Μετάβαση στο περιεχόμενο

Γκέτο της Βαρσοβίας

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Τείχος του Γκέτο της Βαρσοβίας. Άποψη του βομβαρδισμένου Ανακτόρου Λουμπομίρσκι (αριστερά) στην "άρια" πλευρά της πόλης. 24 Μαΐου 1941


Το Γκέτο της Βαρσοβίας (γερμανικά: Warschauer Ghetto‎‎, επίσημα Jüdischer Wohnbezirk in Warschau, "Εβραϊκή κατοικημένη περιοχή στη Βαρσοβία", πολωνικά: getto warszawskie‎‎) ήταν το μεγαλύτερο από όλα τα ναζιστικά γκέτο κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ιδρύθηκε από τις γερμανικές Αρχές το Νοέμβριο του 1940 στο νέο έδαφος της Γενικής Κυβέρνησης της κατεχόμενης Πολωνίας. Στο αποκορύφωμά του, φυλακίστηκαν 460.000 Εβραίοι[1] σε μια περιοχή 34 τετραγωνικών χιλιομέτρων με μέσο όρο 9,2 άτομα ανά δωμάτιο[2][3] και με λιγοστά τρόφιμα. Από το Γκέτο της Βαρσοβίας, οι Εβραίοι απελάθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί και στα κέντρα μαζικής θανάτωσης. Το καλοκαίρι του 1942, τουλάχιστον 254.000 κάτοικοι του Γκέτο απεστάλησαν στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα υπό το προσωπείο της "μετεγκατάστασης στην Ανατολή" κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού[3]. Το γκέτο κατεδαφίστηκε από τους Γερμανούς τον Μάιο του 1943 μετά από τις εξεγέρσεις του Γκέτο της Βαρσοβίας, οι οποίες είχαν προσωρινά σταματήσει τις απελάσεις. Ο συνολικός αριθμός θανάτων μεταξύ των κρατουμένων του Γκέτο εκτιμάται σε τουλάχιστον 300.000 νεκρούς από σφαίρα ή αέρια[4], σε συνδυασμό με 92.000 θύματα λιμοκτονίας και σχετικές ασθένειες, την εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας και τα θύματα της τελικής καταστροφής του Γκέτο[5][6][7][8].

Ιστορικό

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πριν από τον B' Παγκόσμιο Πόλεμο, η πλειοψηφία των Πολωνών Εβραίων ζούσε στις εμπορικές περιοχές Μουράνοφ, Ποβάζκι και Στάρα Πράγα[9]. Πάνω από το 90% των Καθολικών ζούσαν πιο μακριά από το εμπορικό κέντρο[9]. Η εβραϊκή κοινότητα ήταν η πιο εξέχουσα εκεί, αποτελώντας πάνω από το 88% των κατοίκων του Μουράνοφ με σύνολο περίπου 32,7% του πληθυσμού της αριστερής όχθης και 14,9% της δεξιάς όχθης της Βαρσοβίας ή 332.938 άτομα συνολικά σύμφωνα με την απογραφή του 1931[9]. Πολλοί Εβραίοι έφυγαν από την πόλη κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 1929[9]. Η αντισημιτική νομοθεσία, τα μποϊκοτάζ των εβραϊκών επιχειρήσεων και τα κυβερνητικά σχέδια του εθνικιστικού κόμματος στην μετά Πιουσούτσκι εποχή άσκησαν πίεση στους Εβραίους στην πόλη[10]. Το 1938, ο εβραϊκός πληθυσμός της πολωνικής πρωτεύουσας υπολογιζόταν σε 270.000 ανθρώπους[11].

Η Πολιορκία της Βαρσοβίας συνεχίστηκε μέχρι τις 29 Σεπτεμβρίου 1939. Μόνο στις 10 Σεπτεμβρίου, η Λουφτβάφε πραγματοποίησε 17 βομβιστικές επιδρομές στην πόλη[12]. Τρεις ημέρες αργότερα, 50 γερμανικά αεροπλάνα επιτέθηκαν στο κέντρο της πόλης. Συνολικά, περίπου 30.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν[12] και το 10% της πόλης καταστράφηκε[13]. Μαζί με τη Βέρμαχτ, το Τάγμα Θανάτου EG IV και οι αρχηγοί του μπήκαν στην πόλη. Στις 7 Νοεμβρίου 1939, ο Ραϊχσφύρερ των Ες-Ες τους αναδιοργάνωσε σε τοπική υπηρεσία ασφαλείας (SD). Ο διοικητής της EG IV, Γιόζεφ Μάισινγκερ, (ο "Χασάπης της Βαρσοβίας"), διορίστηκε αρχηγός της αστυνομίας για τη νεοσυσταθείσα Περιφέρεια της Βαρσοβίας[12].

Ίδρυση του γκέτο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Οδός Καρμελίτσκα 11, Σεπτέμβριος/Οκτώβριος 1939
Αεροφωτογραφία της βόρειας περιοχής του Γκέτο της Βαρσοβίας μετά την καταστροφή της, πιθανώς το 1944

Μετά το τέλος της εκστρατείας του Σεπτεμβρίου, ο αριθμός των Εβραίων μέσα και γύρω από την πρωτεύουσα αυξήθηκε δραματικά με χιλιάδες πρόσφυγες να διαφεύγουν από το πολωνογερμανικό μέτωπο[14]. Σε λιγότερο από ένα χρόνο, ο αριθμός των προσφύγων στη Βαρσοβία ξεπέρασε τους 90.000[15]. Στις 12 Οκτωβρίου 1939, η Γενική Κυβέρνηση ιδρύθηκε από τον Αδόλφο Χίτλερ στην κατεχόμενη περιοχή της κεντρικής Πολωνίας[16]. Το Εβραϊκό Συμβούλιο (Γιούντενρατ), που διορίστηκε από τους Ναζί στη Βαρσοβία, μια επιτροπή 24 ατόμων με επικεφαλής τον Άνταμ Τσέρνιακοφ, ήταν υπεύθυνο για την εκτέλεση των γερμανικών εντολών[15]. Στις 26 Οκτωβρίου, οι Εβραίοι κινητοποιήθηκαν ως καταναγκαστικοί εργάτες για να καθαρίσουν τις ζημιές από βόμβες και να εκτελέσουν διάφορες σκληρές εργασίες. Ένα μήνα αργότερα, στις 20 Νοεμβρίου, οι τραπεζικοί λογαριασμοί Πολωνών Εβραίων και τυχόν καταθέσεις άνω των 2.000 ζλότι αποκλείστηκαν[16]. Στις 23 Νοεμβρίου, όλα τα εβραϊκά ιδρύματα διατάχθηκαν να βάλουν εβραϊκό αστέρι σε πόρτες και παράθυρα. Από την 1η Δεκεμβρίου, όλοι οι Εβραίοι ηλικίας άνω των δέκα ετών αναγκάστηκαν να φορούν λευκό περιβραχιόνιο και στις 11 Δεκεμβρίου απαγορεύτηκε να χρησιμοποιούν δημόσιες συγκοινωνίες[16]. Στις 26 Ιανουαρίου 1940, οι Εβραίοι απαγορεύτηκε να διεξάγουν κοινές προσευχές λόγω του "κινδύνου εξάπλωσης επιδημιών"[17]. Δελτία τροφίμων εισήχθησαν από τις γερμανικές Αρχές και εντατικοποιήθηκαν τα μέτρα για την εκκαθάριση όλων των εβραϊκών κοινοτήτων στην περιοχή της Βαρσοβίας. Ο εβραϊκός πληθυσμός της πρωτεύουσας έφτασε τους 359.827 πριν από το τέλος του έτους[15].

