwrdeistrefi y mae'n eu croesi

[golygu | golygu cod]

Oriel

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Euskaltzaindia: 166. araua: Euskal Herriko ibaiak.
  2. ↑ ""La ciudad y el puerto de Bayona. De los origenes hasta la nueva desembocadura del Adour en el siglo XVI. Michel Bochaca / Beatriz Arizaga. Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco. Untzi Museoa, Donostia, 2012, 71-87. orr" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2016-03-05. Cyrchwyd 2021-05-13.
  3. ↑ (yn es) La Navarra marítima, Pamiela, ISBN 84-7681-284-1
  4. ↑ Paueko uhaitza eta Oloroeko uhaitza ibaiek osatua

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Aturri&oldid=10961919"