Տրեբլինկա

Տրեբլինկա
Տեսակ	մահվան ճամբարներ և Նացիստական համակենտրոնացման ճամբարներ
Երկիր	Լեհաստան
Տեղագրություն	Kosów Lacki?
Սպասարկող	«Մեռած գլուխ» ջոկատներ
Բացված	1942
Քանդվել է	1943
Տնօրեն	Kurt Franz?, Ֆրանց Ստենգլ և Irmfried Eberl?
Ժառանգության կարգավիճակ	անշարժ հուշարձան

Տրեբլինկա (լեհ.՝ Treblinka), երկու համակենտրոնացման ճամբարներ՝ Տրեբլինկա 1 (այսպես կոչված «աշխատանքային ճամբար») և Տրեբլինկա 2 (մահվան ճամբար)։ Ճամբարները ձևավորվել են նացիստների կողմից օկուպացրած Լեհաստանի տարածքում, Տրեբլինկա գյուղից ոչ հեռու (Մազովեցկոյե վոևոդություն)՝ մայրաքաղաք Վարշավայից 80 կմ հյուսիս-արևելք։ Տրեբլինկա 2 մահվան ճամբարը ստեղծվել է 1942 թվականի հուլիսի 22-ին և գոյություն է ունեցել մինչև 1943 թվականի հոկտեմբեր ամիսը։ Ըստ տարբեր գնահատականների, ճամբարում նահատակվել են 750-ից 810 հազար անձինք։ Մահացածների ճնշող մեծամասնությունը՝ 99,5 %, հրեաներ էին Լեհաստանից, իսկ մոտավորապես 2 հազարը՝ գնչուներ։

Ճամբարի պատմություն

Տրեբլինկայում կառուցած հուշահամալիր

Տրեբլինկա մահվան ճամբարները կառուցելու հրամանը տվել է ՍՍ-ի ռայխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլերի կողմից Վարկավայի շրջանի ՍՍ-ի ղեկավար Արպադ Վիգանդի գլխավորությամբ 1942 թվականի ապրիլի 17-ին։ Ճամբարի շինարարությունը սկսվեց 1942 թվականի մայիսի վերջին։

Սամուել Վիլենբերգը

Ճամբարի տարածքը կազմում էր 24 հեկտար, որը պարսպապատված էր կրկնակի ցանկապատով. վերջինիս բարձրությունը կազմում էր 3 մետր։ Կար նաև երեք մետր խորությամբ փոսորակ։ Առաջին երեք գազախցիկները կառուցվել են 48 մ² մակերեսով և նույն հորինվածքն ունեին, ինչ որ Սոբիբոր մահվան ճամբարի գազախցիկները։ 1942 թվականի հուլիսի 22-ին սկսվեց Վարշավայի գետտոյից և Վարշավայի շրջանի արևելյան հատվածներից Տրեբլինկա 1 ճամբարի հրեաներով համալրումը։

Հուշարձան-դամբարան Տրեբլինկա 2 մահվան ճամբարի տեղում

1942 թվականի օգոստոս-հոկտեմբեր ամիսներն ընկած ժամանակահատվածում այստեղ կառուցվեցին տասը լրացուցիչ գազային խցիկներ, որոնց ընդհանուր մակերեսը հասավ 320 մ²։

Տրեբլինկայի մանրակերտը

Ճամբարի անձնակազմը կազմում էր ՍՍ-ի 30 աշխատակիցներ և գրեթե 100 վերակա անդամներ՝ գերմանացիներ, ռուսներ, ուկրաինացիներ, լիտվացիներ, բուլղարացիներ, լեհեր, ԽՍՀՄ Ասիական հանրապետությունների բնակիչներ։ Հսկող համակարգը հիմնականում բաղկացած էր Կարմիր բանակի նախկին ծառայողներից։

Գերեզմանոցի ձևով կառուցած հուշարձանը

Այսօրվա դրությամբ լեհ պատմաբանները ցուցակագրում են Տրեբլինկայում կոտորած կազմակերպողներին։ Տրեբլինկայից մազապուրծ եղած Սամուել Վիլլենբերգը ճեպազրույցներից մեկի ժամանակ հայտնել է, որ հսկիչները ՍՍ-ի անդամներն էին և ուկրաինացիները, ընդ որում ՍՍ-ի անդամները միաժամանակ հսկում էին ուկրաինացիներին, քանի որ «նրանց առանց հսկողության չէր կարելի թողնել»։