Συγκέντρωση Εβραίων ανδρών για καταναγκαστική εργασία από τα τάγματα Τάξης, οδός Κρακόφσκιε Πρζεντμιέστσιε, Μάρτιος 1940

Με εντολή του Κυβερνήτη της Περιφέρειας της Βαρσοβίας, Λούντβιχ Φίσερ, η κατασκευή του τείχους στο Γκέτο ξεκίνησε την 1η Απριλίου 1940, περικυκλώνοντας την περιοχή της Βαρσοβίας, που κατοικούνταν κυρίως από Εβραίους. Το έργο εποπτευόταν από το Τζούντενρατ της Βαρσοβίας[18]. Οι ναζιστικές Αρχές απέλασαν 113.000 εθνοτικούς Πολωνούς από τη γειτονιά και διέταξαν τη μετεγκατάσταση 138.000 Εβραίων της Βαρσοβίας από τα προάστια στο κέντρο της πόλης[19]. Στις 16 Οκτωβρίου 1940, η δημιουργία του γκέτο, που καλύπτει την έκταση των 3,07 τετραγωνικών χιλιομέτρων ανακοινώθηκε από τον Γερμανό Γενικό Κυβερνήτη Χανς Φρανκ . Ο αρχικός πληθυσμός του γκέτο ήταν 450.000[15]. Πριν ξεκινήσει το Ολοκαύτωμα, ο αριθμός των Εβραίων, που φυλακίστηκαν εκεί, ήταν μεταξύ 375.000[20] και 400.000 (περίπου το 30% του συνολικού πληθυσμού της πρωτεύουσας)[21]. Η περιοχή του γκέτο αποτελούσε μόνο περίπου το 2,4% της συνολικής μητροπολιτικής περιοχής[22].

Τοίχος και πεζογέφυρα του Γκέτο της Βαρσοβίας πάνω από την οδό Χουόντνα το 1942
Γωνία Ζελάζνα 70 και Χουόντνα 23 (προς τα ανατολικά). Αυτό το τμήμα της οδού συνέδεσε τις περιοχές του "μεγάλου γκέτο" και του "μικρού γκέτο" της κατεχόμενης από τη Γερμανία Βαρσοβίας.

Οι Γερμανοί απέκλεισαν το Γκέτο της Βαρσοβίας από τον έξω κόσμο στις 15 Νοεμβρίου 1940[14]. Το τείχος γύρω του είχε ύψος 3 μέτρα και αγκαθωτό σύρμα. Όσοι προσπαθούσαν να αποδράσουν πυροβολούνταν επί τόπου. Οι Γερμανοί αστυνομικοί από το 61ο Τάγμα διοργάνωναν φιέστα τις ημέρες, κατά τις οποίες πυροβολούσαν πολυάριθμους κρατούμενους στο φράχτη του γκέτο[23]. Τα σύνορα του γκέτο άλλαξαν και η συνολική έκτασή του μειώθηκε σταδιακά, καθώς ο αιχμάλωτος πληθυσμός μειώθηκε λόγω εστιών μολυσματικών ασθενειών, μαζικής πείνας και τακτικών εκτελέσεων[19].

Το γκέτο χωρίστηκε στα δύο κατά μήκος της οδού Χουόντνα, η οποία εξαιρέθηκε από αυτό λόγω της τοπικής σημασίας της εκείνη την εποχή (ως μία από τις οδούς ανατολής-δύσης της Βαρσοβίας)[24]. Η περιοχή νοτιοανατολικά της ήταν γνωστή ως "Μικρό Γκέτο", ενώ η περιοχή βόρεια έγινε γνωστή ως "Μεγάλο Γκέτο". Οι δύο ζώνες συνδέονταν σε μια διασταύρωσή της με την οδό Ζελάζνα, όπου χτίστηκε μια ειδική πύλη. Τον Ιανουάριο του 1942, η πύλη αφαιρέθηκε και χτίστηκε μια ξύλινη πεζογέφυρα[25], που έγινε ένα από τα μεταπολεμικά σύμβολα του Ολοκαυτώματος στην κατεχόμενη Πολωνία[26].

Διοίκηση του γκέτο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η Εβραϊκή Αστυνομία του Γκέτο φρουρεί τις πύλες του Γκέτο της Βαρσοβίας, Ιούνιος 1942

Ο πρώτος επίτροπος του Γκέτο της Βαρσοβίας, που διορίστηκε από τον Φίσερ, ήταν ο Βάλντεμαρ Σεν, ο οποίος επέβλεπε επίσης τις αρχικές εβραϊκές μετεγκαταστάσεις το 1940[27]. Ήταν γνωστός για την ενορχήστρωση ενός "τεχνητού λιμού" (künstliche Hungersnot) τον Ιανουάριο του 1941. Ο Σεν είχε εξαλείψει σχεδόν όλες τις προμήθειες τροφίμων στο γκέτο προκαλώντας αναταραχή στο ανώτερο κλιμάκιο των Ες-Ες[28]. Απαλλάχθηκε από τα καθήκοντά του από τον ίδιο τον Φρανκ τον Μάρτιο του 1941 και αντικαταστάθηκε από τον Κομισάριο Χάινζ Άουερσβαλντ, που υπηρέτησε μέχρι τον Νοέμβριο του 1942[29]. Όπως και σε όλα τα ναζιστικά γκέτο σε όλη την κατεχόμενη Πολωνία, οι Γερμανοί απέδωσαν την εσωτερική διοίκηση σε ένα Εβραϊκό Συμβούλιο (Τζούντενρατ) με επικεφαλής τον Πρεσβύτερο[30]. Στη Βαρσοβία, αυτός ο ρόλος δόθηκε στον Άνταμ Τσέρνιακοφ, ο οποίος επέλεξε μια πολιτική συνεργασίας με τους Ναζί με την ελπίδα να σώσει ζωές. Ο Τσέρνιακοφ κατέγραψε την οδυνηρή εμπειρία του σε εννέα ημερολόγια[31]. Τον Ιούλιο του 1942, όταν οι Γερμανοί τον διέταξαν να αυξήσει τον αριθμό των ανθρώπων που θα απελαθούν, αυτοκτόνησε[32].

Η συνεργασία του Τσέρνιακοφ με τη γερμανική Κατοχή ήταν πρότυπο για τη στάση της πλειοψηφίας των Ευρωπαίων Εβραίων έναντι του ναζισμού. Παρόλο που η προσωπικότητά του ως πρόεδρος του Τζούντενρατ της Βαρσοβίας μπορεί να μην ήταν τόσο διαβόητη όσο του Χάιμ Ρουμκόφσκι, Πρεσβύτερου του Γκέτο του Λοτζ, οι πολιτικές των Ες-Ες, που είχε ακολουθήσει, ήταν συστηματικά αντι-εβραϊκές.

Το Συμβούλιο των Πρεσβύτερων υποστηρίχθηκε εσωτερικά από την Εβραϊκή Αστυνομία του Γκέτο (Jüdischer Ordnungsdienst)[15], που ιδρύθηκε στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1940 με 3.000 άνδρες, συμβάλλοντας στην επιβολή του νόμου και της τάξης, καθώς και στην εκτέλεση γερμανικών ad-hoc κανονισμών, ειδικά μετά το 1941, όταν ο αριθμός των προσφύγων και των εκτοπισμένων στη Βαρσοβία έφτασε τους 150.000 ή σχεδόν το ένα τρίτο του συνολικού εβραϊκού πληθυσμού της πρωτεύουσας[17].

