Kitaen ti taudan para iti Julius Caesar

{{Infobox kaarian
|name =Gaius Julius Caesar
|title=[[Romano a diktador|Diktador]] iti [[Republika a Romano]]
|image=Bust_of_Gaius_Iulius_Caesar_in_Naples.jpg
|caption =Busto ni Caesar manipud ti [[Nailaian nga Arkeolohiko a Museo ti Napoles]]
|full name =Gaius Julius Caesar
|reign =Oktubre 49 BC –<br />15 Marso 44 BC (a kas diktador ken/wenno konsul)
|consort =[[Cornelia Cinna menor]] 84 – 69 BC <br />[[Pompeia (asawa ni Julius Caesar)|Pompeia]] 68 – 63 BC <br />[[Calpurnia Pisonis]] 59 – 44 BC
|issue=[[Julia (anak a babai ni Julius Caesar)|Julia Caesaris]] c. 73 – 54 BC<br />[[Caesarion]] 47 – 30 BC<br />[[Augustus]] 63 BC – 14 AD (nalatak a kaanakan a lalaki, inampon a natay a kas anak a lalaki ni Caesar idi 44 BC)
|royal house =[[Julio-Claudian a Dinastia|Julio-Claudian]]
|father =[[Gaius Julius Caesar (prokonsul)|Gaius Julius Cæsar]]
|mother =[[Aurelia Cotta]]<ref>{{cite web |url=http://www.roman-colosseum.info/roman-empire/julius-caesar.htm |title=Julius Caesar |publisher=Roman-colosseum.info |accessdate=8 Enero 2012 |archive-date=2013-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130119005539/http://roman-colosseum.info/roman-empire/julius-caesar.htm |url-status=dead }}</ref>
|birth_date = Hulio 100 BC
|birth_place =[[Subura]], Roma
|death_date =15 Marso 44 BC (edad 55)
|death_place =[[Teatro iti Pompey#Curia, pannakapatay ni Caesar|Curia iti Pompey]], Roma
|place of burial=
}}

{{Infobox
| image    = [[File:Rmn-social-header-1-.svg|245px]]
| header1  = Dagitoy nga artikulo ket sakupenna ti '''[[Taga-ugma a Romano]]''' [[Comitium]]  iti '''[[Republika a Romano|Republikano]]''' a panawen
| label1   =
| data1    = 
| header2  = 
| label2   = [[Arkitektura a patakder|Dagiti patakder]]-
| data2    = '''[[Rostra]]''', '''[[Curia Hostilia]]''', '''[[Curia Julia]]''', '''[[Lapis Niger]]'''
| header3  = 
| label3   = [[Dagiti politiko ti Romano|Dagiti politiko]]-
| data3    = '''[[Cicero]]''', '''[[Gaius Gracchus]]''', '''Julius Caesar'''
| header4  = 
| label4   = [[Dagiti kagimongan a Romano|Dagiti kagimongan]]-
| data4    = '''[[Senado ti Roman]]''', '''[[Curiate a kagimongan|comitia curiata]]''' 
| header5  = 
| label5   =
| data5    =
| belowstyle = background:#ddf;
| below    = 
}}

Ni '''Gaius Julius Caesar'''<ref name="name">Fully, ''Caius Iulius Caii filius Caii nepos Caesar Imperator'' ("Gaius Julius Caesar, anak a lalaki ni Gaius, apo a lalaki ni Gaius, Imperator"). Opisial a nagan kalpasan ti [[Imperial a kulto (taga-ugma a Roma)|panakadiosna]] idi 42&nbsp;BC: ''Divus Iulius'' ("Ti Nasantuan a Julius").</ref> ({{IPA-la|ˈɡaː.i.ʊs ˈjuː.lɪ.ʊs ˈkaj.sar|classical}},<ref name="covington">{{cite web | url=http://www.ai.uga.edu/mc/latinpro.pdf | title=Latin a Panagilawag ti Panagbalikas | publisher=Unibersidad iti Georgia | date=31 Marso 2010 | accessdate=6 Enero 2012 | author=Covington, Michael A.}}</ref> Hulio 100&nbsp;BC<ref>Adda dagiti naisuppiatan babaen ti petsa a panakaipasngay ni Caesar. Daytoy nga aldaw ket naibagbaga nga idi 12&nbsp;Hulio idi narambakan ti aldaw kalpasan ti panakadiosna, ngem daytoy ket gapu ti husto a kasangayna ket matnag iti ''[[Ludi Apollinares]]''. Adu kadagiti eskolar, a naibatay ti petsa nga isu ket nagtengngel kadagiti mahistrado, ket nakaited ti kaso par iti 101 wenno 102&nbsp;BC a daytoy ket isu ti tawen a panakaipasngayna, ngem dagiti eskolar a konsenso ket kaykayatda ti 100&nbsp;BC. Goldsworthy, 30</ref> – 15 Marso 44&nbsp;BC)<ref>Kalpasan ti ipupusay ni Caesar dagiti bisiesto a tawen ket saan a naisenngat babaen iti daytoy a kinayatanna ken adda madudua a maipanggep no ania ti panagpalpaliiw kadagiti bisiesto a tawen ti nagbaetan ti 45&nbsp;BC ken AD&nbsp;4 a nairaman; dagiti petsa iti daytoy nga artikulo a nagbaetan ti 45&nbsp;BC ken AD&nbsp;4 a nairaman ket dagitoy ti napalpaliiw idiay Roma ken adda madudua a maipangngep ti aldaw no anianto ayanda dagitoy a petsa iti [[proleptika a Huliano a kalendario]]. Kitaen ti Blackburn, B ken Holford-Strevens, L. (1999 nasimpa 2003). ''Ti Oxford a Kumaduaan ti Tawen''. Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan. p. 671. {{ISBN|978-0-19-214231-3}</ref> ket maysa idi a [[Romano a heneral]] ken [[Politiko|estadista]] ken mailidding a mannurat ti [[Latin]] a prosa. Isu ket nagtignay ti kritiko a papel iti nagininut a panakabalbaliw ti panakaipan ti [[Republika a Romano]] iti [[Romano nga Imperio]].

