Կայծակ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կայծակ (այլ կիրառումներ)
Կայծակ նաև՝ շանթ, մթնոլորտում՝ ամպերի կամ ամպի և երկրի միջև տեղի ունեցող կայծային էլեկտրական պարպում է։ Սովորաբար դրսևորվում է պայծառ լույսի բռնկումով և ուղեկցվում որոտով։ Պարպման ժամանակ հոսանքի ուժը հասնում է 10-100 հազար ամպերի, լարումը՝ տասնյակ միլիոնավորներից մինչև միլիարդավոր վոլտ։ Կայծակը ևս էլեկտրական պարպում է ։ Այն տեղի է ունենում մթնոլորտում։ Երբ կայծակ է և մեզ մոտիկ է պետք է կքանստել փոսի մեջ միջև Կայծակը հզոր և կտրուկ էլեկտրական լիցքաթափում է, որը տեղի է ունենում ամպրոպի ժամանակ: Ահա կայծակի պտուտակների մասին որոշ հիմնական կետեր.
- Կայծակ առաջանում է, երբ ամպերում էլեկտրական լիցքեր են կուտակվում, հիմնականում ամպի բացասական լիցքավորված հատակի և դրական լիցքավորված հողի կամ այլ ամպերի միջև:
- Տեսակները . Կան կայծակի մի քանի տեսակներ, այդ թվում՝
- Ամպից հող (CG) . Ամենահայտնի տեսակը, որտեղ արտահոսք է տեղի ունենում ամպի և Երկրի միջև:
- Ներ-ամպային (IC) . արտահոսք, որը տեղի է ունենում մեկ ամպի մեջ:
- Ամպից ամպ (CC) ՝ կայծակ, որը ցատկում է երկու տարբեր ամպերի միջև:
- Ջերմաստիճանը և պայծառությունը . կայծակը կարող է հասնել մոտ 30,000 Կելվինի (մոտ 53,540°F կամ 30,000°C) ջերմաստիճանի, ինչը այն դարձնում է ավելի տաք, քան արևի մակերեսը: Այս ինտենսիվ ջերմությունը հանգեցնում է նրան, որ շրջակա օդը արագորեն ընդլայնվում է, ստեղծելով հարվածային ալիք, որը մենք լսում ենք որպես ամպրոպ:
- Անվտանգություն . Կայծակը կարող է չափազանց վտանգավոր լինել՝ պատճառելով վնասվածքներ և մահ: Կարևոր է ամպրոպի ժամանակ ապաստան փնտրել փակ տարածքում և խուսափել բարձր առարկաներից, բաց դաշտերից և ջրային մարմիններից:
- Տեղում . Կայծակը տեղի է ունենում բոլոր ամպրոպների ժամանակ, բայց առավել հաճախակի է արևադարձային շրջաններում, հատկապես հասարակածին մոտ:
- Գիտական ուսումնասիրություն . Հետազոտողները ուսումնասիրում են կայծակը, որպեսզի հասկանան դրա վարքը, ձևավորումը և շրջակա միջավայրի վրա ազդեցությունը: Կայծակը կարող է նպաստել անտառային հրդեհների առաջացմանը, և դրա էլեկտրական լիցքերը կարող են օգնել մթնոլորտում ազոտի ֆիքսմանը՝ դեր խաղալով հողի բերրիության մեջ:
Եթե դուք ունեք կայծակի կոնկրետ ասպեկտներ, որոնց մասին կցանկանայիք ավելին իմանալ, ազատ զգալ հարցրեք:
Հատկություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երկրագնդի վրա ամենահաճախ կայծակները տեղի են ունենում Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության արևելքի լեռներում գտնվող փոքրիկ Կիֆուկա գյուղի մոտ։ Մեկ քառակուսի կիլոմետր տարածքի վրա տարեկան տեղի է ունենում կայծակի 158 բռնկում։ Կայծակները հաճախակի են նաև Վենեսուելայում, Սինգապուրում, Բրազիլիայի հյուսիսում և Կենտրոնական Ֆլորիդայում։
Որոտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կայծակին ուղեկցող որոտի առաջացման բացատրությունը հետևյալն է. էլեկտրական հոսանքի արագ աճի պատճառով կայծակի անցուղու ներսում օդը խիստ տաքանում է և արագ ընդարձակվում։ Հոսանքի հանկարծակի ընդհատումից հետո ջերմաստիճանը կայծակի անցուղում ընկնում է, քանի որ ջերմությունը հաղորդվում է մթնոլորտին. անցուղին արագ սառչում է, օդը կտրուկ սեղմվում, որի հետևանքով առաջանում են ձայնային ալիքներ։