1942 թվականին բեռնատար վագոններով հրեաներին դեպի Տրեբլինկա էին բերում անմարդկային պայմաններում՝ առանց ջրի և սննդի:

Ճամբար տեղափոխածներին մինչև վերջին վայրկյանը չէին հայտնում, որ նրանց մահ է սպասվում։ Դա արվում էր նրա համար, որպեսզի ապստամբության ալիքներ չձևավորվեին։ Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայի շատ հրեաներ Տրեբլինկա են եկել սովորական մարդատար գնացքներով (իրենց իսկ կողմից գնված տոմսերով)՝ կարծելով, որ գետտոներից այլ բնակության վայր են տեղափոխվում։ Արևելյան Եվրոպայի հրեաներին բերում էին ապրանքատար վագոններով, հսկիչների ուղեկցությամբ՝ չտալով ջուր և սննդամթերք։

Մահը ճամբարում իրականացվում էր հետևյալ կերպ. որպես լոգարան քողարկված գազային խցիկներ էին բերում մարդկանց և թունավոր գազ լցնում սենյակ օդելույզների միջոցով, որոնք մղվում էին տանկի շարժիչներով։ Կամ էլ հակառակն էին անում՝ սենյակներից դուրս էին քաշում թթվածինը։ Մահը երկու դեպքում էլ վրա էր հասնում կես ժամվա ընթացքում։ Մահացածների դիակները սկզբում թաղում էին կոլեկտիվ գերեզմանոցներում։ Սակայն, 1943 թվականի գարնանը, երբ Տրեբլինկա ժամանեց Հայնրիխ Հիմլերը, ճամբարում ստեղծեցին դիակիզարաններ։ Հիմլերը հրամայեց, որ արտաշիրմումում կատարեն և բոլոր մարմինները այրեն, իսկ նոր սպանվածներին միանգամից վառեն հատուկ վառարաններում։

1943 թվականի օգոստոսին Տրեբլինկա 2 ճամբարում, այն մարդկանց կողմից, ում կյանքը պահպանվել էր ճամբարի գործունեությունը չխաթարվելու նպատակով, ապստամբություն բարձրացրին։ Արդյունքում նրանց մի մասը կարողացավ փախչել և հասնել Հակահիտլերյան կոալիցիայի տարածք ու վկայություն տալ դատարաններում։ Սակայն շատ կալանավորներ բռնվեցին և սպանվեցին։ Ճամբարը, ինչպես որ պլանավորել էին նացիստները, վերացրին։ Ճամբարի տեղում գերմանացիները լուպին ցանեցին։ Ապստամբության ժամանակ կենդանի մնացած անդամներից մեկը՝ Սամուել Վիլլենբերգը, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո գրեց ինքնակենսագրական վեպ՝ «Ապստամբություն Տրեբլինկայում» (Վիլլենբերգը մահացել է 2016 թվականի փետրվարի 20-ին Իսրայելում):

Պատերազմից հետո

Ոսկեղեն և թանկարժեք քարերի փնտրտուքով զբաղված լեհ գյուղացիները Տրեբլինկա ճամբարի մոտ գտնվող եղբայրական գերեզմանոցները բացեցին։ Պատմաբան Յան Գրոսսը հավաստիացնում է, որ «դիակապտությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Լեհաստանում համընդհանուր տարածում գտած զբաղմունք էր»։

Վասիլի Գրոսմանն իր «Տրեբլինկյան դժոխք» գրքում հետևություններ է կատարել այն մասին, թե ինչ նպատակով է Տրեբլինկա այցելել Հայնրիխ Հիմլերն ու հրաման տվել դիակիզել հուղարկավորած անձանց մարմինները։ Հեղինակը մասնավորապես նշում է.

Պատճառը միայն մեկն էր՝ Կարմիր բանակի հաղթանակը Ստալինգրադի ճակատամարտում։ Տեսանելի է ռուսական հարվածի ուժը Վոլգայի մոտ։ Եթե մի քանի օր անց Բեռլինում առաջին անգամ մտածեցին պատասխանատվության մասին, պատժի մասին, հատուցման մասին, ուստի անձամբ Հիմլերը ինքնաթիռով ժամանում է Տրեբլինկա և հրամայում փութաջանորեն վերացնել հանցագործության բոլոր հետքերը՝ կատարված Վարշավայից վաթսուն կիլոմետր հեռավորության վրա։ Այդպիսի արձագանքն առաջացրեց ռուսների՝ Վոլգայի վրա զորավոր հարված հասցնելուց հետո։ - Վասիլի Գրոսման