Καθολικοί και Πολωνοί στο Γκέτο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Ιανουάριο του 1940 υπήρχαν 1.540 Καθολικοί και 221 λοιποί Χριστιανοί κρατούμενοι στο Γκέτο, συμπεριλαμβανομένων Εβραίων, που είχαν αλλαξοπιστήσει. Εκτιμάται ότι κατά το κλείσιμο του γκέτο υπήρχαν περίπου 2.000 Χριστιανοί και ο αριθμός πιθανώς αυξήθηκε τελικά σε πάνω από 5.000. Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους αυτοχαρακτηρίζονταν Πολωνοί, αλλά λόγω των ναζιστικών φυλετικών κριτηρίων χαρακτηρίστηκαν από τις γερμανικές Αρχές ως Εβραίοι[33][34]. Μέσα στο γκέτο υπήρχαν τρεις χριστιανικές εκκλησίες: ο Ναός των Αγίων Πάντων, ο Ναός του Αγίου Αυγουστίνου και ο Ναός της Γεννήσεως της Θεοτόκου . Ο Ναός των Αγίων Πάντων ήταν για τους Εβραίους Χριστιανούς, που τέθηκαν υπό κράτηση στο γκέτο. Εκείνη την εποχή, ο ενοριακός ιερέας Μαρσέλι Γκοντλέφσκι, γνωστός για τον αντισημιτισμό του πριν από τον πόλεμο, οργάνωσε παροχή βοήθειας προς αυτούς. Στην έδρα της ενορίας, ο ιερέας παρείχε καταφύγιο και βοήθησε πολλούς να δραπετεύσουν, συμπεριλαμβανομένων των Λούντβικ Χίρσφελντ, Λουίς-Κρίστοφ Ζαλέσκι-Ζάμενχοφ και Γουάντα Ζάμενχοφ-Ζαλέσκα. Για τις ενέργειές του, του απονεμήθηκε μετά θάνατοn το μετάλλιο των Δικαίων των Εθνών το 2009 [35].

Συνθήκες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Άστεγα παιδιά στο Γκέτο της Βαρσοβίας

Οι Ναζί αξιωματούχοι, με πρόθεση την εξάλειψη του γκέτο από την πείνα και τις ασθένειες, περιόρισαν τα τρόφιμα και τις ιατρικές προμήθειες[1]. Ένα μέσο ημερήσιο σιτηρέσιο το 1941 για τους Εβραίους στη Βαρσοβία περιοριζόταν σε 184 θερμίδες σε σύγκριση με 699 θερμίδες, που επιτρέπονταν για τους μη-Εβραίους Πολωνούς και 2.613 θερμίδες για τους Γερμανούς[34]. Τον Αύγουστο, οι μερίδες μειώθηκαν σε 177 θερμίδες ανά άτομο. Αυτή η πενιχρή προμήθεια τροφίμων από τις γερμανικές Αρχές αποτελούνταν συνήθως από ξερό ψωμί, αλεύρι και πατάτες χαμηλότερης ποιότητας, πλιγούρι, γογγύλια και ένα μικρό μηνιαίο συμπλήρωμα μαργαρίνης, ζάχαρης και κρέατος[35]. Ως αποτέλεσμα, άνθισε η μαύρη αγορά προμηθεύοντας έως και το 80% των τροφίμων του γκέτο[35]. Επιπλέον, η Αμερικανική Εβραϊκή Επιτροπή Αρωγής είχε ανοίξει πάνω από 250 μαγειρεία σούπας[36], που εξυπηρετούσαν ταυτόχρονα 100.000 γεύματα την ημέρα.

Άνδρες, γυναίκες και παιδιά συμμετείχαν όλοι στο λαθρεμπόριο και το παράνομο εμπόριο και δημιουργήθηκαν ιδιωτικά εργαστήρια για την κατασκευή αγαθών, που πωλούνταν κρυφά στην "άρια" πλευρά της πόλης. Τα τρόφιμα διακινούνταν συχνά λαθραία μόνο από παιδιά, τα οποία διέσχιζαν το τείχος του Γκέτο ανά εκατοντάδες με οποιονδήποτε τρόπο δυνατό, μερικές φορές αρκετές φορές την ημέρα, επιστρέφοντας με αγαθά, που ζύγιζαν όσο το βάρος τους. Η ανεργία, που οδηγούσε σε ακραία φτώχεια, ήταν ένα μεγάλο πρόβλημα στο γκέτο και το λαθρεμπόριο ήταν συχνά η μόνη πηγή διαβίωσης για τους κατοίκους του, οι οποίοι διαφορετικά θα πέθαιναν από την πείνα[35]. Οι "επαγγελματίες" λαθρέμποροι, αντίθετα, συχνά γίνονταν σχετικά πλούσιοι.[1]

Κατά τη διάρκεια του πρώτου ενάμιση έτους, χιλιάδες Πολωνοί Εβραίοι, καθώς και μερικοί Ρομά από μικρότερες πόλεις και την ύπαιθρο, μεταφέρθηκαν στο Γκέτο, αλλά, καθώς πολλοί πέθαναν από τύφο και λιμοκτονία, ο συνολικός αριθμός των κατοίκων παρέμεινε περίπου ο ίδιος[37]. Αντιμετωπίζοντας πείνα εκτός ελέγχου και πενιχρά ιατρικά εφόδια, μια ομάδα Εβραίων γιατρών φυλακισμένων στο γκέτο αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την ευκαιρία για να μελετήσει τις σωματικές και ψυχολογικές επιπτώσεις της πείνας[38] [39]. Η Μελέτη περί Πείνας στο Γκέτο της Βαρσοβίας[40], όπως είναι πλέον γνωστή, παραμένει μια από τις πιο εμπεριστατωμένες έρευνες για την ημι-λιμοκτονία, που έχει γίνει μέχρι σήμερα.

Εκπαίδευση και πολιτισμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παρά τις σοβαρές δυσκολίες, η ζωή στο Γκέτο της Βαρσοβίας είχε εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, και νόμιμες και όσες διεξήγαγαν οι υπόγειοι οργανισμοί του. Δημιουργήθηκαν νοσοκομεία, δημόσια μαγειρεία, ορφανοτροφεία, κέντρα προσφύγων και εγκαταστάσεις αναψυχής, καθώς και σχολικό σύστημα. Μερικά σχολεία ήταν παράνομα και λειτουργούσαν με "βιτρίνα" μαγειρεία. Υπήρχαν μυστικές βιβλιοθήκες, μαθήματα για τα παιδιά και ακόμη και μια συμφωνική ορχήστρα. Ο Ραβίνος Αλεξάντερ Φρίντμαν[41], ένας από τους ηγέτες της Τορά στο Γκέτο της Βαρσοβίας, οργάνωσε ένα υπόγειο δίκτυο θρησκευτικών σχολείων[42]. Αυτά τα σχολεία, που λειτουργούσαν με "βιτρίνα" νηπιαγωγεία, ιατρικά κέντρα και μαγειρεία, ήταν καταφύγιο χιλιάδων παιδιών και εφήβων και εκατοντάδων εκπαιδευτικών. Το 1941, όταν οι Γερμανοί έδωσαν επίσημη άδεια στο τοπικό Τζούντενρατ για σχολεία, αυτά τα σχολεία αποκαλύφθηκαν και άρχισαν να λαμβάνουν οικονομική υποστήριξη από την επίσημη εβραϊκή κοινότητα[43]. Ο πρώην κινηματογράφος Femina έγινε θέατρο αυτήν την περίοδο[44]. Η Εβραϊκή Συμφωνική Ορχήστρα εμφανίστηκε σε διάφορους χώρους συμπεριλαμβανομένου του Femina[45].

