Քիթ

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Խոռոչ (այլ կիրառումներ)

Քթի կառուցվածքը։

Քիթ (լատին․՝ Nasus), մարդու և ողնաշարավոր կենդանիների շնչառական ուղիների սկզբնական հատված։

Այն իրենից ներկայացնում է շնչառական և հոտառական օրգան։ Քթի ձևը որոշվում է քթի ոսկորների և քթի աճառների միջոցով, ներառյալ քթի միջնապատը, որն առանձնացնում է քթանցքները և քթի խոռոչը բաժանում է երկու մասի։ Միջին հաշվով տղամարդու քիթը ավելի մեծ է, քան կնոջը։

Քթի հիմնական գործառույթը շնչառությունն է, իսկ քթի խոռոչը պատող լորձաթաղանթը և հարքթային սինուսները իրականացնում են ներշնչված օդի անհրաժեշտ օդափոխությունը` այն տաքացնելով և խոնավացնելով։ Քթի խեցիները (ոսկորները) մեծ դեր են խաղում այս գործընթացում։ Քթի մեջ եղած մազմզուկների միջոցով նույնպես օդը ֆիլտրվում է՝ նրանք խոչնդոտում են խոշոր մասնիկների թոքեր մուտք գործելուն։ Փռշտալը՝ քթից անցանկալի մասնիկները արտանետելու ռեֆլեքս է, որոնք գրգռում են լորձաթաղանթը։ Փռշտալը կարող է փոխանցել վարակները, քանի որ ստեղծվում են աերոզոլներ, որոնցում կաթիլները կարող են ունենալ պաթոգեններ։

Քթի մեկ այլ հիմնական գործառույթն է հոտառությունը, հոտի զգացումը։ Օլֆակտոր էպիթելի տարածքը գտնվում է քթի վերին խոռոչում, պարունակում է մասնագիտացված բջիջներ, որոնք պատասխանատու են այս գործառույթի համար։

Քիթը ներգրավված է նաև խոսքի գործառույթում։ Քթային ձայնավորներն ու քթային բաղաձայնները արտադրվում են ռնգայինացման գործընթացում։ Պարանազալ սինուսները գործում են որպես ձայնային խոռոչներ, որոնք փոփոխում և ուժեղացնում են խոսքն ու ձայնային հնչյունները։

Քթի վրա կատարվում են բազմաթիվ պլաստիկ վիրաբուժությաններ, որոնք հայտնի են որպես ռինոպլաստիկա։ Դրանք արվում են քթի տարբեր կառուցվածքային թերություններ շտկելու կամ քթի ձևը փոխելու համար։ Թերությունները կարող են լինել բնածին, կամ արդյունք են քթի ֆունկցիաների խանգարումների կամ տրավմաների։ Այս խանգարումների համար արվող վիրահատությունները վերականգնողական վիրաբուժության տեսակ են, իսկ պարզապես քթի ձևը փոխելու համար արվող վիրահատությունները կոսմետիկ վիրաբուժության տեսակ են։

Կառուցվածք

Տարբերում են արտաքին քիթ և քթի խոռոչ, որոնք կազմում են մի ամբողջություն և ծառայում որպես շնչառական օրգան։ Արտաքին քիթը հատուկ է միայն մարդուն։ Արտաքին քիթը իրենից ներկայացնում է 5 շերտանի փափուկ հյուսվածքային ծրար, որը ծածկում է քթի ոսկորները։ Այդ շերտերն են մաշկը, ենթամաշկային ճարպաբջջանքը, ՍՄԱՍ-ը, խորանիստ ճապային շերտը և վերնաճառ/վերնոսկրը։ Քթի մաշկը ունի տարբեր հաստություն և որակ նրա տարբեր մասերում՝ քթի մեջքի շրջանում մաշկը բարակ է, իսկ քթի ծայրի շրջանում այն հաստ է և յուղոտ։ Աճառային մասն ապահովում է քթի շարժունությունը։ Արտաքին քիթը բաղկացած է 3 մասից՝ քթի արմատ, մեջք և ծայր։ Քթի ստորին կողմնային մասերը կոչվում են քթի թևեր։ Քթի խոռոչում են գտնվում հոտառական նյարդերի վերջույթները, ուստի քիթը հոտառության օրգան է։ Քթի խոռոչը միջնապատով բաժանվում է 2 կեսի և արտաքին միջավայրի հետ հաղորդակցվում է քթանցքերով, իսկ քիթըմպանի հետ՝ հետին բացվածքների (խոաններ) միջոցով. օդն անցնում է ըմպան, ապա՝ կոկորդ։ Քթի խոռոչի ստորին պատը (կամ հատակը) կազմում են կարծր քիմքի ոսկրերը, իսկ վերինը (կամ տանիքը) մաղանման նուրբ ոսկրաթիթեղ է (մաղոսկր), որի անցքերով անցնում են հոտառական նյարդի ճյուղերը։ Քթի միջնապատը կազմում է խոռոչի աջ ու ձախ մասերի ներքին պատերը։ Կողմնային պատերին կան գրեթե հորիզոնական ուղղությամբ տեղադրված քթային խեցիներ (ստորին, միջին և վերին), որոնք քթի խոռոչի աջ ու ձախ կեսերը բաժանում են քթային անցուղիների (վերին, միջին, ստորին)։ Վերին և միջին անցուղիների փոքր բացվածքներով քթի խոռոչը հաղորդակցվում է քթի հավելյալ 4 զույգ ծոցերի (հայմորյան, ճակատային, սեպոսկրային և ծակոտկեն մաղոսկրային) հետ։