Սպանությունների համար պատասխանատվություն կրող անձանց մի մասը դատարան բերվեցին։ 1951 թվականին Մայնի Ֆրանկֆուրտի դատարանը Ի. Հիտրեյտերին դատապարտեց ցմահ ազատազրկության։ Եվս երկու դատավարություններ ընթացան գերմանական Դյուսելդորֆ քաղաքում։ Առաջին պրոցեսի ժամանակ (1964 թվականի հոկտեմբերից 1965 թվականի օգոստոս) դատեցին ՍՍ-ի տասը անդամների։ Ճամբարի պարետի տեղակալ Քուրտ Ֆրանցը և ևս երեք ամբաստանյալներ դատապարտվեցին ցմահ ազատազրկման, հինգը՝ երեքից տասներկու տարվա ազատազրկման, իսկ մեկը արդարացվեց։ Մյուս դատական պրոցեսի ժամանակ (1970 թվականի մայիսից դեկտեմբեր) ցմահ ազատազրկման դատապարտվեց ճամբարի նախկին պարետ Ֆրանց Շտանգլը, ում ձերբակալեցին Բրազիլիայում և տեղափոխեցին Գերմանիա։

Հայտնի բանտարկյալների ցուցակ

• Յանուշ Կորչակ (1878-1942)՝ լեհ  բժիշկ, մանկավարժ, գրող, լրագրող, հասարակական գործիչ, լեհական բանակի սպա։
• Սիմոն Պուլման (1890-1942)՝ լեհ երաժիշտ, ջութակահար, դիրիժոր, երաժշտության մանկավարժ, կամերային և երաժշտական անսամբլների հիմնադիր և ղեկավար։
• Սոֆյա Լազարևնա Զամենգոֆ (1889-1942)՝ լեհ էսպերանտիստ, Լյուդվիկ Լազարուս Զամենհոֆի դուստրը։

Հուշարձան

Տրեբլինկա 2 մահվան ճամբարի տեղում կառուցվել է հուշարձան-դամբարան և խորհրդանշական գերեզմանատուն։

Թել Ավիվում Նահալաթ Իցհակի գերեզմանոցում կառուցվել է Տրեբլինկայի զոհերի հիշատակին հուշարձան։

Տրեբլինկան մշակույթում և արվեստում

• «Tiamat» շվեդական ռոք խումբը նախկինում կրում էր «Treblinka» անվանումը։
• Ալեքսանդր Գալիչի «Կադիշ» վեպը նվիրված է Յանուշ Կորչակի հիշատակին, ով իր մահկանացուն կնքեց Տրեբլինկայում։
• Վադիմ Կորոստիլյովը պիես է գրել այս թեմայով, որը կոչվում է «Վարշավական նաբաթ»։
• Ալեքսանդր Գորոդնիցկին ունի երգ «Треблинка» (հայ.՝ Տրեբլինկա) անվանումով
• «Դժոխք կանաչ ցանկապատից այն կողմ։ Տրեբլինկայում վերապրածի նոթերը» գիրքը, որի հեղինակը Ռիխարդ Գլացարն է, պատմում է Տրեբլինկայի մասին, ընդհուպ մինչև 1943 թվականի ապստամբությունը։
• Վասիլի Գրոսմանը գրել է պատմվածք «Տրեբլինկայի դժոխքը» վերնագրով։
• Գիլիերմո Դել Տորրոյի «Շտամմ» եռագրությունում պատմվում է հայկական արմատներով հրեա Աբրահամ Սեդրակյանի՝ Տրեբլինկայից փախուստի մասին։