Υπολογίζεται ότι περίπου 20.000 κρατούμενοι (από περισσότερους από 400.000) παρέμειναν στην κορυφή της κοινωνίας του Γκέτο είτε επειδή ήταν πλούσιοι προπολεμικά είτε επειδή κατάφεραν να συγκεντρώσουν πλούτο κατά τη διάρκεια του πολέμου (κυρίως μέσω λαθρεμπορίου). Αυτές οι οικογένειες και τα άτομα σύχναζαν σε εστιατόρια, κλαμπ και καφετέριες δείχνοντας σε πλήρη αντίθεση τις οικονομικές ανισότητες της ζωής του γκέτο[46]. Η ομάδα αυτή εκτιμάται περίπου σε 10.000 άτομα: "πλούσιοι βιομήχανοι, πολλά μέλη του Τζούντενρατ, Εβραίοι αστυνομικοί, λαθρέμποροι, ιδιοκτήτες νυχτερινών κέντρων [και] πόρνες πολυτελείας", που περνούσαν το χρόνο τους σε πάνω από εξήντα καφέ και νυχτερινά κέντρα, "χορεύοντας ανάμεσα στα πτώματα". [47]

Κατασκευή γερμανικών στρατιωτικών προμηθειών

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Εβραίοι εργάζονται σε εργοστάσιο του γκέτο

Λίγο μετά τον αποκλεισμό του Γκέτο από τον εξωτερικό κόσμο, στην πρωτεύουσα εμφανίστηκαν αρκετοί Γερμανοί πολεμικοί κερδοσκόποι[48]. Αρχικά, ενήργησαν ως μεσάζοντες μεταξύ της ανώτατης διοίκησης και των εβραϊκών εργαστηρίων. Μέχρι την άνοιξη του 1942, η Διεύθυνση Stickerei Abteilung με έδρα στη οδό Νοβολίπιε 44 απασχολούσε ήδη 3.000 εργαζόμενους, που κατασκεύαζαν παπούτσια, δερμάτινα, πουλόβερ και κάλτσες για τη Βέρμαχτ. Άλλα τμήματα έφτιαχναν γούνες και μάλλινα πουλόβερ[49]. Περίπου 15.000 Εβραίοι εργάζονταν στο Γκέτο για τον Βάλτερ Τέμπενς από το Αμβούργο, καταδικασμένο εγκληματία πολέμου[50], μεταξύ άλλων στα εργοστάσιά του στις οδούς Πρόστα και Λέζνο. Η εργασιακή του εκμετάλλευση απέναντι στους Εβραίους αποτέλεσε πηγή φθόνου για άλλους κρατούμενους του Γκέτο, που ζούσαν με το φόβο της απέλασης. Στις αρχές του 1943, ο Τέμπενς κέρδισε το διορισμό ενός Εβραίου επιτρόπου απέλασης στη Βαρσοβία, προκειμένου να διατηρήσει το δικό του εργατικό δυναμικό ασφαλές και να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του[51]. Τον Μάιο του 1943, μετέφερε τις επιχειρήσεις του, συμπεριλαμβανομένων 10.000 Εβραίων σκλάβων εργαζομένων στους στρατώνες του στρατοπέδου συγκέντρωσης Πονιάτοβα[52]. Ο Φριτς Σουλτς μετέφερε τις εργασίες του μαζί με 6.000 Εβραίους στο κοντινό στρατόπεδο συγκέντρωσης Τραβνίκι.[53][48]

Απελάσεις στην Τρεμπλίνκα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Απελάσεις για το στρατόπεδο θανάτου Τρεμπλίνκα
1942, επιβίβαση στα τρένα του Ολοκαυτώματος

Περίπου 100.000 κρατούμενοι του Γκέτο είχαν ήδη πεθάνει από ασθένειες, που σχετίζονται με την πείνα, πριν ξεκινήσουν οι μαζικές απελάσεις το καλοκαίρι του 1942. Νωρίτερα εκείνο το έτος, κατά τη Διάσκεψη της Βάνζεε κοντά στο Βερολίνο, τέθηκε σε κίνηση η Τελική Λύση. Ήταν ένα μυστικό σχέδιο για τη μαζική δολοφονία Εβραίων κατοίκων της Γενικής Κυβέρνησης. Οι τεχνικές, που χρησιμοποιήθηκαν για να εξαπατήσουν τα θύματα, βασίστηκαν στην εμπειρία, που αποκτήθηκε στο στρατόπεδο εξόντωσης Χέλμνο[54]. Οι Εβραίοι των γκέτο μαζεύτηκαν, δρόμο-δρόμο, με το πρόσχημα της "μετεγκατάστασης", και προχώρησαν στην περιοχή Umschlagplatz[55]. Από εκεί, στάλθηκαν με τρένα του Ολοκαυτώματος στο στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα, χτισμένο σε ένα δάσος 80 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Βαρσοβίας[56]. Επικεφαλής της επιχείρησης ήταν ο Γερμανός Επίτροπος μετεγκατάστασης Χέρμαν Χέφλε. Μόλις έμαθε αυτό το σχέδιο, ο Άνταμ Τσέρνιακοφ, Πρεσβύτερος του Τζούντενρατ της Βαρσοβίας, αυτοκτόνησε. Αντικαταστάθηκε από τον Μαρκ Λιχτενμπάουμ[3], ο οποίος ανέλαβε τη διαχείριση των συγκεντρώσεων με τη βοήθεια της Εβραϊκής Αστυνομίας του Γκέτο. Κανείς δεν ενημερώθηκε για την πραγματική κατάσταση των πραγμάτων[57].

Η εξόντωση των Εβραίων με δηλητηριώδη αέρια πραγματοποιήθηκε στην Τρεμπλίνκα Β' υπό την αιγίδα της Επιχείρησης Ράινχαρντ, η οποία περιελάμβανε επίσης τα στρατόπεδα θανάτου Μπέλζεκ, Μαϊντάνεκ και Σομπίμπουρ. Περίπου 254.000 κρατούμενοι του Γκέτο της Βαρσοβίας (ή τουλάχιστον 300.000 από άλλες πηγές) στάλθηκαν στην Τρεμπλίνκα και δολοφονήθηκαν εκεί μεταξύ 23 Ιουλίου και 21 Σεπτεμβρίου 1942[6]. Η αναλογία μεταξύ Εβραίων, που σκοτώθηκαν επί τόπου κατά τη διάρκεια συλλήψεων και όσων απελάθηκαν, ήταν περίπου 2%.

Για οκτώ εβδομάδες, οι απελάσεις Εβραίων από τη Βαρσοβία στην Τρεμπλίνκα συνεχίστηκαν καθημερινά μέσω δύο τρένων: κάθε μεταφορά μετέφερε περίπου 4.000 έως 7.000 άτομα, που ζητούσαν κλαίγοντας νερό, 100 άτομα ανά βοϊδάμαξα. Τα πρώτα καθημερινά τρένα έφταναν στο στρατόπεδο νωρίς το πρωί, συχνά μετά από νυχτερινή αναμονή, και τα δεύτερα το απόγευμα. Ο Δρ Γιάνους Κόρτσακ, ένας διάσημος εκπαιδευτικός, πήγε στην Τρεμπλίνκα με τα παιδιά από το ορφανοτροφείο τον Αύγουστο του 1942. Του δόθηκε η ευκαιρία να δραπετεύσει από Πολωνούς φίλους και θαυμαστές, αλλά επέλεξε αντ' αυτού να μοιραστεί τη μοίρα του έργου της ζωής του[58]. Όλες οι νέες αφίξεις στέλνονταν αμέσως για γδύσιμο και από εκεί στους θαλάμους αερίων. Τα ξεγυμνωμένα θύματα πέθαιναν από ασφυξία ανά παρτίδες των 200 με τη χρήση αερίου μονοξειδίου. Τον Σεπτέμβριο του 1942, δημιουργήθηκαν νέοι θάλαμοι φυσικού αερίου, οι οποίοι μπορούσαν να σκοτώσουν έως και 3.000 άτομα σε μόλις 2 ώρες. Απαγορεύτηκε σε απλούς πολίτες να πλησιάσουν την περιοχή του στρατοπέδου[57].