Ֆունկցիաներ

Շնչառական սկզբնական օրգան։ Արտաքին անցուղում է քթարցունքային խողովակի բացվածքը, որով արցունքները հոսում են քթի խոռոչ։ Քթի խոռոչի բոլոր պատերը, խեցիներն ու հարքթային ծոցերը պատված են լորձաթաղանթով, որի էպիթելի թարթիչները շարժվում են խոանների ուղղությամբ՝ կլանելով փոշու հատիկները։ Օդում պարունակվող քիմիական նյութերը լուծվում են քթի ներքին մակերևույթի նյարդային վերջույթները ծածկող հեղուկում։ Քիմիական ներգործությունն ընկալելով՝ ընկալիչները (ռեցեպտորներ) ազդանշաններ են ուղարկում գլխուղեղ և այդպիսով ապահովում հոտառական զգացողությունը։ Մարդաբանության մեջ, անձի նույնականացման բնագավառում, կարևոր նշանակություն ունի արտաքին քթի ձևի ուսումնասիրությունը։

Կլինիկական նշանակություն

Քթի հետ կապված ամենատարածված բժշկական խնդիրներից մեկը քթից արյունահոսությունն է (epistaxis): Քթի վնասվածքների մեծ մասը տեղի է ունենում Կիսելբախի հանգույցում` միջնապատի ստորին առջևի մասում գտնվող անոթային ցանց, որը ներառում է չորս զարկերակների համընկնում։ Քթից արյունահոսությունների ավելի փոքր մասն էլ բաժին է ընկնում Վուդրոֆի հանգույցին։ Վուդրոֆի հանգույցը ստորին անցուղու հետին մասում պառկած խոշոր բարակ պատերով երակների երակային հանգույց է։

Մեկ այլ տարածված կլինիկական խնդիր է քթային արտադրությունը, որը սովորաբար վարակի ախտանիշ է, մասնավորապես սինուսիտի կամ ռինիտի, ինչպես նաև քթի լորձաթաղանթի այլ բորբոքումների, ներառյալ ալերգիկ և ոչ ալերգիկ ռինիտի։ Քթի քրոնիկ փակվելը, որին հետևում է բերանի միջոցով շնչելը, կարող է մեծապես խանգարել շնչառությանը կամ առաջացնել ռնգային շնչառություն։ Խռացնելու պատճառներից մեկը քթի քրոնիկ խցանումն է և քթի վրա տեղադրվող հակախռացնելու պլաստիրները օգնում են բաց պահել օդուղիները և խուսափել այդ խնդրից։ Ռնգային շնչառությունը, որը սովորաբար նկատվում է երեխաների մոտ, տեղի է ունենում, երբ շնչառությունը դժվարացած է։ Քթի գերբնակվածության պատճառների մեծ մասը հանգեցնում է նաև հոտի զգացողության կորստի (անոսմիա)։  Դա կարող է առաջանալ նաև այլ պայմաններում, օրինակ՝ տրավմայից հետո՝ Կալման սինդրոմում կամ Պարկինսոնի հիվանդությամբ։ Արգելափակված հարքթային խոռոչը, որը բացվում է պարանազալ խոռոչից, կհանգեցնի հեղուկի կուտակմանը սինուսում։

Երեխաների մոտ քիթը օտար մարմինների հանդիպման տարածված վայր է, ինչպես նաև Քիթը հեշտությամբ ենթարկվում է ցրտահարության անբարենպաստ արտաքին պայմաններում։

Մարդկանց քթի և գլխի արյան մատակարարման առանձնահատուկ բնույթի պատճառով հնարավոր է քթի շրջանից հետադարձ ուղղությամբ վարակները տարածվեն ուղեղում։ Այդ իսկ պատճառով բերանի անկյուններից մինչև քթի կամուրջը ներառյալ քիթը և վերին ծնոտի տարածքը հայտնի է որպես դեմքի վտանգի եռանկյուն։