Գրականություն

• Arad, Yitzhak (1987). Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps (Google Books preview). Bloomington, Indianapolis: Indiana University Press. ISBN 0-253-21305-3.
• Blatt, Thomas Toivi (2000). Sobibor – The Forgotten Revolt (Google Books snippet view). H.E.P. էջեր 3, 92. ISBN 0-9649442-0-0.
• Court of Assizes (1965), Excerpts From Judgments (Urteilsbegründung). AZ-LG Düsseldorf: II 931638, Düsseldorf, Germany: digitized by Shamash Network, Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 28-ին, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 8-ին {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (օգնություն)
• Cywiński, Piotr (2013). «Treblinka». Diapositive.pl online Holocaust museum. Jewish Identity and Culture in Poland. Adam Mickiewicz Institute. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 31-ին. «See also: Camps: Typological Differences.» {{cite web}}: External link in |quote= (օգնություն)
• Davies, Norman (1998), Europe: A History, HarperCollins, Google Books preview, ISBN 0-06-097468-0 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); Unknown parameter |titlelink= ignored (|title-link= suggested) (օգնություն)
• Donat, Alexander (1979). The Death Camp Treblinka: A Documentary. Berlin: Schocken Books. էջ 14. ISBN 0-8052-5008-5. Կաղապար:ASIN. «The eyewitness articles ... include some of the Polonophobic aspects of contemporary Holocaust lore ... [i.e. Tanhum] Grinberg, having arrived well after the fact, [could not] possibly know the identity(-ies) and motive(s) of the killer(s).»
• Evans, Richard J. (2008), The Third Reich at War, Penguin Books, Google Books preview, ISBN 978-0-14-311671-4 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); Unknown parameter |titlelink= ignored (|title-link= suggested) (օգնություն)
• Friedländer, Saul (2009). The Years of Extermination: Nazi Germany and the Jews, 1939–1945 (Google Books preview). HarperCollins. էջ 432. ISBN 0-06-198000-5.
• Grossman, Vasily (1946), The Treblinka Hell [Треблинский ад] (PDF), Moscow: Foreign Languages Publishing House, (html version), OCLC 20403511, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 12-ին, «original in Russian: Гроссман В.С., Повести, рассказы, очерки [Stories, Journalism, and Essays], Воениздат 1958, (archived copy dated 9 September 2013).» {{citation}}: External link in |quote= (օգնություն); Invalid |ref=harv (օգնություն) Direct download 2.14 MB.
• Grossman, Vasily (2005). Beevor, Antony; Vinogradova, Luba (eds.). A Writer At War. New York: Random House. ISBN 978-0-307-42458-7.
• Klee, Ernst (1988). The Good Old Days: the Holocaust as Seen by Its Perpetrators and Bystanders (Google Books preview). Dressen, Willi; Riess, Volker. New York: The Free Press: Konecky Konecky. ISBN 1-56852-133-2. «Photograph of excavator used for corpses at Treblinka II.» {{cite book}}: External link in |quote= (օգնություն)
• Kopówka, Edward; Rytel-Andrianik, Paweł (2011), «Treblinka II – Obóz zagłady» [Monograph, chapt. 3: Treblinka II Death Camp] (PDF), Dam im imię na wieki [I will give them an everlasting name. Isaiah 56:5] (Polish), Drohiczyńskie Towarzystwo Naukowe [The Drohiczyn Scientific Society], ISBN 978-83-7257-496-1, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF file, direct download 20.2 MB) 2014 թ․ հոկտեմբերի 10-ին, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 9-ին, «with list of Catholic rescuers of Jews imprisoned at Treblinka, selected testimonies, bibliography, alphabetical indexes, photographs, English language summaries, and forewords by Holocaust scholars.» {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Levy, Alan (2002). Nazi Hunter: The Wiesenthal File. London: Constable & Robinson. ISBN 978-1-84119-607-7.
• Rees, Laurence (2005), «Auschwitz: Inside the Nazi State. Factories of Death», BBC History of World War II, KCET, vol. Episode 3, Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 1-ին, «See also: Episode Guide: Overview. Treblinka (camp rife with chaos due to minimal preparation), and Corruption (Auschwitz only): Episode 4.» {{citation}}: External link in |quote= (օգնություն); Invalid |ref=harv (օգնություն)
• Rajzman, Samuel (1945), «Uprising in Treblinka», "Uprising in Treblinka" [in] U.S. Congress. House Committee on Foreign Affairs. Punishment of war criminals, 120–125. 79th Cong., 1st sess. Washington, D.C.: GPO, 1945., Holocaust History.org, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 3-ին, Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 24-ին, «Treblinka survivor's testimony. Excerpt.» {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
• Rückerl, Adalbert (1972), NS-Prozesse, Karlsruhe, Germany: Verlag C F Muller, էջ 132, ISBN 9783788020156, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 8-ին, «Adalbert Rückerl, head of the Central Bureau for the Prosecution of National Socialist Crimes observed that because of the 1968 Dreher's amendment (§ 50 StGB), 90% of all Nazi war criminals in Germany enjoyed total immunity from prosecution.» {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
• Sereny, Gitta (2013), Into That Darkness: From Mercy Killing to Mass Murder (Google Books preview), Random House, ISBN 1-4464-4967-X, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 8-ին {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
