Gruzia
Noto: La korekta nomo di la lando en Ido esas Gruzia. Georgia esas la nomo dil stato di Usa.
| Gruzia | ||
| საქართველოს რესპუბლიკა Sakartvelos Respublika | ||
| Standardo di Gruzia | Blazono di Gruzia | |
| Nacionala himno: | ||
| Tavisupleba | ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Tbilisi | |
| · Habitanti: | 1 158 700[1] (2018) | |
| Precipua urbo: | Tbilisi | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Gruziana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Salome Zurabishvili[2] | |
| · Chefministro: | Irakli Kobachidze | |
Surfaco: (120ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 69 700 km² | |
| · Aquo: | Neglijebla % | |
Habitanti: (126ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 3 688 647 (2022) | |
| · Denseso di habitantaro: | 57,6 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Lari | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | GE
| |
GEO
| ||
268
| ||
| Reto-domeno: | .ge, .გე* | |
Gruzia (Gruziane საქართველო sak’art’velo) esas lando jacanta an sudala parto di la montaro Kaukazo, an l'estala rivo di Nigra maro, inter Azia ed Europa. Ol havas kom vicini Rusia norde, Turkia ed Armenia sude, e Azerbaijan sud-este.
Bazala fakti pri Gruzia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Gruzia |
Homo habitas kontinue la regiono di nuna Gruzia de la petroepoko. La regiono okupesis dal Greki e pose dal Persiani. La nuna chef-urbo, Tbilisi, fondesis en 380 aK.
Romani konquestis la regiono komplete en 66 aK, e lua dominaco duris dum preske 400 yari. Li introduktis kristanismo dum la 4ma yarcento, ed en 327, rejulo Mirvan la 3ma di Iberia deklaris ol oficala religio di la lando. Ta akto proximigis Iberia e Bizancana imperio.
Arabi okupis Tbilisi en 645, tamen Gruziani konservis granda autonomeso interne Araba rejio.[3] Dum la komenco di la 12ma yarcento, rejulo Davit la 4ma di Gruzia gradope ekpulsis Seljuka turki de la regiono, e vinkis l'importanta batalio di Didgori ye la 12ma di agosto 1121. Gruziana rejio atingis lua zenito dum lasta yari de la 12ma e l'unesma yari de la 13ma yarcento, epoko en qua religiala tolero kreskis, e la filozofio expansis su, ma en 1292 Mongoli okupis la regiono. Mongola okupo duris til 1310.
En 1783 Gruzia okupesis da Rusa imperio e signatis la kontrato di Georgievsk, segun quo Rusia defensus la mikra rejio Kartli-Kakheti, resto del anciena rejii Gruziana. Tamen, Rusia ne defensis Kartli-Kakheti kande Turkiani e Persiani atakis Tbilisi en 1785, ed itere en 1795.
Ye la 22ma di decembro 1800, caro Pavel la 1ma di Rusia anexis la rejio Kartli-Kakheti al imperio Rusa, e konfirmis l'anexo per dekreto ye la 8ma di januaro 1801[4]. Gruziana nobeleso ne aceptis la dekreto til 1802.
De 1803 til 1878, konseque de diversa militi kontre Otomani e Persiani, Gruziana teritorio kreskis. Exemple, Abkhazia okupesis komplete en 1864. Dum la Rusa Revoluciono di novembro 1917 komencis movado pri nedependo, ma en februaro 1921, Sovietiana Reda Armeo okupis la lando e retrodonis la teritorio a Turkia.
Gruzia divenis itere nedependanta pos la krulo di Sovietia, ye la 9ma di aprilo 1991. Ye la 26ma di mayo sam yaro, Zviad Gamsakhurdia elektesis prezidanto. Gamsakhurdia pariis pri Gruziana nacionalismo, e deklaris ke Abkhazia e Sud-Osetia restus sub Gruzian administrado.
De la 22ma di decembro 1991 til la 6ma di januaro 1992 eventis sangoza stato-stroko qua ekpulsis Gamsakhurdia de povo. Balde komencis interna milito qua duris til 1995. En 1992 Eduard Shevardnadze retroiris a Gruzia ed unionis su a la chefi di revolto, Kitovani e Ioseliani, ed organizis triumviraro, nomizita "Konsilistaro di Stato" por guvernar la lando. En 1995 Shevardnadze oficale elektesis prezidanto di la lando.
En 2008 eventis milito kontre la nedependo di Sud-Osetia. Rusia agnoskis la nedependo di Sud-Osetia e di Abkhazia e sendis trupi por defensar Sud-Osetiana teritorio.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]Gruzia esas demokratiala parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5-yara periodo per du votadi.[2] La chefministro esas la chefo di guvernerio, e sektesas dal parlamento e komisesas dal prezidanto.[2]
La legifala povo konsistas ek singla chambra parlamento kun 150 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo. Ye la 26ma di mayo 2012 la sideyo dil parlamento translojesis al urbo Kutaisi.
La maxim alta korto de Gruzia esas la Supera korto, konsistanta ek 28 membri[2] qui elektesas dal parlamento por dumviva ofico. De 1996 til nun ank existas konstitucala korto, konsistanta ek 9 membri qui exercas lia ofici dum 10 yari, e povas revizar la valideso di legi segun la konstituco.
