Φερομόνη

Νυμφες εντόμων που προσελκύστηκαν πάνω σε ένα φύλλο από την έκκριση φερομονών.

Η φερομόνη είναι χημική ουσία που απελευθερώνεται από ένα ζώο προκειμένου να προκαλέσει μια συγκεκριμένη αντίδραση, ή να μεταδώσει κάποιο μήνυμα σε ένα άλλο άτομο, πάντα όμως του ίδιου είδους. Υπάρχουν φερομόνες κινδύνου, εντοπισμού τροφής, σεξουαλικές και πολλές άλλες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τη φυσιολογία των ατόμων συγκεκριμένων ειδών. Η ύπαρξη και χρήση τους στα έντομα, που εντοπίστηκαν κυρίως, έχει μελετηθεί ιδιαίτερα και αποδειχθεί. Πολλά σπονδυλόζωα και φυτά επίσης επικοινωνούν με τη χρήση φερομονών. Η ύπαρξη ανθρώπινων φερομονών είναι ακόμη θέμα προς συζήτηση.

Ο όρος «φερομόνη» προτάθηκε το 1959 από τους Peter Karlson και Martin Lüscher που βασίστηκαν στις Ελληνικές λέξεις «φέρειν» (μεταφέρω) και  (ὁρμῶ[ν] >) «ορμόνη» αλλά απέφυγαν το «*φερορμόνη» διότι το θεώρησαν δυσπρόφερτο και, επιπλέον, οι φερομόνες απλώς θυμίζουν ορμόνες (όμως λειτουργούν μεταξύ οργανισμών και όχι εσωτερικά όπως οι ορμόνες). Όταν ασκήθηκε κριτική, στις σελίδες του περιοδικού Nature, για την αφαίρεση του ενός ρω οι Karlson και Lüscher πρότειναν να γίνει δεκτός ο όρος τους αλλά ως απλό παράγωγο του «φέρειν» με την κατάληξη -μόνη η οποία εμφανίζεται και στους όρους ορμόνη, τερμόνη και γαμόνη.

Οι φερομονικές παγίδες εντόμων χρησιμοποιούν φερομόνες θηλυκών ατόμων για να προσελκύουν και παγιδεύουν τα αρσενικά, με αποτέλεσμα να μειώνουν τον πληθυσμό του εντόμου αλλά και αποτρέποντας τη αναπαραγωγή του.

Εξέλιξη

Η οσφρητική επεξεργασία χημικών σημάτων, όπως οι φερομόνες, υπάρχει σε όλα τα είδη ζώων και είναι επομένως η αρχαιότερη από τις αισθήσεις. Έχει προταθεί ότι εξυπηρετεί την επιβίωση, δημιουργώντας κατάλληλες συμπεριφορικές αντιδράσεις σε ενδείξεις απειλής, φύλου και κατάστασης κυριαρχίας μεταξύ των μελών του ίδιου είδους.

Επιπλέον, έχει προταθεί ότι κατά τη διάρκεια της εξέλιξης από τους μονοκύτταρους προκαρυώτες στους πολυκύτταρους ευκαρυώτες, η πρωτογενής σηματοδότηση φερομόνης μεταξύ των ατόμων μπορεί να έχει εξελιχθεί σε παρακρινή και ενδοκρινή σηματοδότηση εντός των μεμονωμένων οργανισμών.

Ορισμένοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι οι αντιδράσεις αποφυγής της εγγύτητας στα ζώα που πυροδοτούνται από χημικές ενδείξεις αποτελούν τη φυλογενετική βάση για την εμπειρία του συναισθήματος στον άνθρωπο.

Εφαρμογή

Αρωματοποιία

Ορισμένοι διαφημιστές αρωμάτων σώματος ισχυρίζονται ότι τα προϊόντα τους περιέχουν φερομόνες του ανθρώπινου φύλου που δρουν ως αφροδισιακό. Παρά τους ισχυρισμούς αυτούς, δεν έχει ποτέ αποδειχθεί σε μελέτη με κριτές ότι μια ουσία φερομόνης επηρεάζει άμεσα την ανθρώπινη συμπεριφορά. Έτσι, ο ρόλος των φερομονών στην ανθρώπινη συμπεριφορά παραμένει κερδοσκοπικός και αμφιλεγόμενος.

Παγίδες φερομόνης

Οι φερομόνες ορισμένων ειδών επιβλαβών εντόμων, όπως το ιαπωνικό σκαθάρι, το ακροβατικό μυρμήγκι και ο σφουγγαράκης, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παγίδευση του εν λόγω εντόμου για σκοπούς παρακολούθησης, τον έλεγχο των πληθυσμών με τη δημιουργία σύγχυσης, τη διατάραξη του ζευγαρώματος και την παρεμπόδιση της περαιτέρω ωοτοκίας.

Κτηνοτροφία

Οι φερομόνες χρησιμοποιούνται για την ανίχνευση της θερμότητας στις χοιρομητέρες. Οι φερομόνες των αγριόχοιρων ψεκάζονται στο χοιροστάσιο και είναι γνωστό ότι οι χοιρομητέρες που παρουσιάζουν σεξουαλική διέγερση είναι πλέον διαθέσιμες για αναπαραγωγή.