• Shirer, William L. (1981), The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany, Simon and Schuster, Amazon: Search inside, ISBN 0-671-62420-2 {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); Unknown parameter |titlelink= ignored (|title-link= suggested) (օգնություն)
• Smith, Mark S. (2010). Treblinka Survivor: The Life and Death of Hershl Sperling (Google Books, No preview). The History Press. ISBN 978-0-7524-5618-8. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 12-ին. «See Smith's book excerpts at: Hershl Sperling: Personal Testimony by David Adams, and the book summary at Last victim of Treblinka by Tony Rennell.» {{cite book}}: External link in |quote= (օգնություն)
• Snyder, Timothy (2012). Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. Basic Books. ISBN 0-465-03147-1. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 12-ին. «The source of the Treblinka count is Witte, Peter, "A new document", 472, in: Holocaust and Genocide Studies 15,3 (Oxford 2001), which provides the German's count of 713,555 for 1942 (per radiogram intercepted by the British); and Młynarczyk, Jacek Andrzej, "Treblinka – ein Todeslager der 'Aktion Reinhard", 281, in: Bogdan Musial (ed.), Aktion Reinhard – Die Vernichtung der Juden im Generalgouvernement (Osnabrück 2004), 257–281, which supplies the 1943 reconing of 67,308 victims.»(չաշխատող հղում)
• Steiner, Jean-François (1967). Treblinka (Google Books search inside). Translated from the French by Helen Weaver. New York: Simon and Schuster. OCLC 567353215.
• S.J., H.E.A.R.T (2007), The Treblinka Death Camp Trials, Holocaust Education & Archive Research Team, Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 2-ին, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 8-ին {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
• United States Department of Justice (1994), From the Record of Interrogation of the Defendant Pavel Vladimirovich Leleko, Original: the Fourth Department of the SMERSH Directorate of Counterintelligence of the 2nd Belorussian Front, USSR (1978). Acquired by OSI in 1994: Court of Appeals, Sixth Circuit, էջ Appendix 3: 144/179, Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 16-ին, Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 3-ին {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)CS1 սպաս․ location (link)
• Webb, Chris; Lisciotto, Carmelo (2007), Treblinka Death Camp History, H.E.A.R.T – Holocaust & Education Archive Research Team, Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 14-ին, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 10-ին, «Source: Arad, Hilberg, Donat, Sereny, Willenberg, Glazar, Chrostowski, and Encyclopaedia of The Holocaust.» {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
• Weinfeld, Roman (May–June 2013), Jedno tylko życie – Berek Lajcher [One only life – Berek Lajcher] (Polish), vol. 173, Warsaw: Midrasz (bi-monthly), Maj/Czerwiec 2013, էջեր 36–43, Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 3-ին, «Issue 3/173 of Midrasz available with purchase.» {{citation}}: External link in |quote= (օգնություն); Invalid |ref=harv (օգնություն); Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
• Wiernik, Jankiel (1945), «A year in Treblinka» (Fourteen chapters; digitized by Zchor.org), Verbatim translation from Yiddish, American Representation of the General Jewish Workers' Union of Poland, Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 24-ին, «The first ever published eye-witness report by an escaped prisoner of the camp.» {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
• Willenberg, Samuel (1989). Surviving Treblinka (Google Books search inside). Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-16261-2.
• Young, Clancy (2007), Treblinka Death Camp Day-by-Day, Holocaust Education & Archive Research Team, H.E.A.R.T, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 22-ին, Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 31-ին {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)

Արտաքին հղումներ

• Треблинка՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
• Очерк Василия Гроссмана «Треблинский ад» Արխիվացված 2008-02-12 Wayback Machine
• Информационный сайт «Треблинка» Արխիվացված 2017-04-29 Wayback Machine
• Поэма «Кадиш» Александра Галича
• Рассказ С. Рейзмана «Комбинат смерти в Треблинке», 1945 г. Արխիվացված 2013-06-19 Wayback Machine
• JN1: обнаружены доказательства Холокоста в Треблинке Արխիվացված 2016-03-31 Wayback Machine
• «Криминалист пытается раскрыть тайны концлагеря Треблинка». BBC Russian. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 25-ին.
• Treblinka at the United States Holocaust Memorial Museum (USHMM)
• Treblinka at PBS
• Treblinka Արխիվացված 2014-10-08 Wayback Machine at Yad Vashem
• Treblinka Death Camp at Holocaust Education Archive & Reserarch Team (H.E.A.R.T)
• Treblinka Extermination Camp at the Jewish Virtual Library
• Treblinka Death Camp Արխիվացված 2016-08-03 Wayback Machine at the Museum of the History of Polish Jews, Virtual Shtetl

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տրեբլինկա» հոդվածին։