Τις τελευταίες δύο εβδομάδες της Επιχείρησης, που έληξε στις 21 Σεπτεμβρίου 1942, περίπου 48.000 Εβραίοι της Βαρσοβίας απελάθηκαν και θανατώθηκαν. Η τελευταία μεταφορά με 2.200 θύματα από την πολωνική πρωτεύουσα περιελάμβανε την εβραϊκή αστυνομία, που εμπλεκόταν με τις απελάσεις, και τις οικογένειές τους. Τον Οκτώβριο του 1942, ιδρύθηκε η Εβραϊκή Οργάνωση Μάχης (ŻOB) και ανέλαβε να αντιταχθεί σε περαιτέρω απελάσεις. Στην ηγεσία της ήταν ο 24χρονος Μορντεκάι Ανιέλεβιτς[5]. Εν τω μεταξύ, από τον Οκτώβριο του 1942 έως τον Μάρτιο του 1943, η Τρεμπλίνκα έλαβε μεταφορές σχεδόν 20.000 ξένων Εβραίων από το γερμανικό προτεκτοράτο της Βοημίας και της Μοραβίας μέσω του Τερεζίν και από τη βουλγαρική κατεχόμενη Θράκη, την Μακεδονία και την Πίροτ μετά από συμφωνία με τη ναζιστική βουλγαρική κυβέρνηση[59].

Μέχρι το τέλος του 1942, ήταν σαφές ότι οι απελάσεις είχαν ως σκοπό τους θανάτους τους[5]. Η υπόγεια δραστηριότητα των αντιστασιακών του Γκέτο αυξήθηκε, αφότου μαθεύτηκε ότι οι μεταφορές για "μετεγκατάσταση" οδηγούσαν σε μαζικές δολοφονίες[60]. Επίσης, το 1942, ο Πολωνός αξιωματικός της αντίστασης Γιαν Κάρσκι ανέφερε στις κυβερνήσεις της Δύσης την κατάσταση στο Γκέτο και στα στρατόπεδα εξόντωσης. Πολλοί από τους εναπομείναντες Εβραίους αποφάσισαν να αντισταθούν σε περαιτέρω απελάσεις και άρχισαν να κάνουν λαθρεμπόριο όπλων, πυρομαχικών και προμηθειών[5].

Εξέγερση στο Γκέτο και τελική καταστροφή του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Καταστολή της εξέγερσης του Γκέτο της Βαρσοβίας . Συλληφθέντες Εβραίοι που συνοδεύτηκαν από την Waffen SS, οδός Νοβολίπιε, 1943

Στις 18 Ιανουαρίου 1943, μετά από σχεδόν τέσσερις μήνες χωρίς απελάσεις, οι Γερμανοί μπήκαν ξαφνικά στο Γκέτο της Βαρσοβίας με πρόθεση για περαιτέρω συλλήψεις. Μέσα σε λίγες ώρες, πυροβολήθηκαν 600 Εβραίοι και 5.000 άλλοι απομακρύνθηκαν από τις κατοικίες τους. Οι Γερμανοί δεν περίμεναν καμία αντίσταση, αλλά η δράση σταμάτησε από εκατοντάδες αντάρτες οπλισμένους με πιστόλια και κοκτέιλ Μολότοφ[61][62][63].

Οι προετοιμασίες για αντίσταση είχαν ξεκινήσει από το προηγούμενο φθινόπωρο[64]. Η πρώτη περίπτωση εβραϊκού ένοπλου αγώνα στη Βαρσοβία είχε αρχίσει. Οι υπόγειοι μαχητές από την ŻOB και την ZZW (Εβραϊκή Στρατιωτική Ένωση) πέτυχαν σημαντική επιτυχία αρχικά, αναλαμβάνοντας τον έλεγχο του Γκέτο. Στη συνέχεια, έστησαν οδοφράγματα στις αποθήκες και έχτισαν δεκάδες πολεμικές θέσεις, σταματώντας τις απελάσεις. Κάνοντας περαιτέρω βήματα, εκτελέστηκαν επίσης ορισμένοι Εβραίοι συνεργάτες των Γερμανών[37]. Μια επίθεση εναντίον της αντίστασης του Γκέτο από τον Φον Σάμερν-Φράνκενεγκ δεν ήταν επιτυχής. Απαλλάχθηκε των καθηκόντων του από τον Χάινριχ Χίμλερ στις 17 Απριλίου 1943 και πέρασε από στρατοδικείο. [65]

Περιοχή του Γκέτο της Βαρσοβίας μετά τον πόλεμο. Οδός Gęsia, θέα προς τα δυτικά
Ερείπια του γκέτο της Βαρσοβίας

Η τελική επίθεση ξεκίνησε την παραμονή του Πάσχα στις 19 Απριλίου 1943, όταν μια ναζιστική δύναμη αποτελούμενη από αρκετές χιλιάδες στρατεύματα μπήκε στο γκέτο. Μετά από αρχικές αποτυχίες, 2.000 στρατιώτες Waffen-SS υπό τη διοίκηση του Γιούργκεν Στρόοπ έκαψαν συστηματικά και ανατίναξαν τα κτίρια του γκέτο μαζεύοντας ή δολοφονώντας οποιονδήποτε μπορούσαν να συλλάβουν. Η σημαντική αντίσταση έληξε στις 28 Απριλίου και η ναζιστική επιχείρηση έληξε επίσημα στα μέσα Μαΐου με τη συμβολική κατεδάφιση της Μεγάλης Συναγωγής της Βαρσοβίας στις 16 Μαΐου. Σύμφωνα με την επίσημη έκθεση, τουλάχιστον 56.065 άνθρωποι σκοτώθηκαν επιτόπου ή απελάθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης (Τρεμπλίνκα, Πονιάτοβα, Μαϊντάνεκ, Τραβνίκι)[66]. Η τοποθεσία του Γκέτο έγινε το στρατόπεδο συγκέντρωσης της Βαρσοβίας.