Տեսակները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կայծակները լինում են գծային, գնդային և օղաձև։ Ավելի հաճախ հանդիպում է գծային կայծակ, որի երկարությունը հասնում է մի քանի կիլոմետրի, տևողությունը՝ տասնյակ կամ անգամ հարյուրավոր միլիվայրկյաններ, հոսանքի ուժը՝ 100 կիլոամպերի։ Գնդային կայծակի բնույթը դեռևս բացահայտված չէ։
Կայծակի ավերիչ հետևանքներից պաշտպանվելու համար կիրառվում են շանթարգելներ։
Առաջացման անհրաժեշտ պայմանները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կայծակներն առաջանում են լիցքավորված մասնիկների կուտակման տեղերում։
Կայծակի փոխադրած լիցքերի հավաքումը կատարվում է վայրկյանի հազարերորդական մասերի ընթացքում, մի քանի կմ³ տարածությունում գտնվող իրարից լավ մեկուսացված միլիարդավոր մասնիկներից։
Կայծակի առաջացման համար անհրաժեշտ է, որ ամպի համեմատաբար փոքր ծավալի մեջ ձևավորվի էլեկտրական պարպում սկսելու համար անհրաժեշտ լարում (≈1ՄՎ/մ) ունեցող էլեկտրական դաշտ, իսկ ամպի նշանակալի մասում լինի սկսված պարպմանն աջակցելու համար անհրաժեշտ միջին լարումով (≈0.1-0.2 ՄՎ/մ) դաշտ։ Կայծակի միջոցով ամպի էլեկտրական էներգիան վերափոխվում է ջերմային, լուսային և ձայնային էներգիաների։ Ձայնային էներգիայի անջատումն արտահայտվում է ամպրոպի ձևով։
Կայծակի էլեկտրական բնույթը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կայծակի էլեկտրական բնույթը բացահայտել է ամերիկացի ֆիզիկոս Բենջամին Ֆրանկլինը, որի գաղափարների հիման վրա փորձեր են կատարել ամպրոպաբեր ամպից էլեկտրականություն ստանալու ուղղությամբ։ Ամպրոպաբեր ամպի տարբեր մասերն ունենում են տարանուն լիցքեր։ Առավել հաճախ ամպի ստորին մասը լիցքավորված է լինում բացասական, վերևինը՝ դրական լիցքով։ Տարանուն լիցք ունեցող մասերով միմյանց մոտենալիս, ամպերի միջև Կայծակ է առաջանում։
Կայծակի հետ կապված պատահարներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երկրի մակերևույթին հասած կայծակը հաճախ հրդեհների և մարդկային զոհերի պատճառ է դառնում։
- 1789 թվականին Իտալիայի Բրեշիա քաղաքում կայծակը, հարվածելով Սուրբ Նազար եկեղեցուն, պայթեցրեց այնտեղի զինանոցում գտնվող իննսուն տոննա վառոդը։ Զոհվեց երեք հազար մարդ, ավերվեց քաղաքի մեկ վեցերորդը։
- 1994 թվականին նոյեմբերի 2-ին Եգիպտոսի Դրոնկա նավահանգստում կայծակը խփելով պայթեցրեց նավթատար նավերը, զոհվեց 469 մարդ։
- 2005 թվականին հոկտեմբերի 31-ին կայծակի հարվածից Նոր Հարավային Ուելսում սատկեց վաթսունութ կով։
- Պակիստանի հյուսիսարևմտյան Ուշարի Դարա գյուղում կայծակից սպանվեց 30 մարդ։
- Ամերիկացի անտառապահ Ռոյ Սալիվանը գրանցվել է Գինեսի գրքում այն բանից հետո, երբ ողջ է մնացել 35 տարվա ընթացքում ստացած կայծակի յոթ տարբեր հարվածներից հետո։
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]| Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Կայծակ կատեգորիայում։ |
| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 222)։ |