Autonoma regioni en Gruzia
[redaktar | redaktar fonto]- Adjaria (sud-weste, apud Nigra maro)
- Abkhazia (nord-weste, apud Nigra maro)
- Surfaco: 8 400 km²
- Chefurbo: Sukhumi
- Habitanti:
- 45 % Gruziani
- 17 % (etniale) Abkhaziani
- 14 % Armeniani
- 12 % Rusi
- 6 % Greki.
L'autonoma regiono Abkhazia proklamis su nedependanta en 1992, ma nula stato agnoskas la nedependo. Nur Rusia havas bona relati kun Abkhazia. La regiono di Sud-Osetia, en la montaro Kaukazo (norde de la lando), deklaris su nedependanta de Gruzia ye la 28ma di novembro 1991. Nord-Osetia esas parto di Rusia.
En agosto 2008 Gruzia probis sensucese retrokonquestar Sud-Osetia per koakto. Pro to Rusia helpis Sud-Osetia.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]Gruzia jacas en sudala Kaukazia, inter latitudi 41°N e 44°N e longitudi 40°E e 47°E. Lua tota surfaco, 69 700 km², esas montoza ed equivalas aproxime olta di Bavaria. Monto Shkhara, kun 5 068 metri di altitudo esas lua maxim alta ponto. La precipua fluvii di la lando esas Rioni, longa de 327 km, e Mtkvari (Turke: Kura), qua originas en Turkia e debushas an Kaspio, en Azerbaijan.
La klimato di Gruzia esas multe variata, kompare la mikra surfaco di la lando. Existas du precipua klimatala zoni, qui korespondas aproxime al esto e la westo di la lando. L'alta montaro Kaukazo impedas l'eniro di la kolda aeral amasi de norde, kontre ke la "mikra Kaukazia" sude impedas l'arivo di la sika e varma venti de sude. La klimato weste de Gruzia esas precipue subtropikala kun influo dil altitudo, e lua mezavalora yarala pluvo-quanto varias de 1.000 mm til 4.000 mm.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Gruzia |
De l'Antiqueso, multa komercala treki trairis Gruzia, qua havis prosperoza komerco. Oro, arjento, kupro e fero explotesis de jaceyi che Kaukazo. Dum la 20ma yarcento, l'ekonomio di Gruzia projetesis segun Sovietiana modelo.
Pos la krulo di Sovietia e lua nedependo en 1991, la lando facis transito al ekonomio di merkato. Lua nuna nominezas Lari, e subdividesas en 100 tetri. Ol remplasis Rusa rublo en 1991.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]Quankam lua etniala grupo ne existas en altra loki de Europa ultre Kaukazia, Gruziani judikas su kulturale kom Europani. Gruziani esas cirkume 84% de la habitantaro. Abkhaziani, Osetiani, Armeniani, Azerbaijanani, Greki de Kaukazia, Judi e Rusi esas minoritati. De la habitantaro, 59,5% habitis urbala zoni en 2020.[2] En 2021, la mezavalora viv-expekto dil habitantaro esis 77,25 yari.[2]
Gruziana linguo ne apartenas ad Indo-Europana, Turka o Semitika grupi. Ol parolesas da cirkum 71% de la habitantaro kom matrala linguo. Abkhaziana linguo parolesas en Abkhazia. Altra lingui parolata esas Rusa (9%), Armeniana (7%), Azerbaijana (6%), e 7% parolas altra lingui. Entote 99,4% ek la habitantaro evanta 15 yari o pluse savas lektar e skribar.[2]
Cirkume 83,4% de la habitantaro praktikas Ortodoxa kristanismo, 10,7% esas Mohamedani, 2,9% esas Armeniani apostoliki, 1,2% praktikas altra religii, inkluzite katoliki, 0,5% praktikas nula religio, e 1,2% ne informis pri religio, segun statistiki de 2014.[2]
La maxim populoza urbo esas Tbilisi, la chef-urbo. Altra importanta urbi esas Kutaisi, Batumi, Rustavi e Sokhumi.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Gruziana kulturo influesis da klasika Greka, Romana, Bizancana e da diversa Iranana kulturi. De la 11ma til la 13ma yarcento eventis tale nomizita "renesanco kulturala" Gruziana, nome klasika literaturo, arti, filozofio, arkitekturo e cienco. Dum la 19ma yarcento, ol ank influesis dal Rusa imperio. L'influi arkitekturala esas videbla en kasteli, turmi, fortifikuri e kirki, exemple la mezepokala konstrukturi del urbo Shatili.
La maxim populara sporti en la lando esas futbalo, basketbalo, rugbio*, lukto, judoo e pezo-levo. Rugbio* judikesas kom la nacionala sporto di Gruzia.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Population by regions - Publikigita da NATIONAL STATISTICS OFFICE OF GEORGIA. URL vidita ye 15ma di januaro 2019.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Georgia - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 22ma di aprilo 2021. Idiomo: Angla.
- ↑ "Christianity and the Georgian Empire" (early history) Library of Congress, marto 1994
- ↑ Gvosdev, Nikolas K.: Imperial policies and perspectives towards Georgia: 1760-1819, Macmillan, Basingstoke 2000