Idi 60 BC, ni Caesar, ni [[Marcus Licinius Crassus|Crassus]] ken [[Pompey]]  ket dagitoy iti maysa nga [[Immuna a tallo a kumaduaan ti politiko |politiko a kumaduaan]] a mangiturayto kadagiti Romano a politika kadagiti sumaganad a tawen. Dagiti panagpadasda nga agala kadagiti bileg babaen ti [[populares|populista]] a taktiko ket sinuppiatan babaen dagiti [[optimates|napili a konserbatibo]] ti uneg ti [[Romano a Senado]], a nairana ni [[Kato ti Ub-ubing]] nga adda ti patinayon a suporta ni [[Cicero]]. Ti [[panagrukma iti Gaul]] ni Caesar, a nalpas daytoy babaen idi 51&nbsp;BC, ket nagpadakkel dagiti teritorio ti Roma aginggana idiay [[Kanal nga Inggles]] ken ti [[Rhine]]. Ni Caesar ket isu ti immuna a heneral a bimmallasiw kadagitoy idi isu ket nangipatakder ti [[Rangtay ti Rhine ni Caesar|rangtay a bimmallasiw ti Rhine]] ken nagaramid ti immuna a [[Panagraut ni Caesar ti Britania|panagrautna iti Britania]]. 

Dagitoy a nagunodanna ket nakaited kaniada kadagiti di-mapada a bileg ti milisia ken nagpangta a mangsalip ti katakderan ti Pompey. Ti katimbengan ti bileg ket nabalinsuek pay babaen ti [[Gubat iti Carrhae|ipupusay ni Crassus]] idi 53&nbsp;BC.
Dagiti politiko a panakailinia iti Roma ket naipanungpalan ti panakaiturong ti panagsuppiat a nagbaetan ni Caesar ken Pompey, a ni Pompey ket nangala ti gapuanan iti Senado. Binilin babaen ti Senado a maidarum idiay Roma kadagiti nadumaduma a panagpabasol, ni Caesar ket nagmartsa idiay Roma a kasurotna ti maysa a [[Romano a sangaarbanan|sangaarbanan]]—legio XIII—manipud idiay Gaul aginggan idiay Italia, a binallasiwna ti [[Rubicon]] idi 49&nbsp;BC.<ref>{{cite book|last=Keppie|first=Lawrence|authorlink=XX|title=Ti panagaramid ti Romano a Buyoy: manipud ti Republika aginggana ati Imperio|year=1998|publisher=Unibersidad iti Oklahoma a Pagmalditan|location=Norman, OK|isbn=978-0-8061-3014-9|page=102|chapter=Ti argian iti sibil a gubat}}</ref> Daytoy ket nagrissik ti maysa a [[Sibil a gubat ni Caesar|sibil a gubat]] nga isu ket rimsua nga awan ti makapada a daulo iti Romano a lubong.

Kalpasan ti panagtengngelna ti gobierno, isu ket nagrugi kadagiti nawatiwat a panagreporma iti Romano a kagimongan ken gobierno. Isu ket nagipatengnga ti burokrasia iti Republika ken naiproklamanto a kas ti agnanayon a "[[Romano a diktador|diktador]]". Adda dagiti&nbsp;grupo dagiti senador, nga indauloan babaen ni [[Marcus Junius Brutus]], a pimmatay ti diktador idiay [[Ides iti Marso]] (15&nbsp;Marso) 44&nbsp;BC, a nagnamnama ti panakaisubli ti gobierno a batay-linteg iti Republika. Nupay kasta, ti nagbanagan daytoy ket dagiti [[Sibil a gubat ti Romana|seri iti sibil a gubgubat]], a daytoy ti nagiturong ti panakaipatakder iti agnanayon a Tomano nga mperio babaen ti inampon ni Caesar timmawid a ni [[Augustus|Octavius]] (kalpasan daytoy ket naamammoan a ni Augustus). Kaaduan ti panagbiag ni Caesar ket naamammoan kadagiti bukodna sarita kadagiti kampaniana iti milisia, ken dagiti nadumaduma a kontemporario a nagtaudan, a kangrunaan dagiti sursurat ken dagiti bitla ni Cicero ken dagiti naipakasaritaan a sursurat ni [[Sallust]]. Ti kinaudi a biograpia ni Caesar babaen ni [[Suetonius]] ken [[Plutarch]] ket dagitoy pay ti kangrunaan a tinaudan.

