Yukon

Yukon
Bratach Armas
Mana	«luach ar iarraidh»
Ainmnithe in ómós	Abhainn Yukon
Suíomh
60° 43′ 15″ N, 135° 03′ 12″ O
Stát ceannasach	Ceanada
Príomhchathair	Whitehorse
Daonra
Iomlán	40,232 (2021)
• Dlús	0.08 hab./km²
Teanga oifigiúil	Béarla an Fhraincis
Tíreolaíocht
Cuid de	Northern Canada (en)
Achar dromchla	482,443 km²
• Uisce	1.7 %
Pointe is airde	Sliabh Logan (5,956 m)
Pointe is ísle	an tAigéan Artach (0 m)
Ar theorainn le	British Columbia Críocha an Iarthuaiscirt Alasca (1959–)
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Yukon District (en) agus Mackenzie District (en)
Cruthú	1898
Saoire phoiblí	Discovery Day (en) Civic Holiday (en) (first Monday in August (en) ) Family Day (en) (third Monday in February (en) )
Eagraíocht pholaitiúil
Córas rialtais	parliamentary democracy (en)
Comhlacht feidhmiúcháin	Rialtas Yukon
Comhlacht reachtach	Reachtas Yukon
Eacnamaíocht
OTI ainmniúil	3,182,000,000 $ (2020)
Aitheantóir tuairisciúil
Cód poist	Y
Lonnaithe i gcrios ama	UTC−07:00 (a America/Whitehorse (en) , America/Dawson (en) )
Cód ISO 3166-2	CA-YT
Eile
Suíomh gréasáin	yukon.ca

Sráid in Dawson City, sa Yukon

Is críoch in iarthuaisceart Cheanada é an Yukon. Rinneadh an chríoch Yukon sa bhliain 1898 de na codanna ab fhaide siar de Chríocha an Iarthuaiscirt mar gheall ar an bhfás daonra a tharla le linn ruaig an óir sa Yukon sa tréimhse sin. Ainmníodh Yukon as an Abhainn Yukon.

Tíreolas

Tá aeráid Artach i dtuaisceart Yukon, fo-artach i lár na críche agus bogthais measartha sa deisceart, taobh ó dheas de Whitehorse. Téann na haibhneacha Stewart, Peel agus Yukon tríd. Is é Mount Logan (5,959 méadar ar airde, .i. 19,551 troigh), i bPáirc agus Anasclann Náisiúnta Kluane, an sliabh is airde i Yukon agus i gCeanada, agus an dara sliabh is airde i Meiriceá Thuaidh ar fad (i ndiaidh Denali/Mount McKinley in Alasca).

Stair

Ní raibh cuid de lár agus tuaisceart Yukon faoi bhrat an leac oighir le linn an oighearaois dheireanach agus mar gheall air sin agus mar gheall ar shuíomh Yukon in iarthuaisceart Mheiriceá Thuaidh, tá rianta daoine faighte ag seandálaithe ann atá ar na cinn is ársa dár tháinig siad orthu i Meiriceá. Phléasc Mount Churchill, bolcán in Alasca, timpeall na bliana 800 AD agus d'fhág sin deisceart Yukon faoi bhrat luaithrigh atá le feiceáil fós in áiteanna. Maireann an pléascán i mbéaloideas na Chéad Náisiún i Yukon agus áiteana eile i gcónaí.

Thosaigh teagmháil leis na hEorpaigh in Yukon go luath san 19ú haois le teacht corrthrádálaí fionnaidh. Tháinig misinéirí Anglacánacha agus Caitliceacha ní ba dhéanaí. Faoi na 1870idí, thosaigh daoine ag teacht ar lorg an óir agus thosaigh rialtas Cheanada seirbhísí póilíneachta agus a leithéid a fhorbairt ann. Bhí siad réidh nuair a thosaigh an ruaig mhór sa bhliain 1898. Phlódaigh idir 30,000 agus 40,000 duine isteach i Yukon sa sa tréimhse 1898–1901. Timpeall ar 27,000 duine a bhí ann nuair a thráigh an tobar úd agus níor tháinig athrú rómhór ar an líon sin go dtí na 1990idí.

Tháinig polaitíocht na bpáirtithe eagraithe isteach sa bhliain 1978. Thosaigh na Chéad Náisiúin ag cur brú ar an rialtas sna cúirteanna agus i bparlaimint na críche ina dhiaidh sin freisin, ag iarraidh a gcearta polaitiúla, cultúrtha agus sóisialta a bhaint amach.

Teangacha

Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i Yukon agus í an mháthairtheanga do 28,065(82.8%) duine, bhí Fraincis an dara teanga is comónta agus í an mháthairtheanga do 1,455(4.3%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúil is comónta agus í an mháthairtheanga do 805(2.4%) duine i Yukon.

Geilleagar

Mianadóireacht an tionscal is tábhachtaí sa Yukon. Baintear luaidhe, sinc, airgead, ór agus copar den talamh. Gintear hidrileictreachas ann freisin. Déantar troscán, éadaigh agus earraí traidisiúnta. Na gníomhaíochtaí traidisiúnta ar nós na seilge agus na hiascaireachta, tá siad ag dul i léig. Is í an earnáil phoiblí an ceann is mó agus 5,000 duine fostaithe inti as na 12,500 atá fostaithe sa gheilleagar ar fad.

Tá an turasóireacht tábhachtach sa Yukon freisin. Tá sí bunaithe ar stair na háite agus ar an dúlra, go mór mhór ar na trí pháirc náisiúnta agus na ceithre cinn de chuid na críche atá ann. Táthar ar thóir an pheitriliam agus an gháis nádúrtha, agus táthar ag súil le forbairt shuntasach na tionsclaíochta úd gan rómhoill. Tá breithniú á dhéanamh ar dhá phíblíne móra a thógáil leis an ola is gás a iompar go háiteanna eile i gCeanada agus sna Stáit Aontaithe.

Ba C$2.361 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag an Yukon sa bhliain 2012.

Is é Mount Logan, sa Yukon, an sliabh is airde i gCeanada