Σωζόμενα απομεινάρια του Γκέτο της Βαρσοβίας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το γκέτο σχεδόν ισοπεδώθηκε κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Ωστόσο, επιβίωσαν πολλά κτίρια και δρόμοι, κυρίως στην περιοχή του "μικρού γκέτο", το οποίο είχε συμπεριληφθεί στο άριο τμήμα της πόλης τον Αύγουστο του 1942 και δεν συμμετείχε στη μάχη. Το 2008 και το 2010, χτίστηκαν τα όρια του Γκέτο της Βαρσοβίας κατά μήκος των συνόρων της πρώην εβραϊκής συνοικίας, όπου από το 1940 έως το 1943 στέκονταν οι πύλες του γκέτο, ξύλινες πεζογέφυρες πάνω από δρόμους των Αρίων και κτίρια σημαντικά για τους κρατουμένους του γκέτο. Τα τέσσερα κτίρια στην οδό Πρόζνα 7, 9, 12 και 14 είναι από τις πιο γνωστές αυθεντικές πολυκατοικίες, που το 1940–41 στέγαζαν εβραϊκές οικογένειες στο Γκέτο της Βαρσοβίας. Έμειναν σε μεγάλο βαθμό άδεια από τον πόλεμο και μετά. Ο δρόμος είναι το επίκεντρο του ετήσιου Εβραϊκού Φεστιβάλ της Βαρσοβίας. Το 2011-2013, κτίρια στα νούμερα 7 και 9 υποβλήθηκαν σε εκτεταμένες ανακαινίσεις και έγιναν χώροι γραφείων. [67] [68]

Μνημείο Umschlagplatz στην οδό Στάβκι

Η Συναγωγή Νόζικ επέζησε επίσης από τον πόλεμο. Χρησιμοποιήθηκε ως στάβλος αλόγων από τη γερμανική Βέρμαχτ. Η συναγωγή έχει αποκατασταθεί σήμερα και χρησιμοποιείται και πάλι ως ενεργή συναγωγή. Τα καλύτερα διατηρημένα θραύσματα του τείχους του γκέτο βρίσκονται στην οδό Σιένα 55, στην οδό Ζλότα 62 και στην οδό Βάλικοβ 11 (στα δύο τελευταία είναι τοίχοι προπολεμικών κτιρίων). Υπάρχουν δύο μνημεία των Ηρώων του Γκέτο της Βαρσοβίας, που των οποίων τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 1946 και το 1948, κοντά στον τόπο, όπου τα γερμανικά στρατεύματα εισήλθαν στο Γκέτο στις 19 Απριλίου 1943. Το 1988, χτίστηκε ένα πέτρινο μνημείο για να σηματοδοτήσει το σημείο συγκέντρωσης Umschlagplatz για την επιβίβαση στα τρένα του Ολοκαυτώματος. [68]