Վարակները կամ այլ պատճառները, որոնք կարող են հանգեցնել քթի մի մասի ոչնչացմանը կամ վնասմանը, ներառում են ռինոֆիան, մաշկի քաղցկեղը, մասնավորապես՝ մաշկի բազալ շերտի բջիջների քաղցկեղ, հարքթային խոռոչների և քթի խոռոչի քաղցկեղը, հատիկուլոմատոզը՝ պոլանգիիտով, սիֆիլիսը, բորոտությունը, կոկաինի, քրոմի և այլ տոքսինների օգտագործումը։ Քիթը կարող է խթանվել ակրոմեգալիաի պատճառով աճելու դեպքում, որը պայմանավորված է աճի հորմոնի ավելցուկով։

Տարածված անատոմիական տարբերակ է օդով լցված խոռոչը կոնխայի մեջ, որը հայտնի է որպես կոնխա բուլլոզա։ Հազվագյուտ դեպքերում պոլիպը կարող է ձևավորվել բուլլոզայի ներսում։ Սովորաբար կոնխա բուլլոզան փոքր է և առանց ախտանիշների, բայց երբ մեծը կարող է խանգարել հարքթային խոռոչների դրենավորմանը։

Որոշ դեղեր օգտագործվում են քթային եղանակով, դրանք ներառում են քթի սփրեյերը և տեղային քսուքները։ Քթի թևակերպ աճառները կարող են ոչնչացվել ռեկրեացիոն թմրամիջոցների, ինչպիսիք են կոկաինը, բազմակի ինհալացիայի միջոցով։ Դա, իր հերթին, կարող է հանգեցնել քթի կմախքի ավելի տարածված փլուզման։

Փռշտալը կարող է փոխանցել լորձի կաթիլներում տեղակայված վարակները։ Այս ճանապարհը կոչվում է կամ օդային փոխանցում կամ աերոզոլային փոխանցում։

Վիրաբուժական պրոցեդուրաներ

Լրացուցիչ տեղեկություններ՝ ռինոպլաստիկա

Պրոթեզավոր քիթ՝ 17-րդ դարի Եվրոպայից։

Վատ տեղակայված քթի թևակերպ աճառները չունեն պատշաճ հենարան և կարող են ազդել արտաքին քթային փականի գործառույթի վրա։ Սա կարող է հանգեցնել շնչառության հետ կապված խնդիրներ հատկապես խորը ինհալացիայի ժամանակ։ Քթի կառուցվածքում անկարգությունների պատճառով շնչառության հետ կապված խնդիրները շտկելու վիրաբուժական կարգը կոչվում է ռինոպլաստիկա, և սա նաև ընթացակարգ է, որն օգտագործվում է կոսմետիկ վիրաբուժության համար, երբ այն սովորաբար կոչվում է «քթի գործ»։ Ռինոպլաստիկայի վիրաբուժական պրոցեդուրաների համար քիթը գծագրվում է մի շարք ենթամիավորների և հատվածների։ Սա օգտագործվում է քթի գեղագիտական ինը ստորաբաժանում և վեց գեղագիտական քթի հատվածներ ստանալու համար։ Սեպտոպլաստիկան քթի միջնապատի շեղումը շտկելու հատուկ վիրահատություն է։

Կոտրված քիթը կարող է վնասվածքների հետևանք լինել։ Փոքր կոտրվածքները կարող են ինքնուրույն բուժվել։ Վիրահատությունը, որը հայտնի է որպես ոսկրերի ռեդուկցիա, կարող է իրականացվել ավելի խիստ կոտրվածքների համար, որոնք առաջացնում են ոսկրերի տեղաշարժում։

Քթի և պարանազալ սինուսների հետ կապված որոշ պրոցեդուրաներ կարող են իրականացվել՝ օգտագործելով նվազագույն ինվազիվ էնդոսկոպիան։ Այս ընթացակարգերը նպատակ ունեն վերականգնել սինուսների օդափոխությունը, լորձաթաղանթի մաքրումը և պահպանել սինուսների լորձաթաղանթի առողջությունը։ Ոչ քթային որոշ վիրահատություններ ևս կարող են իրականացվել էնդոսկոպի օգտագործման միջոցով, որը մտնում է քթի միջոցով։ Այս էնդոսկոպիկ էնդոնազալ վիրահատությունները օգտագործվում են գանգի հիմքի դիմային մասից ուռուցքները հեռացնելու համար։

Այտուցված կոնխաները կարող են առաջացնել խոչընդոտ և քթի գերբնակվածություն, և հնարավոր է առաջանա վիրահատական միջամտության կարիք տուրբինէկտոմիայի կամ խեցիները այրելու միջոցով։

Արտաքին հղումներ

• Մեդիաֆայլեր nose թեմայով Վիքիպահեստում:
• Քիթ և ըմպան
• Клиническая анатомия носа и околоносовых пазух Արխիվացված 2011-12-30 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քիթ» հոդվածին։

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։