==Nasapa a biag ken karrer==
{{Nangruna|Nasapa biag ken karrer ni Julius Caesar}}

[[Papeles:Sulla Glyptothek Munich 309.jpg|thumb|180px|[[Lucius Cornelius Sulla]].]]
Ni Caesar ket naipasngay idi iti maysa a [[Aristokrato (taga-ugma a Roma)|aristokrato]] a pamilia, ti ''[[gens]] [[Hulia (gens)|Hulia]]'', a timmunton ti nagtaudan a manipud ti [[Ascanius|Iulus]], nga anak a lalaki ti naisaritaan a [[Troy|Trohano]] a prinsipe a ni [[Aeneas]], a baka kano nga ti anak a lalaki iti diosa a ni [[Benus (mitolohia)|Benus]].<ref>{{Cite book|last=Froude|first=James Anthony|authorlink=James Anthony Froude|title=Biag ni Caesar|publisher=Project Gutenberg e-text|year=1879|page=67|url=http://www.mirrorservice.org/sites/ftp.ibiblio.org/pub/docs/books/gutenberg/etext05/8cesr10.txt|access-date=2012-06-11|archive-date=2007-12-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20071209113843/http://www.mirrorservice.org/sites/ftp.ibiblio.org/pub/docs/books/gutenberg/etext05/8cesr10.txt|url-status=dead}} Kitaen pay ti: [[Suetonius]], ''[[Dagiti biag ti Sangapulo ket dua a Caesar]]'': ''Julius'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Julius*.html#6 6]; [[Velleius Paterculus]], ''Romana Pakasaritaan'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Velleius_Paterculus/2B*.html#41 2.41]; [[Virgil]], ''[[Aeneid]]''</ref> Ti ''[[maikatlo a nagan]]'' a nataudan ti "Caesar" , segun kenni [[Pliny ti Laklakay]], nga adda ti kaputotan a naipangay babaen ti [[sesarea]] (manipud ti Latin berbo a mangputed, ''caedere'', ''caes-'').<ref>[[Pliny ti Laklakay]], ''Masna a Pakasaritaan'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Plin.+Nat.+7.7 7.7]. Ti pannakaallilawa a ni Julius Caesar ket naipangay babaen ti himself sesarea ket naipetsa manipud idi maika-10 a siglo (''[[Suda]]'' [http://www.stoa.org/sol-bin/search.pl?db=REAL&search_method=QUERY&login=guest&enlogin=guest&user_list=LIST&page_num=1&field=adlerhw_gr&searchstr=kappa%2C1199 kappa 1199] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130817044725/http://www.stoa.org/sol-bin/search.pl?db=REAL&search_method=QUERY&login=guest&enlogin=guest&user_list=LIST&page_num=1&field=adlerhw_gr&searchstr=kappa%2C1199 |date=2013-08-17 }}). Ni Julius ket saan nga isu ti immuna a nagnagan ti kastoy, ken ti panawenna daytoy a pamay-ay ket inaramid laeng kadagit natayen a babbai, bayat a ti ina ni Caesar, [[Aurelia Cotta|Aurelia]], ket atiddog a nagbiag kalpasan ti panakaipasngayna.</ref> Ti ''[[Agosto a Pakasaritaan|Historia Augusta]]'' ket agipaltiing ti tallo a [[Etimolohia iti nagan ni Julius Caesar|sabsabali a panagipalpalawagan]]: a ti immuna a Caesar ket adda ti napuskol a buok (Latin ti ''caesaries''); nga isu ket adda ti naraniag a kolordapo a mata (Latin ti ''oculis caesiis''); wenno isu ket pimmatay ti maysa nga elepante (''caesai'' iti Moorish) iti gubat.<ref>''[[Agosto a Pakasaritaan|Historia Augusta]]'': ''Aelius'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Historia_Augusta/Aelius*.html#2 2].</ref> 

== Dagiti nagibasaran ==
{{Reflist}}

{{Kontrol ti autoridad}}

[[Kategoria:Julius Caesar]]
[[Kategoria:Dagiti taga-ugma a Heneral ti Romano|Caesar]]
[[Kategoria:Nangruna nga artikulo]]