Υπάρχει επίσης ένα μικρό μνημείο στην οδό Μίλα 18 εις ανάμνηση της τοποθεσίας των υπόγειων κεντρικών γραφείων της Σοσιαλιστικής ŻOB κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Γκέτο. Τον Δεκέμβριο του 2012, ένα αμφιλεγόμενο άγαλμα ενός γονατισμένου και προσευχόμενου Αδόλφου Χίτλερ εγκαταστάθηκε σε μια αυλή του Γκέτο. Το έργο τέχνης του Ιταλού καλλιτέχνη Μαουρίτσιο Κατελάν με τίτλο "HIM" έχει λάβει μικτές αντιδράσεις παγκοσμίως. Πολλοί πιστεύουν ότι είναι άσκοπα προσβλητικό, ενώ άλλοι, όπως ο επικεφαλής ραβίνος της Πολωνίας, πιστεύουν ότι κεντρίζει τη σκέψη και είναι ακόμη και "εκπαιδευτικό". [69]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Megargee, επιμ. (2009). «Warsaw». The United States Holocaust Memorial Museum encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945. 2–B. Bloomington, Washington, D.C.: Indiana University Press; In association with the United States Holocaust Memorial Museum. σελίδες 456–460. ISBN 978-0-253-35328-3. 
  2. ↑ Bains, Alisha (2016). World War II. A Political and Diplomatic History of the Modern World Series. Encyclopædia Britannica. pp. 190–200. ISBN 978-1680483529.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Gutman, Israel (1998). Resistance: The Warsaw Ghetto Uprising. Houghton Mifflin Harcourt. pp. 118–119, 200. ISBN 0395901308.
  4. ↑ Shapiro, Robert Moses (1999). Holocaust Chronicles. Published by KTAV Publishing. σελ. 35. ISBN 0-88125-630-7 – via Internet Archive.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Holocaust Encyclopedia (10 Ιουνίου 2013) [2008]. "Warsaw Ghetto Uprising". US Holocaust Memorial Museum. Αρχειοθέτηση από το πρωτότυπο στις 2 Μαΐου 2012.
  6. ↑ 6,0 6,1 Yad Vashem. "Treblinka Extermination Camp in the Generalgouvernement" (PDF). Aktion Reinhard.
  7. ↑ Dr. Marcin Urynowicz. «Gross Aktion – Zagłada Warszawskiego Getta» (στα πολωνικά). Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, 7 /7 (2007) Pp. 105–114 (Institute of National Remembrance (IPN)). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-12-20. https://web.archive.org/web/20161220133644/http://www.ipn.gov.pl/download.php?s=49&id=29288. «Likwidacja getta warszawskiego wiosną 1943 r. oznaczała natychmiastową lub chwilowo odwleczoną śmierć ok. 50 tys. osób. Tymczasem Gross Aktion, tzw. Wielka Akcja, zakończyła się wysłaniem do obozu zagłady w Treblince ok. 250 tys. osób. Zatem to lato 1942 r., a nie wiosna 1943, było okresem faktycznej likwidacji społeczności warszawskich Żydów.». 
  8. ↑ Στατιστικά δεδομένα από το "Γλωσσάριο 2,077 εβραϊκών πόλεων στην Πολωνία". Αρχειοθετήθηκε 2016-02-08 στο Wayback Machine. "Getta Żydowskie" by Gedeon (in πολωνική) and "Ghetto List" by Michael Peters at ARC.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Gawryszewski, Andrzej (2009). Ludność Warszawy w XX wieku [Population of Warsaw in the 20th Century] (PDF). Język, narodowość, wyznanie. Warsaw: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN im. Stanisława Leszczyckiego. σελίδες 191, 193, 195, 202–203. ISBN 978-83-61590-96-5. ISSN 1643-2312 – μέσω download, 425 σελίδες. 
  10. ↑ Melzer, Emanuel (1997). No way out: the politics of Polish Jewry, 1935–1939. Hebrew Union College Press. σελίδες 131–144. ISBN 0878204180 – μέσω Google Books, 235 pages. 
  11. ↑ Peter K. Gessner (2000). «Warsaw: Life and Death in the Ghetto during WWII». Polish Academic Information Center, University at Buffalo. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιανουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 12 Δεκεμβρίου 2016. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Wardzyńska, Maria (2009). Intelligenzaktion (PDF). Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Warsaw: Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. σελίδες 46, 51–55, 88–89. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 3 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2020 – μέσω download. 
  13. ↑ Philpott, Colin (2016). Relics of the Reich: The Buildings The Nazis Left Behind. Pen and Sword. σελ. 122. ISBN 978-1473844254 – μέσω Google Books. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Berg, Mary· Pentlin, Susan Lee (2007) [1945]. The Diary of Mary Berg: Growing up in the Warsaw Ghetto. New York: L. B. Fischer Publishing / Oxford: Oneworld Publications (2nd ed). σελίδες 2–5, 38. ISBN 978-1851684724. Hardcover. Chapter I: Warsaw Besieged: ... the roads were jammed, and gradually we were completely engulfed in the slow but steady flow of humanity toward the capital. Mile after mile it was the same ... as tens of thousands of provincials entered Warsaw in the hope of finding shelter there. 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Bielawski, Krzysztof· Dylewski, Adam· Kraus, Anna· Laskowska, Justyna. «Warszawa (μέρος 7)». Virtual Shtetl. POLIN Museum of the History of Polish Jews.  «The Warsaw Ghetto (part 2)». Μτφρ. Magdalena Wójcik. Virtual Shtetl. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις Δεκεμβρίου 20, 2016. Ανακτήθηκε στις Δεκεμβρίου 15, 2016. 
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Grzesik, Julian (2011). Holocaust – Zagłada Żydów (1939–1945) [Holocaust – Destruction of the Jews (1939–1945)] (PDF). Lublin, 3rd edition, revised. σελίδες 43–44, 54. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 12 Απριλίου 2013 – μέσω direct download. 
  17. ↑ 17,0 17,1 Trunk, Isaiah (1972). Judenrat: The Jewish Councils in Eastern Europe Under Nazi Occupation. U of Nebraska Press. σελίδες 191, 475, 543–544. ISBN 080329428X. The Jewish police have learned how to hit, to enforce order, and to send people to the labor camps, and they are one of the contributing factors that keep people in line. — Emanuel Ringelblum [544] 
  18. ↑ Czerniaków, Adam· Fuks, Marian (1983). Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942. Opracowanie i przypisy Marian Fuks. Warszawa 1983: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. σελ. 101. ISBN 9788301030421 – μέσω Google Books. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Bergman, Eleonora. Ludność żydowska w Warszawie [Jewish population of Warsaw]. Book excerpt: Nie masz bóżnicy powszechnej. Synagogi i domy modlitwy w Warszawie od końca XVIII do początku XXI wieku. Virtual Shtetl. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις Δεκεμβρίου 20, 2016. Ανακτήθηκε στις Δεκεμβρίου 14, 2016. 
  20. ↑ Levin, Itamar· Neiman, Rachel (2004). Walls Around: The Plunder of Warsaw Jewry During World War II and Its Aftermath. Greenwood Publishing Group. σελ. 29. ISBN 0275976491. 
  21. ↑ Holocaust Encyclopedia (2008). Warsaw Ghetto. United States Holocaust Memorial Museum. https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005069. 
  22. ↑ The Warsaw Ghetto. Local Life Warsaw, Guide.
  23. ↑ Browning, Christopher (2005). «Before the "Final Solution": Nazi Ghettoization Policy in Poland (1940–1941)». Ghettos 1939–1945. New Research and Perspectives on Definition, Daily Life, and Survival (Symposium Presentations, USHMM): 18 of 175 σε PDF. https://www.ushmm.org/m/pdfs/20050823-ghettos-symposium.pdf. 
  24. ↑ Chłodna Street. Warsaw: Google Maps. 2016. 52°14'13.0"N 20°59'18.0"E. 
  25. ↑ Kajczyk, Agnieszka (24 Ιανουαρίου 2015). «The bridge over Chłodna Street». Jewish Historical Institute. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Φεβρουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2020. 
  26. ↑ John D Clare (2014), The Warsaw Ghetto, 1940–43. Modern World History Topics.
  27. ↑ Gutman, Yisrael (1989). The Jews of Warsaw, 1939–1943: Ghetto, Underground, Revolt. Indiana University Press. σελίδες 50, 98. ISBN 0253205115. 
  28. ↑ Browning, Christopher (2005). «Before the "Final Solution": Nazi Ghettoization Policy in Poland (1940–1941)». Ghettos 1939–1945. New Research and Perspectives on Definition, Daily Life, and Survival (Symposium Presentations, USHMM): 18 of 175 in PDF. https://www.ushmm.org/m/pdfs/20050823-ghettos-symposium.pdf. 
  29. ↑ Yad Vashem. Auerswald, Heinz. Shoah Resource Center, The International School for Holocaust Studies. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-10-09. https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%205780.pdf. Ανακτήθηκε στις 2020-09-06.  [Also in:] Browning, Christopher (2005). «Ghettos 1939–1945. New Research and Perspectives on Definition, Daily Life, and Survival». Before the 'Final Solution' (United States Holocaust Memorial Museum). PDF file, direct download. http://www.ushmm.org/m/pdfs/20050823-ghettos-symposium.pdf. 
  30. ↑ Dawidowicz, Lucy S. (1975). The war against the Jews 1933–1945. New York: Holt, Rinehart and Winston. σελίδες 228–229. ISBN 9781453203064. 
  31. ↑ Hilberg, Raul· Staron, Stanislaw· Kermisz, Josef, επιμ. (1979). The Warsaw diary of Adam Czerniakow: Prelude to Doom. Νέα Υόρκη: Stein & Day. ISBN 9780812825237. 
  32. ↑ Piotr M. A. Cywinski, επιμ. (2004). «Adam Czerniakow». Dia-pozytyw: People. Adam Mickiewicz Institute. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Αυγούστου 2004. 
  33. ↑ Karol Madaj – Duszpasterstwo Żydów-katolików w getcie warszawskim Biuletyn IPN nr 98 (3) / 2009 page 23–39
  34. ↑ 34,0 34,1 Christians in the Warsaw Ghetto: An Epitaph for the Unremembered, by Peter Florian Dembowski, 2005
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 Dariusz Libionka (2005). «Antisemitism, Anti-Judaism, and the Polish Catholic Clergy during the Second World War, 1939–1945». Στο: Robert Blobaum. Antisemitism and Its Opponents in Modern Poland. Cornell University Press. σελ. 256. ISBN 0801489695. 
  36. ↑ «In Memoriam: David Guzik». JDC Archives (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2019. 
  37. ↑ 37,0 37,1 Wdowiński, David (1963). And we are not saved. New York: Philosophical Library pp. 222. (ISBN 0-8022-2486-5). Note: Chariton and Lazar are not co-authors of Wdowiński's memoir. Wdowiński is considered the single author.
  38. ↑ Engelking, Barbara (2002). Holocaust and memory : the experience of the Holocaust and its consequences : an investigation based on personal narratives. London: Leicester University Press, in association with the European Jewish Publication Society. σελίδες 110–111. ISBN 9780567342775. 
  39. ↑ Winick, Myron (2014). «Jewish medical resistance in the Warsaw Ghetto». Στο: Michael A. Grodin. Jewish medical resistance in the Holocaust. New York ; Oxford: Berghahn Books. ISBN 978-1-78238-417-5. 
  40. ↑ Winick, Myron· Osnos, Martha (1979). Hunger disease: studies by the Jewish physicians in the Warsaw Ghetto. Wiley. 
  41. ↑ Farbstein, Esther (2007). Hidden in Thunder: Perspectives on faith, halachah and leadership during the Holocaust. 1. Feldheim Publishers. σελ. 31. ISBN 9789657265055. Friedman sought to inform world Jewry of the initial transports, he sent a telegram stating: 'Mr. Amos kept his promise from the fifth-third.' This is an allusion to Amos 5:3: 'The city that goes out a thousand strong will have a hundred left, and the one that goes out a hundred strong will have ten left to the House of Israel'. 
  42. ↑ Frydman, A. Zisha (1986) [1974]. Wellsprings of Torah. Judaica Press. σελίδες xii–xxiii. ISBN 0910818045 – μέσω Google Books snippet. 
  43. ↑ Seidman, Hillel. "Alexander Zusia Friedman", in Wellsprings of Torah: An Anthology of Biblical Commentaries, Vol. 1. Nison L. Alpert, ed. The Judaica Press, Inc., 1974, pp. xii–xxiii.
  44. ↑ Theater as Imperative in the Warsaw Ghetto: Artists and Audience in Jerzy Jurandot's FEMINA 1940-1942
  45. ↑ Marian Fuks (25 Νοεμβρίου 2013). «Polyhymnia in the Warsaw Ghetto». Jewish Historical Institute. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2020. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2020. 
  46. ↑ Gutman, Israel (1994). Resistance : the Warsaw Ghetto uprising. Boston: United States Holocaust Memorial Museum. σελίδες 87. ISBN 0395601991. 
  47. ↑ Mazzeo, Tilar J. (2016). Irena's children : the extraordinary story of the woman who saved 2,500 children from the Warsaw ghetto (First Gallery books hardcover έκδοση). New York: Simon and Schuster. σελίδες 66–67. ISBN 9781476778501. 
  48. ↑ 48,0 48,1 Menszer, John (2015). «Tobbens' Shop in the Warsaw ghetto». Background Information to Survivor Stories (Holocaust Survivors: Encyclopedia). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-02-25. https://web.archive.org/web/20210225025825/https://www.holocaustsurvivors.org/data.show.php?di=record&da=encyclopedia&ke=113. Ανακτήθηκε στις 2020-09-06. 
  49. ↑ «database search». Getto Warszawskie (στα Πολωνικά). Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Οκτωβρίου 2018. 
  50. ↑ Kurzman, Dan (2009). Tobbens Poniatow factories. The Bravest Battle: The Twenty-eight Days Of The Warsaw Ghetto Uprising. Da Capo Press. σελ. 346. ISBN 978-0786748266. [νεκρός σύνδεσμος]
  51. ↑ Powell, Lawrence N. (2000). Troubled Memory. Univ of North Carolina Press. σελ. 114. ISBN 0807825042. 
  52. ↑ Nicosia, Francis· Niewyk, Donald (2000). The Columbia Guide to the Holocaust. New York: Columbia University Press. σελ. 232. ISBN 0231528787. The Jews of Poland were augmented by around 3,000 Slovakian and Austrian Jews (the camp elite) expelled to Poland beforehand, and housed separately from the rest. 
  53. ↑ Lenarczyk, Wojciech; Libionka, Dariusz (2009). «Obóz pracy dla Żydów w Trawnikach» (PDF / HTML). Erntefest 3–4 Listopada 1943 – Zapomniany Epizod Zagłady, Pp. 183–210 (Państwowe Muzeum na Majdanku): 189–191. Transfer szopów Schultza z getta warszawskiego. ISBN 978-83-925187-5-4. https://www.academia.edu/3881164. 
  54. ↑ Browning, Christopher R. (1998) [1992]. Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland (PDF). Penguin Books. Αρχειοθετήθηκε (PDF) από το πρωτότυπο στις 19 Οκτωβρίου 2013. 
  55. ↑ Memorial Museums.org (2013). «Treblinka Museum of Struggle and Martyrdom». Remembrance. Uwe Neumärker (Director). Portal to European Sites of Remembrance. 
  56. ↑ Kopówka, Edward (4 Φεβρουαρίου 2010). The Memorial. Treblinka. Nigdy wiecej, Siedlce 2002, pp. 5–54. Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince. Oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach [Museum of Struggle and Martyrdom at Treblinka. Division of the Regional Museum in Siedlce]. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Οκτωβρίου 2013 – μέσω Internet Archive. 
  57. ↑ 57,0 57,1 Edelman, Marek (n.d.). «The Ghetto Fights». The Warsaw Ghetto: The 45th Anniversary of the Uprising. Interpress Publishers. σελίδες 17–39.  via «The Warsaw Ghetto Uprising, by Marek Edelman». Literature of the Holocaust.  [Επίσης] Musiał, Bogdan (2004). «Treblinka — ein Todeslager der "Aktion Reinhard"». "Aktion Reinhardt": der Völkermord an den Juden im Generalgouvernement 1941-1944. Osnabrück. σελίδες 257–281. ISBN 978-3-929-75983-9.  [Επίσης:] «Operation Reinhard: Treblinka Deportations». The Nizkor Project. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Σεπτεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2020.  [Source:] AZ-LG Dusseldorf: II 931638, p. 49 ff., and AZ-LG Dusseldorf, XI-148/69 S, pp. 111 ff.
  58. ↑ Lifton, Betty Jean (2006). «Janusz Korczak Biography». The King of Children (American Academy Of Pediatrics): 1st edition. ISBN 1581101848. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-03-07. https://web.archive.org/web/20160307220226/http://www.korczak.com/Biography/kap-0.htm. Ανακτήθηκε στις 2020-09-06.  [Επίσης] Janusz Korczak. Stockholm, Sweden: Living Heritage Association. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-03-09. https://web.archive.org/web/20150309080624/http://fcit.coedu.usf.edu/Holocaust/KORCZAK/about.htm. Ανακτήθηκε στις 2020-09-06. 
  59. ↑ Holocaust Encyclopedia (10 June 2013). Treblinka: Chronology. United States Holocaust Memorial Museum. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 June 2012. https://web.archive.org/web/20120605123023/http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007257. «Deportations from Theresienstadt and Bulgarian-occupied territory among others.». 
  60. ↑ Robert Moses Shapiro· Tadeusz Epsztein, επιμ. (2009). The Warsaw Ghetto Oyneg Shabes—Ringelblum Archive. Catalog and Guide. Indiana University Press in association with USHMM and the Jewish Historical Institute, Warsaw. ISBN 978-0-253-35327-6 – μέσω Academic Publications of the United States Holocaust Memorial Museum. 
  61. ↑ Seeman, Mary V. (August 25, 2013). «Review of Bohaterowie, Hochsztaplerzy, Opisywacze, Wokol Żydowskiego Związku Wojskowego». Heroes, Hucksters and Story-Tellers: On the Jewish Military Union in the Warsaw Ghetto (Scholars for Peace in the Middle East (SPME)). http://spme.org/book-reviews/review-of-bohaterowie-hochsztaplerzy-opisywacze-wokol-zydowskiego-zwiazku-wojskowego-heroes-hucksters-and-story-tellers-on-the-jewish-military-union-in-the-warsaw-ghetto-2/. 
  62. ↑ Patt, Avinoam (2014). Henry, Patrick, επιμ. Resistance in the Warsaw Ghetto. Jewish Resistance Against the Nazis. CUA Press. σελίδες 414–425. ISBN 978-0813225890 – μέσω Google Books. 
  63. ↑ Schoenberner, Gerhard (2004). The Yellow Star: The Persecution of the Jews in Europe, 1933–1945. The first day of the Uprising. Fordham Univ Press. σελίδες 204–205. ISBN 0823223906 – μέσω Google Books. 
  64. ↑ Gilbert, Martin (1986), The Holocaust, pages 522–523.
  65. ↑ «Ferdinand von Sammern-Frankenegg». Jewish Virtual Library. 
  66. ↑ Jürgen Stroop. «The Warsaw Ghetto Is No More». Nazi Conspriracy and Aggression Volume 3 — Document No. 1061-PS. The Avalon Project: Lillian Goldman Law Library. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Νοεμβρίου 2010. 
  67. ↑ Robert Mielcarek (2016). «Book review». Rafał Chwiszczuk, Ulica Próżna i dzielnica żydowska w Warszawie, Warszawa: Austriackie Forum Kultury, 2013. Forum Żydów Polskich. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Αυγούστου 2019. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2020. 
  68. ↑ 68,0 68,1 UMSW (2016). «Miejsca historyczne związane z ludnością żydowską w Warszawie» [Historic places connected to Jewish people of Warsaw]. Judaica. Urząd m.st. Warszawy (official website). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Δεκεμβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου 2016. 
  69. ↑ «Controversy over Adolf Hitler statue in Warsaw ghetto». The Guardian. 2012-12-28. https://www.theguardian.com/world/2012/dec/28/adolf-hitler-statue-warsaw-ghetto. Ανακτήθηκε στις 2016-08-11. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Γκέτο_της_Βαρσοβίας&oldid=10635352"